Табиатшуносликда материя ва субстанция муаммоси - Falsafa - Slaydlar

Табиатшуносликда материя ва субстанция муаммоси

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1502 KB

Ko'chirib olish

1Табиатшунослик да материя ва субстанция муаммоси

2Фалсафада с убстанция га боғлиқ асослар материя Худо онгФалсафа тарихида ўзининг мавжудлиги учун ўзидан бош қ а ҳ еч нарсага му ҳ тож бўлмаган шундай биринчи асосни ифодалаш учун «субстанция» (лот. substantia – моҳият, асос) категорияси қ ў лланилади. Илк фалсафий йўналишларнинг вакиллари барча нарсалар асосини ташкил этувчи моддани биринчи асос сифатида тушунганлар Субстанция тушунчаси нинг моҳияти . эфир

3Табиатшунослик тарихида субстанция ҳақидаги қарашлар Б.Спиноза С убстанцияни бир вақтнинг ўзида ҳам табиат, ҳам Худо сифатида таърифла ган ва бу икки тушунчани тенглаштирга н . Б .Спиноза Худони табиатга бутунлай сингдириб юборган, уни табиийлаштиришга ва илоҳий мазмундан ажратишга ҳаракат қ илган. Унинг пантеизми шундан иборат бўлган. У барча субстанцияли нарсаларни табиатга ва фақат табиатга боғлади. «Табиат ҳамма нарсанинг сабабчи - сидир; у абадий мавжуддир; табиат ўз-ўзининг сабабчисидир...». «Та - биат қандайдир буюм эмас; у доим ўз ҳолича мавжуд бўлган; ҳамма нарса унинг бағрида вужудга келади; у барча нарсалар билан таъминлан - ган улкан устахонадир . Ш у маъ - нода табиат ҳам, субстанция ҳам сиртдан ҳеч қандай турткига муҳтож эмас. Гольбах

4Турли табиий-фалсафий таълимотларда дунёнинг бирлиги ва унинг келиб чиқишига нисбатан ёндашувлар МОНИЗМ- «мо- низм» (юнон. monos – битта, ягона) Дунё нарсалар ва ҳодисалар ранг- баранглиги бир субстанциядан иборат. Материалистик Монизм- дунё ягона ва узвий, у азал- дан моддий, дунёнинг бирлиги замирида айни шу моддийлик ётади Идеалистик монизм материя ҳар қандай борлиқнинг боқий мав- жудлиги, йўқ бўлмас- лиги ва биринчи асоси- га эга бўлган қандай- дир идеал нарса Дуализм . (лот. dualis – икки ёқлама) Биринчи асос сифатида иккита субстанция олинган фал сафий ёндашув (ДЭКАРТ) МОДДИЙ МАЪНАВИЙ Плюрализм «Плюрализм» (лот. – кўплик, кўп хиллик, кўп сонлик) дунёнинг негизида иккита эмас, балки ундан кўпроқ моҳият борлигини тан олувчи таълимот.(Лейбнец монадалари)

5С убстанциянинг ўзига хос х усусиятлари ўз-ўзини белгилаш (ўз-ўзининг сабаб - чиси ҳисобланади, уни яратиб ва йўқ қилиб бўлмайди); Универсаллик (ҳеч нарсага боғлиқ бўлмаган, барқарор, ўзгар - мас ва мутлақ биринчи негизни ифодалайди); ягоналик (би - ринчи негизнинг ягоналигини назарда тутади); каузаллик (бар - ча ҳодисалар - нинг умумий са - бабий боғлиқ - лигини ўз ичига олади); яхлитлик (мо - ҳият ва мавжуд - ликнинг бирли - гини кўрсатади).

6М атериянинг уч таркибий даражаси Микродунё «...дан ташкил топади» тамойили амал қилмайдиган атомлар ва элементар зарралар дунёси Мегадунё коинот дунёси (сайёралар, юлдузлар комплекслари, галактикалар, мегагалактикалар) Макродунё барқарор шакллар ва инсонга мос катталиклар дунёси (унга молекулаларнинг криссталлашган комплекслари, организмлар, организмларнинг ҳамжамиятлари ҳам киради)

