logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Falsafa
  4. Француз фалсафаси

Француз фалсафаси

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

383.5 KB
Ko'chirib olish
1Француз фалсафаси 2Француз фалсафаси  Ўрта асрлардаги Европа фалсафаси тараққиётида Францияда шаклланган миллий фалсафа мактаби ниҳоятда катта ўрин тутади. Бу борада Р. Декарт, Ламетри, Гельвеций, Дидро, Голбах ва Руссоларнинг қарашлари ниҳоятда муҳим.  Р. Декарт (1596-1650) фалсафасида дуализм асосий ўрин тутади. Унинг фикрича материя ва руҳ борлиқнинг асосида ётади ва худога бўйсунади. Олам, Декарт фикрича чексиз ва абадий, у инсон тафаккурига боғлиқ бўлмаган ҳолда ривожланади ва такомиллашади. Р. Декартнинг «Мен фикр қилаяпман, демак мен мавжудман» деган фикри файласуфлар орасида машҳур бўлиб ҳисобланади. Билишда фикр ва сезгиларнинг аҳамиятини ниҳоятда ортиқча деб билган Р. Декарт рационализм таълимотининг асосчиси бўлиб ҳисобланади. Унингча инсоннинг фикрлаши ва мулоҳаза қилиши шубҳа остига олиб бўлмайдиган жараёндир, ундан бошқа ҳамма нарсани текшириш шубҳа остига олиш мумкин. Декарт ўша замоннинг энг буюк математикларидан бири бўлиб, ўз даврида аниқ фанлар соҳасида катта аҳамият касб этган дедукция усулини фалсафага киритган олим бўлиб ҳисобланади. 3 Ламетри ва Гельвеций, Дидро ва Голбах ўз даврида француз ҳаётида ниҳоятда катта аҳамиятга эга бўлган миллий давлатчилик, инсон эркинлиги ва ҳақ-ҳуқуқлари муаммоларига алоҳида эътибор қаратганлар. Француз миллатини маънавий жиҳатдан юксакликка кўтариш ва маърифатли халққа айлантириш учун ўз асарларида ана шу қадриятларга эришишнинг йўллари ва усулларини кўсатиб берганлар.  Улар томонидан яратилган кўп томлик «Энциклопедия» ўша замоннинг маънавий муаммоларини маърифатли йўл билан ҳал қилиш усуллари ва имкониятлари кўрсатиб берилган «Европа қомуси» даражасига кўтарилган эди. Бу китобни яратишда бошқа кўпгина маърифатпарвар француз олим ва мутахассислари ҳам қатнашган бўлиб, ўзининг аҳамияти, муаммоларининг умуминсоний нуқтаи назаридан ечилиши, халқчиллиги ва тилининг француз миллати ҳаёт тарзига яқинлиги билан энциклопедия Х VIII аср Европасининг тенги йўқ китоби эди. Айнан ана шу китоб муаллифлари ўзларининг бошқа асарлари ва фаолиятлари билан 1789-1884 йиллардаги Француз инқилоби қабул қилган «Инсон ва гражданлар ҳуқуқлар деклорацияси»да илгари сурилган умуминсоний қадриятларни жамиият тараққиётининг энг устивор маънавий мезонларига айлантирдилар. 4XVIII аср француз маърифатчи лиги. Франсуа Вольтер фалсаф аси  Илмий-фалсафий фикр ривожида ХVШ аср янги даврнинг иккинчи босқичи сифатида ўзига хос ўринга эга. Илм-фан маркази бу даврда Францияга кўчади, чунки ХVП аср охири ва ХVШ аср бошларида бу ерда маърифатчилик ҳаракати кенг қулоч ёяди. Француз маърифатчилигининг ўзига хос хусусиятлари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин:  1.    байналминал хусусиятга эга; 2.    феодализмга қарши йўналишда бўлган; 3.    динга қарши, антиклерикал хусусиятга эга; 4.    