Falsafiy antropologiya (Inson falsafasi) - Falsafa - Slaydlar

Falsafiy antropologiya (Inson falsafasi)

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5224609375 KB

Ko'chirib olish

Falsafiy antropologiya (Inson falsafasi ) Reja: 1.Inson falsafiy muammo sifatida. 2. Sharq va G’arb falsafasida inson masalasi. 3. Hayotning mazmuni va unda insonning vazifasi. 4. Inson borlig‘ida faoliyatining tuzilishi va atributlari .

Inson falsafiy muammo sifatida. Falsafa tarixida insonga murojaat etmagan, inson moddiy va ma’naviy borlig‘ining turli tomonlarini bevosita yoki bilvosita tahlil qilmagan faylasuf yoki falsafiy yo’nalishni topish deyarli mumkin emas. Aksariyat falsafiy va diniy tizimlar katta olam yoki makrokosmga zid o’laroq, insonga mikrokosm yoki kichik Koinot sifatida qarab, uni butun olamni tushunish kaliti deb hisoblaganlar. Faylasuflar inson sirining tagiga yetish borliq jumbog‘ining tagiga yetish bilan barobar ekanligini qayta-qayta anglab yetganlar. Zero Forobiy aytganidek - ”Odamlar о‘zlarining xos xususiyatlariga va tabiiy ehtiyojlariga kо‘ra jamiyat tuzadilar. Ularning harakat va fe’llarini dastavval bora-bora odatlarga aylanadigan tabiiy qobiliyatlar belgilaydi”. О‘z- о‘zingni angla va shu orqali dunyoni anglaysan. Dunyoni insonning teran qatlamlariga kirmasdan sirtdan bilishga bо‘lgan barcha urinishlar narsalar haqida faqat yuzaki tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Insondan sirtga qarab yuradigan bо‘lsak, narsalar mohiyatini hech anglay olmaymiz, zero bu mohiyat insonning о‘zida mujassamlashgan. Bu fikr qadimgi mutafakkirlargayoq yaxshi ma’lum bо‘lgan. Unga turli kо‘rinishlarda Sharqda ham, yunon-rim falsafiy an’anasida ham duch kelish mumkin. Xususan, antik davrda Delfidagi Apollon ibodatxonasiga kiraverishda ustunga о‘yib yozilgan, rivoyatlarga qaraganda Suqrot takrorlashni yaxshi kо‘rgan «О‘z-о‘zingni angla», degan ibora ayniqsa mashhur bо‘lgan. Ajablanarlisi shundaki, oradan ikki yarim ming yil vaqt о‘tgach, hozir ham bu fikr о‘z ahamiyatini yо‘qotgani yо‘q. U nafaqat narsalar dunyosini, balki inson borlig‘ining mohiyatini, inson va ijtimoiy munosabatlarning asl tabiatini tushunishga harakat qilayotgan har bir odam uchun о‘z-о‘zini anglashga chorlovchi fikr bо‘lib qolmoqda. Buni faqat shu bilan izohlash mumkinki, ayni holda har bir yangi avlod о‘z davri hamda tabiiy-ilmiy va falsafiy tasavvurlarning tegishli darajasi nuqtai nazaridan yechishga harakat qiladigan о‘ta murakkab, «boqiy» falsafiy masalalardan biri tо‘g‘risida sо‘z yuritiladi. Qadimgi xitoy faylasufi Lao Szi fikriga kо‘ra, «boshqalarni biluvchi – oqil, о‘zini biluvchi – donishmanddir». Protagor ning: «Inson barcha narsalar mezonidir», degan fikri ham juda mashhur. «Tangri saltanati bizning ichimizdadir», deb о ‘rgatgan Iso Masih . Buddaviylarning: « О ‘zligingga nazar tashla, sen Buddasan», degan chorlovi ham yuqoridagi fikr bilan hamohangdir. Islomda «Kimki о‘zini bilsa, u о‘z Allohni ham bilgaydir», deyiladi. Demak, inson о‘zini dunyodan oldinroq va kо‘proq biladi, ayni shu

sababli u dunyoni о‘zidan keyin va о‘zi orqali anglab yetadi. Falsafa dunyoni inson orqali ichdan bilishdir, fan esa insondan tashqaridagi dunyoni yuzaki bilish demakdir. Insonda mutlaq borliq, insondan tashqarida esa – nisbiy borliq namoyon bо‘ladi. 7/2. Sharq falsafasida inson. Qadimgi Sharq, xususan Xitoy falsafiy tizimlari asosan sotsiotsentrik konsepsiyalar dan iborat bо‘lib, ularda inson, odatda, jamiyat, sotsium bilan uzviy bog‘liq deb qaraladi. «Ideal munosabatlar qonuni»ga odamlar о‘rtasida, oila, jamiyat, davlatda rioya qilish inson hayotining muhim ma’nosi hisoblanadi; bunga jamiyatda qabul qilingan meyorlar, qoidalar, rasm-rusumlar va shu kabilarga izzat-ikrom bilan yondashish imkoniyat yaratadi. Boshqacha aytganda, inson о‘z shaxsiy hayotini doim jamiyat ravnaqi, kamoloti bilan о‘lchashi lozim, xususan, u keyinchalik oila va davlatni takomillashtirishga harakat qilish uchun о‘zini kamol toptirishi lozim. Shu ma’noda mashhur qadimgi xitoy faylasufi Konfusiy (mil. av. 551- 479 yillar)ning fikrlari diqqatga sazovor bо‘lib, u shunday deb saboq beradi: «qilmishlarning asoslari va tamoyillarini о‘rgansang, yaxshilik va yomonlik haqidagi fikrlaring (axloqiy bilimlar) barkamollikning eng so’nggi darajasiga yetadi. Niyatlar sof va xolis bо‘lsa, qalb rostgо‘y va samimiy bо‘ladi. Qalb rostgо‘y va samimiy bо‘lsa, inson tо‘g‘ri yо‘lga kiradi, kamol topadi. Inson t о ‘g‘ri y о ‘lga kirsa va kamol topsa, oilada tartib о ‘rnatiladi. Oilada tartib hukm sursa, xalqlarni boshqarish osonlashadi. Xalqlarni boshqarish osonlashsa, butun dunyo tinch-totuv yashaydi». Qadimgi hind falsafasi ga dunyoning ichki dunyosini birinchi о‘ringa qо‘yish, ya’ni antropotsentrizm xosdir. Masalan, buddizmda nirvanaga erishish inson barcha niyatlarining pirovard maqsadi deb e’lon qilinadi. Nirvana jonning shunday bir holatiki, bunda har qanday mayllar y о ‘qoladi va ichki uyg‘unlik yuzaga keladi, mutlaqo erkinlik va tashqi dunyoga qaram emaslik tuyg‘usi paydo b о ‘ladi. Qadimgi hindlarning boshqa bir diniy-falsafiy ta’limoti – jaynizm nuqtai nazaridan inson о‘zining ma’naviy mohiyati bilan moddiy mohiyatni nazorat qilish va boshqarishga erishish uchun uzoq va og‘ir yо‘l – jonning erkinlashuvi yо‘lini bosib о‘tishi lozim. Markaziy Osiyo mutafakkirlari qarashlarida insonni nazariy aql boshqaradi. Jumladan al-Forobiy fikricha “Inson shaxsini shakllantiradigan, uni boshqa maxluqotlardan ajratib turadigan va unda insoniy hislatlarni rivojlantiradigan narsa uning faol aqlidir Bu kuch avval- boshda faqat qobiliyatdir bu quvvat о‘ylash, mulohaza yuritishga qobil, ammo hayotga tadbiq etish,