7« М атерия» тушунчасига асосий ёндашувлар М атериалистик ёндашув, унга мувофиқ борлиқнинг асоси материядир, бошқа борлиқ шакллари – руҳ, инсон, жамият – материя нинг хосиласидир; материалистларнинг таъкидлашича, материя дастлабки ва мавжуд борлиқди р ; О объектив-идеалистик ёндашув – материя барча мавжудликдан қатъий назар , дастлабки идеал (мутлақ) руҳнинг туғилиш и (объективизация) бўйича объектив мавжуддир; С убъектив-идеалистик ёндашув – материя мустақил воқелик сифатида умуман мавжуд эмас, у фақат субъектив (инсон онгида) мавжуд руҳнинг меваси (феномен – ҳаёлий воқелик «галлюцинация»); П озитив ёндашув – материя тушунчаси ёлғондир, чунки уни тажрибавий-илмий тадқиқот ёрдамида тўлиқ ўрганиш ва исботлаш мумкин эмас. Жонсиз табиат Жонсиз табиатнинг даражалари субмикроэлементар (кварклар, глюонлар, суперструналар – матери я нинг энг кичик бирликлари, атомдан ҳам кичик); микроэлементар (адронлар, кварклардан ташкил топган электронлар); ядро (атом ядроси); атомар (атомлар); молекуляр (молекулалар); ягона жисмлар даражаси; макрот ана даража; планеталар даражаси; планеталар тизими даражаси; гал л актикалар даражаси; гал л актикалар тизими даражаси; метагалактикалар даражаси; бутун Олам даражаси.Материя (моддий борлиқ) Материя тузилиши элиментлари

8Акс этиш – моддий тизимларнинг ўз - ўзида у билан муносабатга киришувчи бошқа моддий тизимларни ишлаб чиқиш қобилияти. Акс этишнинг моддий исботи изларнинг қолишида намоён бўлади (бир моддий объектнинг иккинчи моддий объектда): инсон оёқ кийимидаги тупроқ излари, тирналишлар, акс садо, кўзгуда ва сув ҳавзаларининг силлиқ юзасида жисмларнинг акс этиши. Ф изикавий К имёвий М еханик Б иологик Б иологик акс этишнинг даражалари СезувчанликТаъсирчанлик Психик акс таъсирОнг – акс этишнинг энг юқори даражаси. Материалистик концепцияга мувофиқ онг – юксак ташкил этилган материяни акс эттириши. Инъикос материянинг хоссаси сифатида

9Дунёнинг бирлиги Дунёнинг ранг-баранглиги Дунёнинг ч еклили ги Дунёнинг боқийлиги Дунёнинг чексиз лиги Дунёнинг ўзгарувчанлигиДунё

10Геоцентрик дунё - бу шундай дунёки атрибут - лари универсал мазму - нининг, инсон танаси мавжудлик шарт-шаро - итларида намоён бўлув - чи атрибутларнинг уни - версал мазмунига мос келишидир Атрибутларнинг уни - версал мазмуни инсон танасининг мавжудлик шарт-шароитларида намоён бўлувчи атри - бутларнинг универ - сал мазмунидан фарқ қилувчи моддий объект ногеоцентрик дунё деб аталади. Геоцентрик ва ногеоцентрик моддий тизимлар

11Ҳозирги даврда материянинг уч таркибий даражаси фарқланади: - микродунё – «...дан ташкил топади» тамойили амал қилмайдиган атом - лар ва элементар зарралар дунёси. - мегадунё – коинот дунёси (сайёралар, юлдузлар комплекслари, галак - - тикалар, мегагалактикалар); - макродунё – барқарор шакллар ва инсонга мос катталиклар дунёси - (унга молекулаларнинг криссталлашган комплекслари, организмлар, - организмларнинг ҳамжамиятлари ҳам киради);

12Гравитацион (квантлар-гравитонлар) Электромагнит (квантлар - фотонлар) Электрон-по з итронли (квант электронлар, позитронлар) Ядро (квантлар - мезонлар)МАТЕРИЯ ТУЗИЛИШИ Ҳ А Қ ИДАГИ ТАБИИЙ -И ЛМИЙ ТАСАВВУРЛАР Ма йдон