фан кучига қаттиқ ишонган; 5.    келажакка кўтаринки руҳ билан қараган; Француз маърифатчилиги бошқа мамлакатлардаги (Америка, Германия, Россия ва бошқалар) маърифатчиликка қараганда анча ривожланган эди. 5 Аруа Франсуа Мери Вольтер француз маърифатпарварлигининг дастлабки оқимига мансубдир. Вольтер (унинг лақаби, асли исми Аруа Франсуа Мери) 1694 йили 21 ноябрда Парижда нотариус оиласида дунёга келган. У машҳур адиб, публицист, файласуф, диний мутаассибчиликка қарши кескин кураш олиб борган мутафаккирдир. Вольтер француз маърифатчилигининг асосчиларидан бири. Унинг фалсафий қарашлари шаклланишида Англиянинг хизмати катта. У Англияда 1726- 1729 йилларда сафарда бўлган. 1734-1749 йилларда (узилишлар бўлган)  Лотаренгияга чегарадош ерда жойлашган Сиредаги қальада яшади. 1750-1753 йиллар давомида у Пруссияда қирол Фридрих II саройида, 1758 йили Швейцария ва Францияда яшади. Қлимидан бир неча ой илгари Парижга келиб, уша ерда вафот этади. Вольтернинг асосий фалсафий асарлари «Фалсафий (ёки Англиядан) мактублар» (1733), «Метафизика тўғрисидаги трактат» (1734), «Ньютон фалсафасининг асослари» (1738), «Фалсафа луғати» (1764-1769), «Жоҳил файласуф» (1766). Вольтер лирик шеър, поэма, сатира, ҳикоя, повест ва драмаларида («Генриада», «Брут», «Орлеан қизи», «Цезарнинг ўлими») ва бошқаларда ўзи яшаган тузумни қоралади, христианлик ва католик черкови устидан кулди.  6 Вольтер Дидро асос солган ва бошқарган энциклопедияда фаол иштирок этган. Бир неча ёш маърифатпарварлар билан мулоқотда бўлган. Вольтернинг ижтимоий-сиёсий ғоялари феодал крепостной тузумига қарши қаратилган. У француз буржуа демократик ғоялар тарафдори эди. Унинг ижтимоий-сиёсий қарашлари, бир томондан халқ ғоясини ёйишга, золимларга қарши курашга қаратилган бўлиб, маърифатли мутлоқликка умид боғлаган эди. Чунки маърифатли мутлоқлик XVIII аср биринчи ярмида Францияда илғор куч ҳисобланган. Вольтер Сиреда яшаган чоғида умумфалсафий қарашлари шаклланган бўлиб, унинг асосида кўтаринкилик (ҳаётбахшлик) куртаклари ётарди. Вольтернинг кўтаринкилиги, ҳаётбаҳшлиги Лейбницнинг бутун дунё ҳамоҳанглиги ғояси билан боғлиқ. Лекин 1750 йилларда у бу ғоялардан чекинади. Кейинчалик Вольтер Фарнейда яшаган даврида инсоният тараққиёти тўғрисидаги ғоясини янада ривожлантиради. Бу фикримизни унинг «Умумтарихий тажрибалар халқнинг маънавияти ва руҳи» асари тасдиқлайди. У деҳқонларни қаттиқ ҳимоя қилади. Лекин шунинг билан бирга уларнинг ҳаракатига бошчилик қилиб йўл кўрсатишнинг уддасидан чиқа олмайди. Демак, Вольтер жамиятнинг фаровонлигини маърифатли ва сахий монархнинг фаолиятида ҳамда буржуа либерал ислоҳатларида кўради. У Жан-Жак Руссонинг ҳаёлий коммунизм ғояларига қарши чиқиб, уни танқид қилади. Шундай қилиб, Вольтер XVII асрда яшаган инглиз файласуфи Лейбницнинг баъзи бир фикрларига қўшилиб, дунёда, аслини олганда, зулм йўқ, лекин барча азоб-уқубатлар, кулфатлар бутун дунё гармониясида қоришиб кетади, дейди. Лекин бизни ўраб турган воқеликка танқидий қараш туфайли Вольтер Лейбницнинг гармония ҳақидаги назариясига қарши чиқади. Инсон, дейди Вольтер, жамият ҳаётига фаол аралашиши ва эскирган, ноҳақ тартиботларга барҳам бериши керак. 