ya’ni joriy qilishga qobil emas” . Aqlni hayotga tadbiq etish uchun, unga tashqi kuch ta’sir etishi kerak, bu esa faol aqldir. Faol aql - mustaqil quvvat bо‘lib, о‘z mohiyati, Birinchi va ikkinchi va boshqa sabablar mohiyati haqida fikrlay oladi. Aynan shu faol aql odam imkoniyatlarining tashqi voqealarga ta’sir etishi va uni rivojlantirishga turtki beradi. Forobiy ta’biri bilan “moddiy aqldan amaliy aqlning yuqoriroq pillapoyasiga kо‘tariladi va uning faol aqlga munosabati quyosh bilan kо‘zni solishtirlandek bо‘ladi”. Agar quyosh bо‘lmasa, inson narsalarni kо‘ra olmaydi. Faol aql quyoshi inson ruhi da paydo bо‘lganidan keyin, aqliy quvvat faol aqlga qaraydi. G‘arb falsafasida inson. Sharq tafakkurida insonga nisbatan yuqorida qayd etilgan yondashuvlar bilan bir qatorda tabiat, kosmos muammolari ham qadimdan muayyan о‘rin egallab keladi. Bunda insonga ulkan dunyodagi bir zarra sifatida qaraladi. Ammo dunyoga nisbatan kosmotsentrik yondashuv antik falsafa rivojlanishining ilk bosqichlariga kо‘proq xosdir. Dunyoning mazkur talqiniga muvofiq birinchi о‘ringa Suqrot davridayoq falsafaning diqqat markazidan о‘rin olgan inson haqida mulohaza yuritish uchun ham tegishli zamin hozirlovchi dunyo va kosmos muammolari chiqadi. Kosmotsentrizm nuqtai nazaridan inson avvalo kosmosning bir qismi sifatida, «kichkina dunyo» sifatida ( Demokrit ), ba’zan jonli organizm sifatida tasavvur qilinadigan makrokosm bilan uzviy bog‘liq bо‘lgan mikrokosm sifatida idrok etiladi. Antik faylasuflar Koinotni va unda mavjud tartibni tushunish orqali insonning о‘zini ham anglab yetish mumkin deb hisoblaganlar ( Platon, Aristotel ). Bunda tafakkur, bilim, aql- zakovat va donishmandlik muhim rol о‘ynagani bois, ular doim kosmotsentristlar tomonidan yuksak baholangan, inson va uning qobiliyatlariga baho berishda birinchi о‘ringa qо‘yilgan. Bunday qarashlar Yevropa falsafiy an’anasida V asrgacha, ularning о‘rnini teotsentrizm konsepsiyasi egallagunga qadar kо‘zatiladi. Bu konsepsiyaga muvofiq hamma narsani Xudo belgilaydi. Xristianlikning mohiyatini aks ettiruvchi turli kreatsionistik nazariyalarga kо‘ra butun dunyo, shu jumladan jonli dunyo (о‘simliklar, hayvonlar, inson) darhol va о‘zining mukammal kо‘rinishida yaratilgan. Injilning dunyo olti kunda yaratilgani haqidagi rivoyatiga asoslangan bu nuqtai nazar yevropaliklar tafakkurida Darvinning evolyusion nazariyasi paydo bо‘lgunicha, ya’ni XIX asrning о‘rtalariga qadar hukm surdi. Xristianlar dunyosida dindor odamlar orasida u bugungi kunda ham amal qilmoqda. Darhaqiqat, antik davrdan boshlab insonga bo‘lgan qiziqish

dam kuchayib, dam ma’lum vaqt pasayib turgan, lekin hech qachon yo‘qolmagan. «Inson nima?», degan savol bugungi kunda ham avvalgidek jahon falsafasidagi o‘ta muhim masalalardan biri bo‘lib qolmoqda, insoniyatning eng o‘tkir aql-zakovat sohiblari e’tiboridan tushmay va ayni vaqtda o‘zining uzil-kesil, umumiy e’tirof etilgan yechimini topmay kelmoqda. Inson har safar mutafakkirlar diqqat markazidan o‘rin olar ekan, uning mohiyatini yangi tarixiy sharoitda va yangicha nuqtai nazardan anglab yetishga harakat qilib, uni qayta va qayta yangidan kashf etganlar. Pirovardida, falsafa fanida insondan murakkabroq va ziddiyatliroq predmet yo‘q, desak, hech mubolag‘a bo‘lmaydi. Inson barcha yaxshi fazilatlarni o‘zida mujassamlashtirgan o‘ziga xos, betakror va barkamol mavjudot – cheksiz mikrokosm sifatida ham, inson tabiatining norasoligi va buzuqligi tufayli halokatga mahkum bo‘lgan tabiat xatosi sifatida ham, Xudo yaratgan banda sifatida ham, boshqa odamlar faoliyatining mahsuli sifatida ham talqin qilinadi. Xususan, Sharq mutafakkiri A.Beruniy jahon fanida birinchi marta inson va tabiat, odam va olam o‘rtasidagi munosabatlarni dunyoviy fan nuqtai nazaridan o‘rganadi. U “odamlar tuzilishining rang, surat, tabiat va axloqda turlicha bo‘lishi faqatgina nasablarining turlichaligidan emas, balki tuproq, suv, havo va yerning, odam yashaydigan joylarning turlichaligi hamdir. Tillarning turlicha bo‘lishiga sabab odamlarning guruhlarga ajralib ketishi, bir-biridan uzoq turishi, ularning har birida turli hoxishlarni ifodalash uchun zarur bo‘lgan so‘zlarga ehtiyoj tug‘ilishidir. Uzoq zamonlar o‘tishi bilan bu iboralar ko‘payib, yodda saqlangan va takrorlanish natijasida tarkib topib, tartibga tushgan” 1 , deb hisoblaydi. Demak, Beruniy fikricha, insonning fe’l-atvori va ma’naviy qarashlari, surati va siyrati bevosita tabiiy muhit ta’sirida shakllanadi. Zero, aynan shu tabiiy muhit, geografik sharoit xalqlar, millatlar shakllanishining muhim asosi bo‘la oladi. “Inson o‘z tabiatiga ko‘ra murakkab tanaga egadir. Insonning tanasi bir-biriga qarama-qarshi qismlardan iborat bo‘lib, bu qismlar tobelik kuchi asosida birlashgan” 2 . Beruniy fikricha, hamma odamlarda o‘zaro bir-biriga o‘xshash va ayni paytda farq qilib turadigan jihatlar mavjud. Ibn Sino, “Inson boshqa barcha hayvonot olamidan so‘zi, tili va aqli, tafakkur qilishi bilan farq qiladi. Inson aqli turli fanlarni o‘rganish yordamida boyiydi” 3 , deb 1 Beruniy A. Tanlangan asarlar. 1 jild. –T.: Fan, 1968.-B.16-17. 2 Qarang: Irisov A. Abu Rayxon Beruniy hikmatlari. -T.: Yosh gvardiya, 1973. –B.40-43 3 Ibn Sina. Danishname. -Dushanbe.: 1957.-S..59

hisoblaydi. Forobiy fikricha, inson o‘z tabiatiga ko‘ra hayotini tartibga keltirish, mustahkamlash va takomillashtirish uchun boshqa insonlarga muhtoj bo‘ladi. Yakka holda hech kim buning uddasidan chiqa olmaydi. “Inson shunday maxluqotki, u faqat jamiyatda o‘z ehtiyojlarini qondirishi va oliy ma’naviy darajaga ko‘tarilishi mumkin” 4 . Inson o‘z hayotining me’mori, ijodkori bo‘lmog‘i, o‘zida fozila xislatlar, iste’dodlarni tarbiyalashi lozim. Bunga esa u jamiyatda yashab faoliyat ko‘rsatgandagina erishadi. Inson ijtimoiy mavjudod. Yolg‘izlik uzlat uni qashshoqlashtiradi, insoniy qiyofasini va baxtga olib boradigan iste’dodini yo‘qotadi. Ibn Xaldun insonga ijtimoiy voqelik sifatida qaraydi. Undan ijtimoiy mohiyat izlaydi. Inson jonzot sifatida ezgulik va yovuzlik olamidir. Shunga ko‘ra, u umrining har daqiqasida yovuzlikdan ko‘ra ezgulikka, yomonlikdan ko‘ra yaxshilikka, nafratdan ko‘ra muhabbatga intilib yashashga mahkum etilgan aql sohibi, bebaho ne’matdir. Inson barcha ijtimoiy munosabatlar majmuidir, degan fikr insonga mexanistik nuqtai nazardan yondashgan Ma’rifat davri mutafakkirlari, xususan «Inson-mashina» deb nomlangan asar muallifi fransuz J.Lametri (1709-1751) ilgari surgan g‘oyalar bilan to‘qnashadi. Boshqa bir mashhur fransuz faylasufi – R.Dekart (1596-1650) asarlarida inson mohiyati masalasiga nisbatan butunlay o‘zgacha yondashuvga duch kelamiz. U «inson fikrlovchi narsadir», deb hisoblaydi. «Inson, u uzoq vaqt o‘ylaganidek, dunyoning statik markazi emas, balki evolyusiyaning o‘ziga va cho‘qqisi bo‘lib, bu ancha go‘zalroqdir» 5 , deb qayd etadi atoqli fransuz faylasufi va teologi P.T. de Sharden (1881-1955). Unga zid o‘laroq, A.Shopengauer (1788-1860) inson nuqsonli mavjudot ekanligini ta’kidlaydi, uni «tabiat xalturasi» deb ataydi. Fransuz yozuvchisi va faylasufi J.P.Sartr (1905-1980) bu fikrni butunlay rad etadi. Uning fikricha, inson kelajakka qarab intiladi va shu tariqa o‘zini o‘zi yaratadi. U «Inson – odamzot kelajagidir», deb ta’kidlaydi. Shunday qilib, falsafaning ikki yarim ming yillik tarixi mobaynida insonga juda ko‘p ta’riflar va tavsiflar berildi, u ko‘p sonli sinonimlar orttirdiki, falsafiy tahlilning 4 Forobiy. Fozil odamlar shahri. -T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. –B.69 5 Teyyar de Sharden P. Fenomen cheloveka. -M.: 1987.-S.40