13Дунёнинг бирлиги ва ранг-баранглиги . Дунё чексиз яхлитлик сифатида ўзгармас ва айни вақтда ўзининг айрим қисмлари ва кўринишларида ўзгарувчан бўлиб, ўзини муттасил шаклланиш ва ўзгариш жараёнларида намоён этади. У нафақат шаклланиш ва ўз тузилмасини мураккаб- лаштириш йўлида, балки аксинча – бузи- лиш ва таназзул йўлида ҳам ҳаракатла- нади ва ривожланадики, бу унинг сифат ва миқдор кўрсаткичлари муттасил ўзга- ришида акс этади. Шундай қилиб, дунё, бир томондан, ўз ранг-баранглигида бир жинсли эмас, бош- қа томондан эса, ўзининг барча таркибий қисмларининг узвий бирлигини ташкил этиб, муайян универсал яхлитлик ҳисобланади. Кўрсатилган муаммонинг ечими у ёки бу файласуф дунёқараши, унинг мазкур дунё - қарашга асосланган позициясига бевосита боғлиқ. Руҳ (Худо, ўлмас ғоялар, онг ва ш.к.) моддий ва кўламли табиатдан ташқаридаги асос деб ҳисоблайдиган файласуфлар дунё - нинг бирлиги муаммосига боқий, яратилма - ган ва турли атрибутларга эга бўлган мате - рияни бутун борлиқнинг асоси сифатида эътироф этадиган файласуфларга қараган - да бутунлай бошқача ёндашадилар. Биринчи ҳолда идеалистлар тўғрисида сўз юритилади. Уларнинг қаршисида бутун дунё икки кўринишда намоён бўлади: биринчиси – идеал (чин) дунё, иккинчиси – моддий, ашёвий (ўткинчи) дунё. Бу ерда дунёнинг бирлигини тасдиқловчи нуқтаи назарлар ҳам, мазкур бирликни рад этувчи нуқтаи назарлар ҳам бўлиши мумкин. Дунё бирлигининг фун - даментал асослари .

14Оламнинг чеклилиги ва чексизлиги. Фалсафада оламнинг чеклилиги ва чексизлиги билан боғлиқ масалалар муҳим аҳамият касб этади. Бунда ҳар бир конкрет нарсанинг чекли эканлиги, умумий оламнинг чексиз ва чегара - сизлиги эътироф этилади. Чексизликни ифодалаш учун ички (интенсив) ва ташқи (экстенсив) шакллар мавжудлиги кўплаб фалсафий адабиётларда қайд этилган.

15Чеклилик Чеклилик – нарса - лар жараён ва ҳодиса - ларнинг муайянлили - гини ва объектнинг мавжудлик чегараси - ни қайд этувчи тавсиф - ни ифодалаш учун мўлжалланган фал - сафий категория. Чексизлик – амалдаги қонунларга бўйсунмайдиган, уларни аксиома тарзида қўллаб бўл - майдиган, қисм бутунга тенг бўлиб қолувчи борлиқдирЧек сиз лик

16Э кстенсив чексизлик Э кстенсив чексизлик ташқи чексиз - лик дир. У мазкур объект доираси - дан ташқарида, «катта» дунёда ку - затилади ва объектдан ташқари - даги чексизликни ифодалайди. Бу ерда объект хоссалари ва сифат - ларининг атрофдаги нарсалар би - лан ўзаро таъсирлар тизимига боғ - лиқлиги муаммоси муҳимроқдир. Амалда чексизлик мавжуд бўлиб, у билиш қаратилган йўналишдан келиб чиқиб, интенсив ёки экстен - сив деб тушунилиши мумкин. Экс - тенсив ва интенсив чексизлик – ҳақиқий чексизликнинг ўзига хос проекцияларидир. Уларни геометрик шаклнинг координата - лар ўқидаги проекцияларига ўхшатиш мумкин. интенсив чексизлик интенсив чексизлик ҳақидаги тасаввур билан қамраб олинади. Интенсив чексиз - ликнинг мавжудлиги табиатда ички тузи - лишга эга бўлмаган, мутлақо элементар объектлар йўқлигини кўрсатади. Интен - сив чексизлик микрозарраларни ўрганиш жараёнида материянинг кичикроқ қисм - ларга чексиз бўлиниши сифатида қарали - ши мумкин эмас. Зарраларнинг бир-бири - га айланувчанлиги улар анча мураккаб табиатга эга эканлигидан далолат беради.

17релятивистик космология Космология ривожланишининг ҳозирги босқичи реляти - вистик космологиянинг устуворлиги билан тавсифлана - ди. Релятивистик космология бутун дунёни мукаммал тавсифлаш га даъво қилмайди, лекин чеклилик ва чексизликни биз яшаётган оламга татбиқан, унинг фи - зикавий-макон тузилиши томонидан ўрганади. Реля - тивистик космология асосчилари А.Эйнштейн ва А.Фридман ҳисобланади.