7 Шу вақтгача кашф этилган барча инсонлар, хоҳ энг ёввойи бўлмасинлар, хоҳ хароба мамлакатларда яшаб келмасинлар чумолилар, асаларилар ва бошқа ҳайвон турлари сингари жамоа бўлиб яшаб келганлар, бирон-бир мамлакатда кишилар алоҳида-алоҳида яшаганларини кўрмаганмиз. Бирон-бир она ўз фарзандини тарбиялаб, кейин уларни ташлаб тан олмаганликларини, бирон киши оила қурмай, бирон-бир жамиятда яшаганларини билмаймиз, Баъзи бир ахмоқ масхарабозлар мияларини ахмоқона фикрлар билан тўлдириб, гўё инсон дастлаб алоҳида яшаш учун яратилган, жамият уларнинг табиатини бузган дейишга журъат этганлар. Ҳар бир маҳлуқнинг ўз инстинкти – табиий майли мавжуд. Инсоннинг инстинкти ақл билан мустаҳкамланган бўлиб, уни худо озиқ-овқатга тортганидек жамиятга тортади. Шундай қилиб, жамият бўлиб яшашга бўлган эҳтиёж инсонларни бузмайди, балки жамиятдан ажралиш инсонни инсонийликдан чиқариб қўяди. Мутлақо якка яшаган одам фикрлаш қобилиятини ҳам унутган бўлади. У ҳайвон даражасигача бориб етиши мумкин. Озод бўламан, деб ўзини даҳшатли қуликка тушиб қолганини билмай қолади. Билиш назариясида Вольтер Декартнинг туғма ғояларига қарши чиққан. Айни бир пайтда у Локкнинг сенсуализмини қабул қилади ва уни тарғиб қила бошлайди. Шу билан бирга у ҳиссий манбаларга боғлиқ бўлмаган шак-шубҳасиз ҳақиқатларнинг мавжудлигини тан олади. Унинг фикрича, биз фақат руҳий ҳодисалар ва қобилиятга таянган билимга эгамиз. Демак, Вольтер детерминизм позициясида туриб, онгимиз ҳиссий аъзоларимизнинг тузилишига боғлиқлигини исбот қилишга уринди. Тафаккурни материянинг атрибути деб тан олди. Оламнинг турли-туманлиги «бутун олам аҳли» сифатида талқин қилади. Шундай қилиб, Вольтер онгнинг олий кўриниши деб онг ва санъатга таянган соғлом фалсафани тан олади. Бу ерда Вольтер ўз умидини ижтимоий тараққиёт қонунларига таянган, фалсафий хулосаларга эга бўлган маърифатли монархларга боғлаган эди. Вольтернинг тараққиётпарвар ғоялари Янги давр маърифатпарварларининг мафкурасига ўзининг таъсирини ўтказган. 8 Вольтер жамиятнинг фаровонлигини маърифатли ва сахий монархнинг фаолиятида ҳамда буржуа либерал ислоҳатларда кўради. Унинг оптимизми Лейбницнинг бутун дунё ҳамоҳанглиги ғояси билан боғлиқ. Кейинчалик Вольтер Фарнейда яшаган даврида инсоният тараққиёти тўғрисидаги ғоясини янада ривожлантиради. Бу фикримизни унинг «Умумтарихий тажрибалар халқнинг маънавияти ва руҳи» асари тасдиқлайди. Вольтер деҳқонларни қаттиқ ҳимоя қилади. Лекин шунинг билан бирга уларнинг ҳаракатига бошчилик қилиб, йўл кўрсатишнинг уддасидан чиқа олмайди. У Жан- Жак Руссонинг жамият ҳақидаги ғояларига қўшилмайди. Вольтер учун динга қарши кураш, унинг олдида турган янги мақсад эди. «Ўн икки киши христиан динига асос солган, деган гапларни эшитиш жонимга тегди, - дейди у, - Унга асос солишда бир киши етарли эканлигини сизга исбот қилишни истайман» (Вольтер. Бог и люди. В 2-х томах. Т. 