boshqa biron-bir obektida bunday holga duch kelish mushkul. Zero, falsafa tarixida inson :  «aqlli mavjudot»;  «siyosiy hayvon»;  «tabiat gultoji»;  «hayotning boshi berk ko‘chasi»;  «hayotning soxta qadami»;  «mehnat qurollari yasovchi hayvon»;  «o‘zlikni anglash qobiliyatiga ega mavjudot»;  «ma’naviy va erkin mavjudot» va h okazolar sifatida talqin qilingan. Fikrlarning bunday rang-barangligi sababini , avvalo , insonning o‘z tabiatidan izlash lozim. Inson tabiatining siri, hech shubhasiz, «boqiy muammolar»dan biri bo‘lib, falsafa o‘z predmetining mohiyati va xususiyatiga ko‘ra unga qayta-qayta murojaat etgan va shunday bo‘lib qoladi. Bu yerda mazkur sohadagi barcha fikr-mulohazalarga mo‘ljal beruvchi insonning kelib chiqishi haqidagi masala ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Inson qayerdan va qanday paydo bo‘lgani haqidagi ko‘p sonli g‘oyalar orasidan eng muhimlarini ajratib olsak, ularning barchasini ma’lum darajada shartlilik bilan ikki asosiy konsepsiya – insonning tabiiy va g‘ayritabiiy kelib chiqishi haqidagi konsepsiyalar doirasida birlashtirish mumkin. Insonning kelib chiqishi haqida gi b irinchi yondashuv insonning paydo bo‘lishiga olib kelgan tabiatning qonuniy rivojlanishi g‘oyasi dan kelib chiqadi. Bunda inson jonsiz, keyinchalik esa – jonli moddaning tabiiy evolyusiyasi mahsuli sifatida qaraladi. Mazkur konsepsiya 1859 yilda inson kelib chiqishining tabiiy-ilmiy talqiniga asos bo‘lgan CH.Darvinning «Hayvon va o‘simlik turlarining kelib chiqishi haqida» deb nomlangan mashhur asarini e’lon qilgan evolyusion nazariyasiga tayanadi va hozirgi vaqtda molekulyar biologiya va gen injeneriyasi sohasida erishilgan eng so‘nggi yutuqlar ta’sirida o‘z shakl-shamoyilini sezilarli darajada o‘zgartirib, aksariyat olimlar uchun ularning ilmiy faoliyatida o‘ziga xos dasturilamal bo‘lib xizmat qilmoqda. Yan a shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki, insonda nafaqat o‘ta rivojlangan tirik jonzotlar, balki o‘ta sodda mavjudotlar bilan ham kuchli genetik o‘xshashlik mavjud.

Xususan, shimpanze bilan bunday o‘xshashlik 98% ni, kalamush bilan – 80% ni va hatto banan bilan – 50% ni tashkil etadi. Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, «tabiiy» yondashuv tarafdorlari inson kelib chiqishining dunyoviy konsepsiyasiga ham (masalan, darvinchilar bilan bog‘liq holda bo‘lganidek), kosmik konsepsiyasiga ham tayanishlari mumkin. Ikkinchi yondashuv insonga, Xudo yoki kosmik Aql mehnatining mahsuli sifatida qarab, uni g‘ayritabiiy asosdan keltirib chiqaradi. Garchi bu konsepsiya isbotlanganlik jihatidan birinchi ta’limotga hozirgi zamon tabiatshunosligi nuqtai nazaridan yon bersa- da, lekin falsafiy nuqtai nazardan u insonning tabiiy-ilmiy kelib chiqishi konsepsiyasi kabi mavjudlik huquqiga egadir, zero birinchi yondashuv ham, ikkinchi yondashuv ham oqilona asoslangan va uzil-kesil dalil-isbotlar keltirmaydi. Falsafiy antropologiyaning vujudga kelishi va rivojlanishi . Yunoncha sophia – donishmandlik, anthropos – inson va logos – ta’limot so‘zlaridan kelib chiqqan «falsafiy antropologiya» atamasi etimologik jihatdan inson haqidagi falsafiy ta’limotni anglatadi. Falsafiy antropologiya insonning alohida borliq manbai sifatida kelib chiqishi, tadrijiy rivojlanishi va mavjudligining o‘ziga xos xususiyatlariga doir falsafiy qarashlarni aks ettiradi. Yuqorida qayd etilganidek, inson haqidagi falsafiy ta’limotlar qadimda vujudga kelgan va butun falsafa tarixi orqali o‘tadi. Konfusiy, Suqrot, Geraklit, stoiklar, kiniklar, Avgustin, Foma, Forobiy, Ibn Sino, A.Navoiy, A.Jomiy, Dekart, Russo, Kant, Feyerbax, Nisshe va boshqalar insonning falsafiy, nazariy obrazini yaratib, falsafiy antropologiya falsafiy bilimning mustaqil bo‘limi sifatida vujudga kelishi uchun zamin hozirladi. Shu ma’noda falsafiy antropologiyaning ilk ildizlariga XVIII asr fransuz materialistlarining asarlarida duch kelish mumkin. Ammo Kant, shuningdek, insonning mohiyati muammosini falsafaning «birdan-bir, universal va oliy» predmeti darajasiga ko‘taruvchi antropologik tamoyillarni falsafaga kiritgan va asoslab bergan Feyerbax say- harakatlari bilan falsafiy antropologiya mustaqil falsafiy fan sifatida shakllana boshladi. Falsafiy antropologiya XX asrning 20-yillarida asosan M.Sheler, A.Gelen, X.Plesner asarlari ta’sirida uzil-kesil vujudga keldi. Xususan, M.Shelerning «Insonning kosmosdagi o‘rni» asarida inson haqida fundamental fan yaratish lozimligi qayd etiladi va uni falsafiy bilish dasturi taklif qilinadi. Muallif fikriga ko‘ra, insonni yaxlit falsafiy