18О ламнинг биринчи релятивистик модели (Эйнштейн, 1917й.) Модда ва нурланиш оламда бир текис тарқалган Олам турғун, вақтда ўзгармасдир.

19Фридман ва Ламетри модели:Агар оламда модда ва нурла - нишнинг зичлиги айрим критик катталикка тенг бўлса, майдон эвклид майдони бўлади, яъни эгри - лиги нолга тенг бўлади ва дунё чексиз бўлади. Агар зичлик критик катта - ликдан кичкина бўлса, олам майдо - ни Лобачевский гео - метрияси билан тав - сифланади, у манфий эгрилик ва чексиз ҳажмга эга, очиқ ва бел кўринишида бўлади. Агар оламда модданинг зичлиги критик даражадан катта бўлса, майдон мусбат эгриликка эга, лекин ҳажми чекланган бўлади. Дунё берк ва чекли бўлиб, Риман гео - метрияси билан тавсифланади.

20Релятивистик модел А.Эйнштейн 1917 йилда нисбийликнинг умумий назариясини яратгач, орадан бир йил ўтиб оламнинг биринчи релятивистик моделини тузди. У бунда қуйидаги тахминлардан келиб чиқди. 1. Модда ва нурланиш оламда бир текис тарқалган. Бундан олам майдони бир хил ва изотроп тузилишга эга, деган хулоса келиб чиқади. Гарчи оғир объектлар яқинида макон-вақт геометрияси ўзгарса-да, бу ўзгариш оламнинг ўзгармас эгриликка эга бўлган бир хил изот - роп майдонидан четга аҳамиятсиз оғишдир, холос. 2. Олам турғун, вақтда ўзгармасдир. Шу боис майдон геометрияси эволюцияга эга бўлиши мумкин эмас. А.Эйнштейн дунёси, одатда, «цилиндрсимон дунё» деб аталади, чунки уни чексиз кўламли тўрт ўлчовли цилиндр кўринишида тасаввур қилиш мумкин

21Космология муаммосининг таклиф қилинган ечимларига нисбатан муносабат бир хил эмас. Айрим олимлар чексиз кенгаювчи Олам гипотезасини қабул қилганлар ва «Катта портлаш» концепциясига кўра, тахминан 17-20 миллиард йил олдин олам жуда кичкина ҳажмда ўта зич сингуляр ҳолатда бўлган, деб ҳисоблайдилар. Юз берган «катта портлаш» оламнинг кенгайиш жараёнини бошлаб берган. Бу кенгайиш жараёнида модданинг зичлиги ўзгарган, майдоннинг эгрилиги тўғриланиб борган. Айрим олимлар фикрига кўра, кенгайиш ўрнини яна торайиш эгаллайди ва бутун жараён такрорланади.

22Ҳаракатланувчи Олам: У нга кўра тахминан ҳар 100 миллиард йилда янги цикл «катта портлаш»дан бошланади. Ақлга сиғмайдиган гипо - тезаларнинг бирида «дастлабки портлаш» натижасида гра - витацион майдонда сингуляр ҳолатдан фақат бизнинг мета - галактикамиз эмас, балки кўплаб метагалактикалар вужудга келгани, уларнинг ҳар бири барча физик кўрсаткичларнинг турли ифодаларига, чунончи, алоҳида топологияли (ўлчовлар миқдори ҳар хил бўлган маҳаллий очиқ ёки маҳаллий ёпиқ) макони ва ўз космологик вақтига эга бў - лиши мумкинлиги тахмин қилинади.

23Хулоса Инсон тажрибаси доимо чекланган, у чексиз- ликни эмпирик йўл билан аниқлай олмайди. Чексизликни қайд этиш учун сезги органлари маълумотларига тафаккур фаолиятини ҳам қўшиш лозим. Чексизлик интиҳоли нарсалар орқали мавжуд бўлади. Инсон ақли айни шу алоқа ва кетма-кетликни, интиҳоли нарсалар умумийлигининг чексизликка тенг бўлган айни шу шаклини аниқлайди.

O'xshashlar

Фалсафада материя ва субстанция муаммоси

O‘rtа аsrlаr, uyg‘оnish dаvri vа yangi davr G‘аrbiy Ovro‘pа fаlsаfаsi

Фалсафанинг предмети, мазмун ва моҳияти, жамиятдаги роли

Янги ва энг янги давр

Билишда ҳақиқат муаммоси