1. –М.,1961. С. 540). Вольтер инсон тафаккурида худо деган ғоя, дин ва диний тушунчалар қандай пайдо бўлганлигини исботлашга уринди. Бундай фикрга келишда унга инглиз деистик файласуфларининг, айниқса, Локкнинг таъсири катта бўлган. Локк сингари Вольтер ҳам инсонда худо ҳақида туғма ғоя йўқлигини ҳимоя қилди. Инсон табиатда содир бўлаётган ҳар қандай ҳодиса ва воқеаларни кўради. Мўл ҳосил, қурғоқчилик, қуёшли кунлар ва бўронлар, фаровонлик ва қаҳатчилик, ва ҳоказолар шулар жумласидандир. Буларнинг сабабларини ахтармоқ лозим. Лекин бу сабаблар кўп ҳолларда бизга маълум эмас. Уларнинг қаерда жойлашгани ёки барча ерда мавжудлиги ҳақида бизда аниқ тушунча йўқ, лекин бирлиги  аниқ; у бор, унга итоат этишимиз лозим ва одил бўлмоғимиз керак, дейди Волътер. 9 «Худога ишонч бу яхши амалларни тақдирловчи ва ахмоқона хатти- ҳаракатларни жазоловчи, арзимас ёмонликни кечувчи инсон зоти учун энг фойдали талабдир. Бу очиқдан-очиқ жиноят қилувчи қудратли кишиларни жиловлаб турувчи воситадир. Бу, шунингдек, яширинча моҳирлик янги жиноятга қўл урувчилар учун югандир. Дўстлар, мен бу зарурий ишончни таассубчилик  нги  қориштириб юборинг, демайман. Чунки таассубчилик худога бўлган ишончни уятга қолдиради ва ҳатто уни ҳалокатга олиб келди» (Ўша асар. Б. 543), - деб ёзади Волътер. «Мутаассиб инсон ёвуз одамдир. У ўз мақсади йўлида одамларнинг қалбини тирнайди. Мен доимо атеистни даволаш мумкин-у, лекин мутаассиб инсонни ҳеч қачон буткул даволаб бўлмаслигини билардим»(Ўша асар. Б.544), - дейди у. Унинг таъкидлашича, атеист – оқил инсон, хато қилиши мумкин, лекин ўзи фикрлайди. Мутаассиб инсон – бу қўпол, аҳмоқ кимса, у фақат бошқаларнинг фикри билан иш юритади. Атеизм ва фанатизм фитналар ва даҳшатдан иборат икки қутбни ташкил этади. Бирга  бўлмаган фазилат чегараси бу икки қутб ўртасида жойлашган. Шахдам қадам қўйиб шу сўқмоқдан юриш маъқулдир. Худонинг саҳоватига ишониш ва саҳоватли бўлишдан афзал нарса йўқ»(Вольтер. Бог и люди. В 2 томах. Т. 1. –М.,1961. С. 540). 10 «Атеизм ва фанатизм – бу икки баҳайбат махлуқ бўлиб, жамиятни ямлаб, тилка- пора қилиши мумкин, бироқ атеист чалкашликка йўл қўйса ҳам ақлини йўқотмайди. Тирноқлари ўтмаслашиб боради. Мутаассиб тўхтовсиз ақлсиз телбага ўхшаб тирноқларини қайрайди»(Ўша асар. Б. 544). «Ҳеч қандай жамият адолатсиз яшаши мумкин эмас. Худони адолат деб эълон қилайлик. Агар давлат қонуни жиноятни қаттиқ жазолар экан, худони улуғлар эканмиз, у сирли жиноятларни ҳам жазолайди» (Ўша асар. Б. 544). «Сиз билмайсиз худо дегани нима? У қандай жазолайди ва қандай қилиб тақдирлайди? Лекин сиз биласиз: одил давлат ва ҳақиқий ҳукумат бўлишининг ўзи етарли. Бирон-бир банда сиз таъкидлаётган эҳтимол жисмни ва инсониятга зарур бўлган нарсани илгари суришингизга қарши чиқиши мумкинэмас»(Ўша асар. Б. 545), - деб, такидлайди у. Вольтер фикрича, христиан дини бу тўр бўлиб, ундан ўғри-ю муттаҳамлар аҳмоқларни 17 аср ўз тузоқларига илинтириб, 14 аср давомида мутаассиблар ўз биродарларини ўша ханжар билан ўлдириб