bilish inson borlig‘ining turli jabhalariga nisbatan olingan muayyan ilmiy natijalar bilan birikishi lozim. M.Sheler falsafiy antropologiya insonning yaxlit konsepsiyasini yaratib, uni muayyan ilmiy, falsafiy va diniy jihatdan anglab yetishda birlashtiruvchi rol o‘ynashi lozim, deb hisoblaydi. U «Falsafiy antropologiyaning vazifasi insonning barcha o‘ziga xos monopoliyalari, ishlari va amallari: til, vijdon, asboblar, qurol... davlat, rahbarlik, mif, din, fan... inson borlig‘ining asosiy strukturasidan qanday kelib chiqishini aniq ko‘rsatib berishdan iboratdir» 6 , deb qayd etadi. Falsafiy antropologiya fanining mohiyati . Inson haqidagi bilimlarni birlashtirish lozimligi xususida Shelerdan oldinroq ham so‘z yuritilgan edi. XIX asr o‘rtalariga kelib inson o‘ta murakkab struktura ekanligi, uni faqat falsafa yoki boshqa biron-bir muayyan fan metodlari bilan to‘la anglab yetish mumkin emasligi, ya’ni inson jamuljam holda aniq bilim predmeti bo‘la olmasligi aniq-ravshan bo‘lib qoldi. Shuningdek, ayrim tabiiy fanlar, har biri o‘z sohasida, vaqt o‘tishi bilan umumiyroq xulosalarga kelishni talab etuvchi salmoqli material to‘pladi. Bunday umumlashtirishga ehtiyoj Darvinning evolyusion nazariyasi paydo bo‘lishi bilan ayniqsa bo‘rtib ko‘rina boshladi. Bu nazariya insonga oid tabiiy-ilmiy tadqiqotlarga kuchli turtki berdi, shuningdek materialistik falsafiy konsepsiyalar rivojlanishi uchun qo‘shimcha asos bo‘lib xizmat qildi. Mazkur yondashuv tarafdorlari inson ko‘p o‘lchovli va muttasil o‘zgaruvchi mavjudot ekanligidan kelib chiqadi. Garchi uning muhim xususiyatlari ming yillar mobaynida o‘zgarishsiz qolayotgan bo‘lsa-da, ular insonning mohiyatini to‘la namoyon etmaydi. Bu yondashuv tarafdorlari inson o‘z oldiga yangi va yangi jumboqlar qo‘yayotgan, tashqi dunyoni, o‘zining undagi o‘rnini aniqlashga harakat qilayotgan, atrof muhitni o‘rganish orqali uni o‘z ixtiyoriga ko‘ra o‘zgartiradigan faol asos sifatida amal qiladigan mikrokosm hisoblanishiga ham e’tiborni qaratmoqdalar. Boshqacha aytganda, inson bunyodkor va ayni vaqtda madaniyat mahsuli, o‘zini qolgan jonli dunyodan farqlash imkonini beruvchi ma’naviyat manbaidir. Falsafiy antropologiya tarafdorlari insonning mazkur talqinidan kelib chiqib, bu fan izchil ilmiy qarashlarni ilgari surishga da’vogar bo‘la olmasligini va ayrim fanlar: 6 Sheler M. Izbranniye proizvedeniY. – M. : 1994. – S. 187.

psixologiya, sosiologiya, biologiya va boshqa ijtimoiy fanlarning turli yondashuvlari va xulosalarini sintezlovchi inson haqidagi bilimlar tizimini yaratishga qaratilishi lozimligini qayd etmoqdalar. Ularning fikricha, bu fan o‘z predmeti sifatida inson borlig‘ini belgilaydi, uning mohiyatini va o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil etib, shu tariqa insonning o‘zini ham, uni qurshagan dunyoni ham falsafa nuqtai nazaridan anglab yetishga harakat qiladi. «Antropologiya yoki aniqroq aytganda – antropologik ong nafaqat ontologiya va kosmologiyaga, balki gnoseologiya va bilish falsafasiga, har qanday falsafa va har qanday bilishga zamin yaratadi» 7 . XX asrning 60-70-yillarida falsafiy antropologiya shunday bir g‘oyaviy harakatga aylandiki, uning doirasida olimlar insonning hozirgi holatini nazariy jihatdan anglab yetish va talqin qilish, uning tabiatiga nisbatan yangicha yondashuvni ilgari surishga harakat qildilar. Bu davrda yuz bergan fan-texnika taraqqiyoti va insonning o‘z ilmiy va amaliy faoliyati natijalari uchun javobgarlik tuyg‘usining kuchayishi falsafiy antropologiyaning rivojlanishiga qo‘shimcha turtki berdi. Shunday qilib, u endi inson haqidagi bilimlarning umumiyroq majmui – umumiy antropologiyaning tarkibiy qismiga aylandi. Bu fan turli-tuman ta’limotlar, konsepsiyalar va yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladiki, ularning orasida falsafiy yo‘nalishdan tashqari biologik, teologik (diniy), sosiologik, psixologik, madaniy (etnografik), strukturalistik, pedagogik va boshqa yo‘nalishlarni qayd etish mumkin. Ularning har biri, falsafiy yo‘nalishdan farqli o‘laroq, insonning muayyan bir tomonini yoritadi. Masalan, biologik antropologiya anatomiya, fiziologiya, irq haqidagi ta’limot va shu kabilarga tayanib, insonning qolgan barcha tirik mavjudotlardan farqini uning jismoniy tuzilishi nuqtai nazaridan aniqlaydi. Teologik antropologiya inson haqidagi tegishli tasavvurlarni uni Xudo yaratgani nuqtai nazaridan shakllantiradi. Falsafiy antropologiya esa butunlay boshqa vazifani hal qiladi – u vaziyatga yaxlit yondashadi va fanlararo xususiyatga ega bo‘lgan xulosalar chiqaradi. Falsafiy bilimning tarkibiy qismi sifatida falsafiy antropologiya ijtimoiy falsafa, axloq, sosiologiya va psixologiya bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ular bilan birgalikda inson haqidagi fanlar majmuini tashkil etadi. 7 Berdyayev N.A. Smisl tvorchestva. – M : , 1989. – S. 293.

Insonnning bioijtimoiy mohiyati. Falsafiy antropologiya yechadigan muhim muammolar orasida inson biologik va ijtimoiy mohiyatining o‘zaro nisbati to‘g‘risidagi masala alohida o‘rin egallaydi. Inson jonli tabiatning bir qismi, shuningdek biologik evolyusiya mahsuli ekanligi hozirgi zamon tabiatshunosligi fanida nafaqat olimlar va mutaxassislar, balki ma’rifatli odamlarning keng doirasi uchun ham aniq-ravshan va deyarli shak-shubhasiz dalilga aylandi. Har bir inson o‘z biologik xususiyatlari: genetik kodi, vazni, bo‘yi, mijozi, terisi va sochining rangi, yashash muddati va shu kabilarga ko‘ra betakrordir. Biroq ayni vaqtda inson ijtimoiy mavjudot ekanligi, uning o‘ziga xosligi va betakrorligi odamzotning ijtimoiy tabiati, u kamol topgan, ta’lim-tarbiya olgan, madaniy va axloqiy qadriyatlar va mo‘ljallarni o‘zlashtirgan ijtimoiy muhit bilan belgilanishi ham shak-shubhasizdir. Ayni shu sababli inson individi nafaqat biologik, balki ijtimoiy mavjudot sifatida ham o‘ziga xos xususiyat kasb etadi. Boshqacha aytganda, insonning kamol topishi jamiyatda va faqat jamiyatda yuz beradi. Insonni tushunishda dualizm va monizm. Odamlar o‘rtasidagi biologik va ijtimoiy farqlarni va ularni betakrorligini tan olishdan inson tabiatining yaxlitligini tushunishga nisbatan ikki muhim yondashuv: dualistik va monistik yondashuvlar kelib chiqadi. Q adim zamonlarda vujudga kelgan insonga nisbatan dualistik yondashuv shundan iboratki, odamzot, bir tomondan, moddiy organizmdan, boshqa tomondan esa – mustaqil mohiyat sanaladigan va bu organizmni boshqaradigan nomoddiy jondan tashkil topgan mavjudot sifatida qaraladi . Bu yondashuv, masalan, boqiy g‘oyalar dunyosida yashaydigan o‘lmas jon inson tug‘ilayotgan paytda uning tanasiga xuddi zindonga tushgandek kirib o‘rnashadi, uning o‘limidan keyin esa vujudni tark etib, yana g‘oyalar dunyosiga qayta, deb hisoblagan Platon falsafasida ayniqsa bo‘rtib namoyon bo‘ladi. Jonlarning o‘lmasligi g‘oyasi Sharq falsafiy an’anasiga ham xosdir. Hozirgi olimlarning aksariyati qo‘llab-quvvatlaydigan inson talqinining monistik konsepsiyasi inson ruhiyati, uning tuyg‘ulari, fikrlari, emosiyalari va kayfiyati inson organizmining tarkibiy qismi sanalgan bosh miya nerv hujayralari hayot faoliyatining mahsulidan o‘zga narsa emas, degan tushunchadan kelib chiqadi . Bu yondashuv tarafdorlarining fikriga ko‘ra, ruhiy hodisalar qandaydir nomoddiy asosga ega, deb