келганлар. «Бизнинг бахтсиз сайёрамизда инсонлар жамиятида яшаб, икки синфга, яъни бойлар, ҳукмронлик қилувчиларга ва уларга хизмат қилувчи – камбағалларга бўлинмасдан иложи йўқ»(Ўша асар. Б. 550). Барча деҳқонлар бой бўлишлари мумкин эмас ва бўлишлари ҳам керак эмас. Қз хоҳишларига эга бўлиш инсонлар учун зарурийдир. Тақдирни чеклаб ўтганлар бошқаларнинг фаравонлиги учун ўз меҳнатларини сотадилар. Улар энг яхши ҳақ тўласа, ўз хоҳиши билан унга ўз меҳнатини сотишга тайёрдирлар. Бу эркинлик уларни ўз мулкини алмаштиради. Уларни адолатли иш ҳақлари қатъий ишонч билан қўллаб-қувватлайди. Улар ҳурсандчилик билан ўз оилаларини машаққатли, лекин фойдали меҳнатга даъват этадилар. 11 «Мутаассиблик инсониятнинг энг даҳшатли душманидир. У давлат устидан ҳукмронлик қилар экан, давлатнинг ўз халқига эзгуликни амалга оширишига халақит беради. Мутаассиблик халқ устидан ҳукмронлик қилар экан, у халқнинг ҳокимиятга қарши кўрсатилишига олиб келади»(Вольтер. «Бог и люди». Т2. С. 559). Жамиятни бошқариш учун доҳийлар юзага келади. Доҳийлар ҳокимиятни қўлга олиш учун, инсонларга зулм ўтказмасликлари учун ердаги худолар осмондаги худо олдида итоаткор бўлмоғи лозим. Шундай қилиб худонинг мавжудлиги ерда тартиб ўрнатиш учун керак бўлади, деб хулоса қилади Вольтер. Вольтер ўзини деистлар қаторига қўшган. Унинг фикрича, худо оқил туртки бериб, кейинчалик у янги ва инсонлар ишига аралашмайди. Вольтер детерминизм тарафдори бўлган. Барча нарса ўзгармас зарурият қонунлари туфайли амалга ошади, - дейди у. Деизмнинг бу шакли илоҳиятнинг ҳар қандай ташқи кўринишини инкор этади. Шунингдек, у инсониятни худо олдидаги ҳар қандай масъулиятдан холи қилади. Худонинг вазифаси табиат қонуниятига монеълик қилмасликдир. Табиат қонунларидан ташқарида худонинг ҳеч қандай роли йўқ. Вольтер Афлотуннинг жон ҳақидаги таълимотини «беъмани сафсата», дейди. Вольтер, шунингдек, диний эркинликни улуғлайди. Христиан динида инсон бир- бирига дўст бўлиши керак. Унда инсонлар бир-бирига тоқатли бўлишига даъват этилса, Вольтер қарашларида эса, барча инсонлар бир-бирлари билан оға-ини бўлишлари керак. Унда туркми, хитойликми, яхудийми – бари-бир менинг биродарларимдир, деган ғоя ётади. 12 Шундай қилиб, мутафаккирнинг динга, худога бўлган қарашлари изчил бўлмаган. Шунингдек, атеизмга бўлган муносабати ҳам ноизчил бўлган. Агарда инсон худодан юз ўгирса, саҳоватли бўлиши мумкинми? Йўқ. Худосизлар ва давлат арбоблари йиртқич ҳайвонга ўхшаб кетадилар. Ахлоқ нуқтаи-назаридан худога интилиш ижобий натижа беради. Агар худо бўлмаганда уни ўйлаб топиш керак бўларди, дейди Вольтер. Вольтернинг назарида худо инсонларни жиловлаб  туриш учун уларни ижтимоий руҳда тарбиялаши керак. Шундай қилиб, Вольтер сиёсий зулмга, диний мутаассибликка қарши чиқади. Бир томондан, Вольтер халқ онгини ўсишга, инқилобга чорласа, иккинчи томондан эса, атеизмга қарши чиқиб, худонинг мавжудлигини сақлаб қолишига даъват этади. У жазоловчи ва раҳмдил худонинг тарафдори эди. Хулоса ўрнида айтишимиз мумкинки, Вольтернинг назарида диний тарбиянинг ахлоқий норма сифатидаги аҳамияти каттадир. Демак, диндаги хурофотчиликни йўқотиб, уни инсонларнинг маънавий ҳаётини бойитувчи восита сифатида ривожлантириш лозим. Жамиятни қайта қуришда ҳам диннинг ана шундай функциясига катта эътибор қаратиш лозимлигини таъкидлайди Вольтер. 