hisoblash uchun yetarli dalil lar mavjud emas, shu sababli ruhiyat tabiatini tushuntirishda inson organizmida yuz beradigan moddiy jarayonlar chegarasidan chetga chiqishning hojati yo‘q. Shunday qilib, tavsiflangan muammo inson o‘z tabiatiga ko‘ra faqat biologik mavjudotmi yoki faqat ijtimoiy mavjudotmi, degan masala bilan bog‘lanmaydi. U, hech shubhasiz, ham biologik, ham ijtimoiy mavjudotdir. Ammo bu ikki asosning o‘zaro nisbati qanday, ularning biri ikkinchisidan ustunroqmi va inson mohiyatini nima belgilaydi – bu endi qizg‘in bahs-munozaralar predmetidir. Mazkur masalalar hanuzgacha o‘zining uzil-kesil yechimini topgani yo‘q, hozirda mavjud turli biologik, psixologik va falsafiy maktablar bu savollarga har xil javoblar beradi. Yuqorida zikr etilgan muammoning yechimiga nisbatan mavjud yondashuvlar orasida insonning bioijtimoiy tabiatini tushunishga nisbatan qarama-qarshi nuqtai nazarlar ifodasi sanalgan biologizatorlik va sosiologizatorlik konsepsiyalari alohida o‘rin egallaydi. Bunda ularning har biri boshqasini butunlay rad etmaydi, ammo insonning muayyan bir (biologik yoki ijtimoiy) tabiatini ustunroq qo‘yadi yoki hatto mutlaqlashtiradi. Xulosalar. Muayyan inson o‘z hayoti so‘nishining yuqorida sanab o‘tilgan bosqichlarini anglamasligi ham mumkin (aksariyat hollarda shunday bo‘ladi), ammo u o‘z hayot yo‘lidan ilgarilar ekan, bu dunyoda nima uchun yashayapman, degan savolga o‘z harakatlari, qilmishlari bilan javob beradi. Agar inson ularni hali to‘la anglab yetmagan bo‘lsa, mazkur vazifani yechish o‘z hayot yo‘lini endigina tanlayotgan odam uchun ham, umrining shomida ortga nazar tashlab, o‘z hayotini sarhisob qilayotgan odam uchun ham teng darajada mushkul ish bo‘lib qoladi. I nson o‘z tabiatiga ko‘ra o‘limga mahkum, ammo, buni tushungan holda, u o‘zi bilan bog‘liq hamma narsa o‘zining tug‘ilish va o‘lish sanalari bilan chegaralangan qisqa vaqt oralig‘ida jamlanganini tan olishni istamaydi. U o‘z taqdirini ijtimoiy muhim maqsadlar, ma’naviy uyg‘onish bilan bog‘lashga harakat qilishi ayni shu hol bilan izohlanadi. Yana bir yo‘lni din taklif qiladi. Bu yerda u yoki bu e’tiqodlarga qarab, hayotning mazmuni va shaxsiy umrboqiylikka erishish haqidagi savolga shaklam har xil, lekin

mazmunan juda o‘xshash javoblar beriladi. Ularda asosan u dunyo chin dunyo ekanligi, bu dunyoda bajarilgan ishlarga haqiqiy baho u dunyoda berilishi va shu kabilar to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Yana bir imkoniyat – bu dunyoda o‘z hayotini odamlarga, ezgulik, haqiqat va adolatga xizmat qilishga bag‘ishlashdan iborat. Shu tariqa inson o‘z ishlari, g‘oyalari va qilmishlari bilan kelgusi avlodlar xotirasida qolish imkoniyatini qo‘lga kiritadi. Inson bu yo‘llarning qaysi birini tanlashi faqat uning o‘ziga bog‘liq. U o‘z hayotida bu yerda ko‘rsatilganidan butunlay boshqa yo‘lni tanlashi ham mumkin. Lekin ertami-kechmi har bir inson hayotda o‘zi tanlagan yo‘lning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi haqida mulohaza yuritishi muqarrardir. 7/ 3. Hayotning mazmuni va insonning vazifasi. Inson hayotning tezoqarligini yodda tutishi, uning shomini kuzatishi, odamzot hayotining bebaholigi haqida о ‘ylashi, о ‘lim haq ekanligini unutmasligi lozimligi haqidagi fikrlarga biz falsafa fani shakllanish jarayonining ilk bosqichidayoq, G‘arb falsafiy an’anasida ham, Sharq falsafasida ham duch kelishimiz mumkin. Shundan beri о ‘tgan ikki yarim ming yildan k о ‘proq vaqt mobaynida bu borada deyarli hech qanday о ‘zgarish yuz bergani y о ‘q . Ze ro, avvalgidek, odamzotning hayot y о ‘li tug‘ilish va о ‘lish sanalari bilan chegaralanadi. Shuningdek, birinchi sana doim muayyan, aniq b о ‘lsa, ikkinchi sana inson umrining oxirgi soniyalarigacha mavhum b о ‘lib qoladi. Ayni shu sababli hayotning mazmuni muammosi har bir inson qarshisida ertami-kechmi kundalang bо‘ladi va u о‘ziga aniq va о‘zil-kesil javob topish mumkin bо‘lmagan savollarni beradi. «Bu dunyoda nima uchun yashayapman?», deb sо‘raydi о‘zidan inson va agar bu savolga о‘zi javob bermasa, о‘z hayotiga muayyan mazmun baxsh etmasa, bu ishni uning о‘rniga hech kim va hech qachon bajarmasligini vaqt о‘tishi bilan anglay boshlaydi. Abadiyat qarshisida, о‘lim qarshisida har kim oxir-oqibatda о‘zi bilan о‘zi tanho qoladi. Albatta, jamiyatda inson о‘zini bu darajada yolg‘iz his etmaydi, biroq, ekzistensialistlar fikriga kо‘ra, bu hol toki inson boshqalarning ham о‘z hayoti borligi va ular ham о‘z hayotining mazmuni va о‘zining vazifasi haqidagi о‘ta shaxsiy muammolarni mustaqil yechish zaruriyati qarshisida turganini anglab yetgunga qadar davom etadi. Bundan ekzistensializm falsafasida yolg‘izlik muammosi kelib chiqadi.

Aslida, mazkur muammo falsafiy antropologiyada ham inson borlig‘i tahlilidagi bosh muammolardan biri hisoblanadi. Hayotni tark etish bosqichlari. Biologik mavjudot sifatida har bir inson о‘limga mahkumdir. Buni qadimgi mutafakkirlar ham yaxshi tushungan. Xususan, о‘z muxoliflaridan birining: «О‘ttiz tiran seni о‘limga hukm etdi», degan gapiga Suqrot: «Ularni esa о‘limga tabiat hukm etgan», deb javob bergan. Ammo odamzot ijtimoiy mavjudot sifatida ham о‘limga mahkumdir. Hozirgi zamon fanida о‘lish jarayonining turt bosqichi farqlanadi. Bu bosqichlarga organizmda yuz beradigan va uning qarishini tavsiflaydigan orqaga qaytarib bо‘lmaydigan biologik о‘zgarishlar sabab bо‘ladi. Amalda insonning hayotni tark etishi u odamlardan о‘zini olib qochib, jamiyatdan о‘zoqlashishi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy о‘lim yuz berganida boshlanadi. Surunkali giyohvand moddalarini iste’mol qilish, kashandalik, ichkilikbozlik, о‘z hayotidan doimiy norozilik ijtimoiy о‘limni bildiradi. Sо‘ngra ruhiy о‘lim yuz beradi, bunda inson hayot tugagani va о‘limning muqarrar ekanligini va о‘z hayoti davomida hech narsaga erisha olmaganini anglaydi. Miya о‘lishi bilan bosh miya faoliyati butunlay tо‘xtaydi, organizmning turli funksiyalarini boshqarish barham topadi. Bu jarayon fiziologik о‘lim bilan yakunlanadi. Bunda insonning uni tirik organizm sifatida tavsiflovchi barcha funksiyalari uzil-kesil tо‘xtaydi. 7/4. Inson borlig‘ida faoliyatining tuzilishi va atributlari Faoliyot falsafasi . Inson – faol mavjudot. Yunoncha « praktikos » s о ‘zi faol degan ma’noni anglatadi. Shuningdek amaliyot insonning faoliyatidir. Faoliyatning tuzilishi. Faoliyatning umumiy tuzilishi ehtiyojlar bilan belgilanadi Insonning ehtiyojlari uning faollik manbai hisoblanadi. Hayot ehtiyojlari (insonning jonli mavjudot sifatidagi ehtiyojlari), ijtimoiy ehtiyojlar (ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlari, shuningdek shaxsning jamiyatga moslashuv ehtiyojlari) va ma’naviy (ma’rifiy, diniy, axloqiy, estetik va sh.k.) ehtiyojlar farqlanadi. Ehtiyojlarning rang-barangligi inson faoliyati turlarining rang- barangligini belgilaydi. Faoliyat turlarini tasniflash zamirida yotuvchi eng muhim omil u qaratilgan va faoliyat motivini tashkil etadigan predmetlar farqidir. Faoliyat motivsiz bo‘lmaydi, «motivlashtirilmagan» faoliyat sub’ektiv pinhona motivga ega bo‘ladi.

Harakatlar va amallar . (Maqsad) Faoliyat harakatlardan tashkil topadi. Harakat alohida maqsadga, ya’ni erishilishi lozim bo‘lgan natija haqidagi tasavvurga bo‘ysunadigan jarayon sifatida tavsiflanadi. Maqsad inson ongida ehtiyoj va motiv bilan faoliyat ob’ektiv holatlarining nisbatlashuvi jarayonida yuzaga keladi. O‘z navbatida, holatlar maqsadga erishish yo‘llarini belgilaydi. Bular faoliyat shartlari bilan belgilanadigan amallar hisoblanadi. Shunday qilib, umuman faoliyat motiv bilan, harakat – maqsadlar bilan, amallar – shartlar bilan belgilanadi. Onglilik va maqsadga muvofiqlik – inson faoliyatini hayvonlar faolligidan farqlash imkonini beruvchi muhim xossalardir. Ammo ular «sof ko‘rinish»da mavjud bo‘lmaydi. Shu sababli onglilik va maqsadga muvofiqlikka zid bo‘lgan xossalarni inson faoliyatining talqini doirasidan chiqarish o‘rinli bo‘lmaydi. Xususan, insonning barcha faoliyati ham ongli bo‘ladimi, degan savol ustida mulohaza yuritib ko‘raylik. Amalda faoliyat ayrim ko‘nikmalar shakllanishini nazarda tutadi (kasbiy mahorat esa aksariyat ko‘nikmalarni avtomatizm darajasiga ko‘taradi); faoliyatda anglanmaydigan mayllar, mo‘ljallar, tajriba, o‘tmishda (aksariyat hollarda – bolalikda) olingan taassurotlar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Faoliyat «onglilik – ongsizlik» qarama-qarshiligining birligidir, deb aytish uchun asoslar mavjud. Ziddiyatli vaziyatlar – mutlaqo ongsiz va ongga butunlay bo‘ysungan faoliyatni hayotda juda kam uchraydigan muayyan abstraksiya sifatidagina tasavvur qilish mumkin. Shuningdek, ongga to‘la bo‘ysunadigan harakat ko‘pincha samarasiz bo‘ladi. Ijodkor shaxs faoliyati . Ijodning ichki asoslari qatoriga odatda shaxsning qobiliyati va faoliyat motivlari kiritiladi. Bu asoslar yagonadir: ijodiy qobiliyatlar muvaffaqiyat negizi hisoblanadi, lekin ular motivatsiya orqali ro‘yobga chiqadi. Ijod qilish qobiliyati ko‘p sonli fazilatlar bilan tavsiflanadi. Ijodkor shaxs o‘z aql- zakovatining teranligi, mustaqil fikrlashi, tafakkurining o‘ziga xosligi, bashorat qilish qobiliyati, zehnining o‘tkirligi, tasavvuri va intuitsiyasining kuchliligi, mehnatda tirishqoq va intiluvchanligi, o‘ziga nisbatan tanqidiy munosabat va murosasizlik, yuksak axloqiy fazilatlar bilan ajralib turadi. Ijodiy qobiliyatlar insonga vaziyat travial, «muammosiz» bo‘lib tuyulgan joyda muammoni ko‘rish imkonini beradi, bundan yangi motivatsiya paydo bo‘ladi va u, dastlabki tarzda qo‘yilgan vazifadan qat’iy nazar, ichki

da’vatkor motivga, faoliyatda ehtiyojga aylanadi. Ijodkor o‘zining ayni shu – kutilmagan va salmoqli natijaga erishish qobiliyati bilan ajralib turadi. Ijodkor shaxsning ayniqsa keng tarqalgan tavsifi «qobiliyatli», «iste’dodli», «daho» tushunchalarida beriladi. Mazkur belgilar zamirida qobiliyatning shunday tabiiy nishonalari yotadiki, ularning rivojlanish darajasi (bunga esa faqat qizg‘in faoliyat bilan erishiladi) ijodiy natijaning ahamiyatini belgilaydi. Qobiliyat muayyan turdagi vazifalarni boshqalarga qaraganda yaxshiroq echish imkoniyatini beradi. Iste’dod yangi, o‘ziga xos natijaga erishishni nazarda tutadi, daholik esa shaxs va uning ijodiy yutuqlari madaniyatning rivojlanishiga davomli, olamshumul va ijobiy ta’sir ko‘rsatishida namoyon bo‘ladi. Psixologlar ijodiy faoliyatning o‘ziga xosligini motivatsiyaning o‘zgarishi, yangi niyatning paydo bo‘lishida ko‘radilar. Bu omillarga ular ijodning o‘ta muhim xususiyati sifatida qaraydilar. Zero ijod shaxsning yuzaga kelgan stereotiplarni buzish, standart vaziyatdan chiqishning o‘z yo‘lini ko‘rish qobiliyatini nazarda tutadiki, bu dastlabki qo‘yilgan vazifa va uni echish vositalari chegarasidan chetga chiqishni belgilaydi. Shaxsning intellektual salohiyati, uning mustaqillik, faollik, izchillik kabi irodani tavsiflovchi fazilatlari ijodning zaruriy sub’ektiv omillaridir. Ammo bu salohiyatni faqat kuchli motivatsiyagina harakatga keltirishi mumkin. Bu tashqi zaruriyatdan xoli ichki mayl, faoliyatga birdan-bir maqsad sifatida ehtiyoj bo‘lishi lozim. Hamonki faoliyat insonning tabiiy holati ekan, unga, amalda foydali natijadan qat’iy nazar, birdan-bir maqsad sifatida ehtiyoj tug‘ilishi mumkin. Bunday ehtiyoj shaxs uchun o‘z-o‘zidan muhim bo‘lgan har qanday amaliy, odatdagi faoliyat jarayonida yuzaga kelishi mumkin. Inson faoliyati sifatida amal qiladigan hamma narsa amaliyotdir. Bilishning negizini amaliyot tashkil etadi . Bu insonning butun bilish jarayoni sezgilardan boshlab ilmiy mavhumliklarga qadar ijtimoiy-amaliy faoliyat asosida rivojlanishi, uning ehtiyojlari va muvaffaqiyatlari bilan belgilanishi va yо‘lga solinishini anglatadi. Amaliyot mazmuni va shakllariga kо‘ra, moddiy ne’matlar yaratish; ijtimoiy- siyosiy faoliyat; ilmiy-amaliy faoliyat kabi turlardan iborat. Shuningdek amaliyot odamlar ijtimoiy-tarixiy faoliyatining rang-barang shakllarini qamrab oladi.