13XVII asr fransuz falsafasi yorqin vakili – R.Dekart (I596-I650) XVII asr fransuz falsafasi va fanining boshqa bir yorqin vakili – R.Dekart (I596-I650). Uning fikricha, falsafa barcha mavjud bilimlarni o‘zida mujassamlantirib, yaxlit sistema holida mavjud. Bu sistemani u daraxtga qiyos qilib, uning ildizini – metafizika, tanasini – fizika, shoxlarini esa – boshqa barcha fanlar (ular oxir-oqibatda meditsina, mexanika va etikaga borib taqaladi) tashkil qiladi, deydi. 14Fransuz ma'rifatparvarlari va ularning ta'limotlari  Yangi davr falsafiy fikrining muhim yo‘nalishlaridan birini ma'rifatchilik falsafasi tashkil etadi. U G‘arbiy yevropaning ilg‘or mamlakatlarida, xususan Fransiya, Angliya, Germaniyada shakllandi va rivojlandi.Fransuz ma'rifatparvarlarining dunyoqarashi asosan XVII asr fransuz materializmiga asoslangan, jamiyatni tubdan qayta qurish uchun bo‘lgan intilishlarni o‘zida mujasamlashtiruvchi ijtimoiy qarashlar majmuasidan iborat bo‘lgan falsafiy ta'limotdir.O‘sha paytda yevropa ijtimoiy muhitida keskin burilishlar davri boshlangan edi. Bu bir tomondan, xriЕian katolik cherkovining jamiyat uЕidan hukmronligini yo‘qotgan; ikkinchi tomondan esa, xriЕian cherkovi mafkurasining o‘rnini egallashi kerak bo‘lgan, ko‘pchilik tomonidan e'tirof etilgan izchil ta'limotning shakllanib yetilmagan davriga to‘g‘ri keladi. Jamiyatning ilg‘or ziyolilari oldida jamiyatni qanday qilib aqlga muvofiq tarzda qayta ko‘rsa bo‘ladi?, degan savol ko‘ndalang turgan edi. 15Fransuz ma'rifatparvarlari va ularning ta'limotlari  Fransuz ma'rifatparvarlarining ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarashlari XIX, XX asrda dunyoviy taraqqiyot yo‘lini tanlagan qator mamlakatlar uchun daЕurilamal bo‘lib xizmat qildi. Fransuz ma'rifatarvarlarining o‘lmas ta' limoti dunyoning gumanizm va dunyoviy taraqqiyot yo‘lidan borib, demokratik tuzumning g‘alaba qilishida g‘oyaviy-naza riy asos bo‘lib xizmat qildi. Bu ma'rifatparvarlarning falsafiy-ijtimoiy qarashlari asosida Butun jahon in son huquqlari deklaratsiyasi BMTda (1948) qabul qilindi. Ezgulikka yo‘g‘pilgan ma'rifat – ijtimoiy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi, adolatli, erkin, farovon hayotni ta'minlab beruvchi kuch ekanligi va yer yuzida, Zardusht bashorat qilganidek, ezgulikning qabohat uЕidan g‘alaba qozonishini ta'minlab bera oladigan yagona ilinj ekan ligini insoniyatga siЕemali bayon qilib bergan kishilar fransuz ma'rifatparvarlar edilar. 16Декарт Фалсафа “ Дарахти ” Ф И З И К АОптика Метафизика МатематикаЛогика МедицинаМеханика Хусусий фанлар Хусусий фанлар3 -слайд

O'xshashlar

Қадриятлар фалсафаси
Табиат фалсафаси
Жамият фалсафаси
Дин фалсафаси
Билиш фалсафаси