Ijtimoiy amaliyot ehtiyojlari doim bilish rivojlanishining negizi va harakatlantiruvchi kuchi sifatida amal qiladi. Yer maydonlarini о ‘lchash, vaqt ni hisoblash, savdoda hisob-kitoblarni amalga oshirish zarurati matematik bilimlarning rivojlanishiga y о ‘l ochdi. Binolar, ariqlar, t о ‘g‘onlar, kemalar, mashinalar va hokazolarni qurish ehtiyojlari mexanikaning rivojlanishiga olib keldi. Ijtimoiy amaliyot bilishning negizi hisoblanishi haqida s о ‘z yuritganda ilmiy bilish jarayonining nisbatan mustaqil ekani ni unutmaslik kerak. Zero amaliyot bilan bilish murakkab bilvosita xususiyatga ega. Bilishning har bir bosqichida ilmiy tafakkurning oldingi rivojlanish jarayonida shakllangan muammolar yechiladi. Shu sababli fanning u yoki bu yutuqlarini u yoki bu tarixiy davrning amaliy tajribasi va ehtiyojlariga bog‘lashga urinish xato b о ‘lur edi. Inson tafakkuri doimo oldingi avlodlardan olingan bilimlar majmui va fanning oldingi rivojlanish jarayonida q о ‘yilgan muammolar bilan ish k о ‘radi. Fan bu muammolarni yechib, amaliyotdan о ‘zishi va unga ongli ravishda y о ‘l k о ‘rsatishi mumkin va lozim. Amaliyot – odamlarning tarixan shakllangan ehtiyojlarini qondirish uchun u yoki bu obektni o‘zgartirish ko‘rsatish faoliyatidir. Bilishga nisbatan amaliyot uch xil vazifani bajaradi. Birinchidan, u bilishning manbai, harakatlantiruvchi kuchi sifatida bilishga umumlashtirish va nazariy o‘rganish uchun zarurni material beradi. Shu tariqa amaliyot bilishni oziqlantiradi va real hayotdan uzoqlashishga yo‘l qo‘ymaydi. Ikkinchidan, amaliyot bilimlarni tatbiq etish sohasidir. Shu ma’noda u bilishning maqsadidir. Uchinchidan, amaliyot bilish natijalarining haqiqiyligini tekshirish mezoni. Bilishning amaliyot sinovidan o‘tgan natijalarigina amalda obektiv ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, amaliyot – barcha bosqichlarda bilishning shakllanish va rivojlanish negizi, bilim manbai, bilish jarayoni natijalarining haqiqiyligi mezondir. Til, madaniyat va uning kо‘p sonli tarkibiy qismlari amaliyot turlaridir. Kо‘pincha amaliyot deganda moddiy amaliyot, ya’ni vositasi va mahsuli sifatida predmetli moddiy dunyo amal qiladigan faoliyat tushuniladi. Biroq moddiy amaliyot ham amaliyot turlaridan biri, xolos.

Amaliyot mavzusi ma’naviyat muammolari bilan uzviy bog‘liq. Inson nima uchun harakat qiladi? Kantning mashhur savoli quyidagicha yangraydi: «Insonning maqsadi nima?». Platon uchun amaliyot ma’naviy jihatdan ijobiy va boz ustiga ajoyib faoliyat. Stoiklar insonning erkin xohish-irodasi yaxshi ishlarda mujassamlashadi deb hisoblaganlar. Antik jamiyatda jismoniy mehnatni bajarish qullarning vazifasi hisoblangan. Hatto san’atga ham past nazar bilan qaralgan. Dono odamning mushohada qilishi faoliyatning eng oliy shakli sifatida tan olingan. Borliqqa nisbatan bunday yondashuv amaliyot muammosini inson aqli sohasiga kо‘chirgan. Amaliyot haqidagi ta’limot (praksiologiya) axloq, yaxshi xulq haqidagi ta’limot sifatida amal qiladi. Axloqni о‘rganish antik falsafaga ham, qadimgi hind falsafasiga ham xos. Amaliyotni axloqiy tushunish an’anasi butun jahon falsafasi orqali о‘tadi. Qadimgi manbalardan biri “Avesto”da amaliyot inson moddiy va ma’naviy hayotini yaxshilashga intilishida namoyon bо‘ladi. Jumladan, mehnat qilib, boylik yaratib, tashlandiq joylarga ishlov berib, sug‘orib obod qilgan sut, gо‘sht, don yetishtirib, farovonlikni ta’minlagan dehqonlar, chorvadorlar, bog‘bonlar ovchilar, hunarmandlar ulug‘langan. Asarda “Kimki ham chap qо‘li va ham о‘ng qо‘li bilan yerga ishlov bersa, u yerga foyda keltiradi” 1 deb ta’kidlanadi. Diniy ta’limotlarga k о ‘ra inson faoliyati Xudoning unga bergan in’omidir. Xudo о ‘zida oliy fazilatni ifoda etadi. Xudo insonni yaxshilik sari yetaklaydi, biroq bu y о ‘ldan borish uchun nafs balosini yengish lozim. Xristianlikda mehnatga Xudo insonga yuborgan la’nat sifatida qaragan. Faoliyatning asosiy shakli Xudoga xizmat qilish, ya’ni sig‘inish, ibodat qilish va shu kabilar bilan bog‘langan. Markaziy Osiyo mutafakkiri Beruniy fikricha, inson amaliy faoliyatining biron bir sohasi ularning о‘zaro ta’sirisiz amalga oshmaydi. Yangi davrda sxolastikaga qarshi kurashda falsafaning amaliyotga qaratilganligi ingliz faylasuflari (Bekon, Gobbs, Lokk) tomonidan qayd etildi. Hayotga tatbiq etiladigan falsafani yaratishga urinish aqlning qudratiga asoslanadi. Darhaqiqat yangi davr falsafasida tafakkur faoliyatning haqiqiy shakli sifatida qaraladi. 1 1 Qarang : Boboyev H. G‘ofurov Z О‘zbekistonda siyosiy va ma’naviy ma’rifiy ta’limotlar taraqqiyoti.-T.: Yangi asr avlodi, 2001. –B.73.

Xususan, amaliy faoliyat insonning tirikchiligini yengillashtirish va yaxshi maqsadlarga, ayniqsa odamlar о‘rtasida murosai madoraga erishishga qaratilishi kerak. Kant bu fikrni rivojlantiradi: u yaxshi maqsadlarga intilishni emas, balki asosiy axloqiy qonunni amalga oshirishni eng katta yutuq deb hisoblaydi. Maqsad muammosi mavjud narsalar sohasida emas, balki bо‘lishi kerak bо‘lgan narsalar sohasida yechiladi. Shu munosabat bilan kо‘p sonli aksiologik (qadriyatlar bilan bog‘liq) muammolar yuzaga keladi. Kant aql darajalari tushunchasini muomalaga kiritdi: nazariy aql narsalar dunyosi haqida mushohada yuritadi; faqat amaliy aql obektlarni kuzatish chegaralaridan о‘tadi va shuning uchun ham u nazariy aqldan ustun turadi. Amaliy aql xohish-iroda sifatida, amaliyot esa – axloqiy-odilona faoliyat sifatida amal qiladi. Kant amaliyotni maqsad, erkinlik, xohish-iroda, axloq kategoriyalari orqali tavsiflaydi. Gegel amaliyotni subektiv yondashuvdan xalos etish y о ‘lida dadil qadam tashlagan. U о ‘z e’tiborini vosita kategoriyasiga qaratadi. Gegel fikriga k о ‘ra, vosita maqsaddan «mavjud borliqning umumiyligi» bilan ustun turadi. Subektiv narsalar yakka, vosita esa umumiydir. Gegel uchun mehnat insonning о ‘z- о ‘zini yaratishidir, biroq u inson, ishlab chiqarish vositalari emas, balki mutlaq ruh mantiqini r о ‘yobga chiqaradi. Mutlaq ruh yaxlit holda nazariya va amaliyotda о ‘zining mavhum k о ‘rinishlarida namoyon b о ‘ladi. Amaliyot nazariy bilishdan ustun turadi, chunki u nafaqat umumiylik, balki mavjudlik fazilatiga ham egadir. Gegelning obektivning subektivdan, amaliyning nazariydan, vositaning maqsaddan ustunligiga italyan faylasufi va siyosiy arbobi Gramshi amaliyot falsafasi deb nomlagan marksizm yaqin turadi. XX asr G‘arb falsafasining k о ‘pgina y о ‘nalishlari uchun amaliyot о ‘z erkinligini loyiha va tanlash imkoniyatida r о ‘yobga chiqaradigan (Sartr) xohish-irodali (pragmatizm), oqilona (neopozitivizm) mavjudot sifatida tushuniladigan individning faoliyatidir. Gusserl falsafasida amaliyot inson faolligining barcha shakllarini о ‘zida mujassamlashtiradi, biroq falsafiy tahlil ulardan sof bilim, nazariyani ajratib oladi. Ayni shu bilim tahlil predmetiga aylanadi. Xaydegger uchun insonning «dunyoda borligi» narsalar bilan muomala qilish demakdir. Ijtimoiy-amaliy soha haqiqiy borliqqa ega emas, unda insoniyat inqirozining manbalari mavjud.

Marksizmda amaliyotning tarixiy vazifasi yaxshilik va yomonlik dialektikasini rо‘yobga chiqarishdan iborat deb tushuniladi. Marksistlar taklif qilgan dunyoni qayta qurish dasturi ularning fikricha ijtimoiy-axloqiy xususiyatga ega bо‘lgan kommunistik ideallarga erishishga qaratilgan. Gusserl muhim ma’naviy qadriyatlarga rioya etgan holdagina amaliyot о‘zining haqiqiy maqsadlariga erishadi, deb hisoblaydi. Demak, falsafada amaliyotga yaxshi maqsadlarga erishish sifatida yondashish an’anasi mavjud. Faylasuflar asosan amaliyotni tor praktitsizm, hamma narsadan bevosita moddiy naf kо‘rish yо‘sinida tushunishga moyil emaslar. Faylasuflarning qiziqishi umumiy ahamiyatga molik qadriyatlarni rо‘yobga chiqarishga qaratilgan. «Maqsad vositalarni oqlaydi» degan tezisni Kant ham, Gegel ham tanqid tig‘i ostiga olgan. Yaxshilikka qaratilmagan vositalardan foydalanish muqarrar tarzda yomon maqsadlarga erishilishiga sabab bо‘ladi. Shunday qilib, amaliyot turli falsafiy yо‘nalishlarda har xil talqin qilinadi. Amaliyot kategoriyasi keng va tor ma’noda yo insonning har qanday faoliyati, yo uning faqat moddiy faoliyati sifatida tushuniladi. Amaliyotning tarkibiy qismlari 1) maqsad; 2) maqsadga muvofiq faoliyat; 3) amaliyot vositalari; 4) amaliy harakat obekti; 5) harakat natijasi kabilar . Maqsad subektga yoki odamlar guruhiga xos. Maqsad – erishish m о ‘ljallangan kelajakning subektiv obrazi. Pirovard maqsad muqarrar tarzda muayyan predmetlarga bog‘lanadi, deb о ‘ylash yaramaydi. Insonning chegara bilmas intilishi bilan tavsiflanadigan ideal ham maqsad b о ‘lishi mumkin. Maqsad haqidagi falsafiy ta’limot teleologiya deb ataladi. Amaliyot о ‘z maqsadlarini k о ‘zlovchi odamning faoliyatidir. Shu sababli u maqsadga muvofiq faoliyat hisoblanadi. Bu faoliyatning о ‘zi maqsad timsoli sifatida amal qiladi. Bu yerda subekt muqarrar tarzda g‘ayri niyatni emas, balki kuchni tan oladigan tabiat bilan t о ‘qnashadi. Inson tabiatga tabiiy kuch sifatida qarshi turadi. Tabiatda inson о ‘z maqsadini r о ‘yobga chiqaradi. Maqsadga erishish uchun ishga solinadigan hamma narsa amaliyot vositasi deb ataladi . Bu nafaqat mashinalar, mehnat qurollari, balki odamlarning bilimlari va hayot tajribasi hamdir. Harakat qaratilgan narsa amaliyot obekti deb ataladi. Faoliyat

mahsulotda t о ‘xtaydi , m aqsad r о ‘yobga chiqadi. R о ‘yobga chiqqan maqsad maqsad emas. Imkoniyat borliqqa aylanadi; amaliy harakat bajariladi. Amaliy harakatlar estafetasi inson amaliyoti, uning faol hayotini tashkil etadi. Amaliyot natijasiga erishish bosqichida subekt о ‘z harakatlarining samaradorligini, ularga y о ‘ldosh b о ‘lgan emotsional va oqilona jihatlarni baholash imkoniyatiga ega b о ‘ladi. Amaliyot haqiqat mezoniga aylanadi. Amaliyot haqiqatning birdan-bir mezoni emas, biroq u haqiqatni baholashning bosh mezonlaridan biri sifatida tan olinadi. Inson о ‘z tafakkurining haqiqiyligini, uning butun qudratini amaliyotda isbotlab berishi lozim. Amaliyot tarkibida har xil ahamiyatga ega b о ‘lgan nisbatan mustaqil jihatlar mavjud b о ‘lib, ular falsafiy ta’limotlar mazmunida о ‘z aksini topadi. Kantchilar amaliyotni tahlil qilishda subektning faolligidan kelib chiqadilar. Markschilar amaliyot vositalarini birinchi о ‘ringa q о ‘yadi. Vaholanki, amaliyot yaxlit hodisa b о ‘lib, bu yerda hamma narsa о ‘zaro bog‘langandir. Amaliyotni tarkibiy qismlarga ajratish va ular о ‘rtasida subordinatsiya о ‘rnatish doim ham о ‘rinli b о ‘lavermaydi. Dunyodagi barcha narsalar va hodisalar kabi amaliyot ham u yoki bu darajada rivojlangan shakllarda mavjud b о ‘ladi. Nafaqat ijtimoiy ishlab chiqarish, balki insonning har qanday faoliyati amaliyot hisoblanadi. Masalan, individual tafakkur jarayoni ham amaliyotdir. Amaliyotda nafaqat ishchi va muhandis, balki siyosatchi, olim, xullas, har bir odam ishtirok etadi. Agar tabiiy jarayonlar inson faoliyati sohasi bilan bog‘liq b о ‘lmasa, ular amaliyot sohasiga kirmaydi. Nazariya va amaliyot о ‘rtasidagi tafovutni bartaraf etish lozimligi t о ‘g‘risida k о ‘p s о ‘z yuritiladi, demak, nazariya amaliyotga zid b о ‘lishi mumkin. Boshqa bir yondashuvga k о ‘ra, yaxshi nazariyadan amaliyroq narsa y о ‘q. Nazariya va amaliyot о ‘rtasidagi soxta tafovutni bartaraf etish emas, balki amaliyotni rivojlantirish, uning samaradorligini oshirish muhim vazifadir. Samarali ish k о ‘radigan subekt va jamiyat yaxshi amaliyotchidir. Amaliyot shakllariga kelsak, ular inson faoliyatining tarkibiga muvofiq ancha k о ‘p. Masalan, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy hayot amaliyoti, san’at va fan amaliyoti, til amaliyoti va hokazolar bor. Falsafa amaliyotga kategoriyalar, ya’ni amaliyotning barcha shakllariga xos b о ‘lgan umumiy jihatlar nuqtai nazaridan yondashadi.

Amaliyot va bilish birligi . Falsafada amaliyot deganda inson ehtiyojlarini qondirish maqsadida о ‘zini qurshagan dunyoni yoki uning ayrim qismlarini о ‘zgartirishga qaratilgan faoliyat tushuniladi. Amaliyotning asosiy shakli mehnat b о ‘lib, uni amalga oshirish jarayonida inson tabiat bilan t о ‘qnashadi. Shuningdek, boshqaruv amaliyoti, siyosiy, ijtimoiy amaliyot va amaliyotning boshqa shakllari farqlanadi. X о ‘sh, amaliyotning bilish bilan aloqasi qanday? Birinchidan, amaliyot bilishning sarchashmasi, negizi, uni harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi. Amaliyotning muayyan ehtiyojlari insoniyatning bilishga b о ‘lgan ehtiyojlari va vazifalari, umuman faoliyat turi sifatidagi bilishning о ‘zi yuzaga kelishiga sabab b о ‘lgan. Masalan, Qadimgi Misrda ziroatchilik geometriya va matematika paydo b о ‘lishini rag‘batlantirgan, kemachilik va savdo ishi esa astronomiya va boshqa fanlarning rivojlanishiga turtki bergan. Amaliyot jamiyat uchun muhim ahamiyatga ega b о ‘lgan yangi muammolar (masalan, koinotni о ‘zlashtirish, aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash va b.)ga duch kelib, bilishning yangi tarmoqlari rivojlanishini ta’minlagan Masalan, XX asrda kosmik tibbiyot, kristallografiya, genetika va boshqa fanlar vujudga keldi. Ikkinchidan, amaliyot о ‘zining muhim ehtiyojlari bilan birga bilishning maqsadi hamdir. Inson bilimlari ulardan о ‘z kundalik turmushda foydalanish uchun m о ‘ljallangandir. Biroq ular buyumlar va tovarlar, mehnat qurollari yaratiladigan sanoatda birinchi darajali ahamiyatga ega. Masalan, D.I.Mendeleyev jadvali va unda ifodalangan ma’lumotlarsiz hozirgi kimyo sanoatini tasavvur qilish mumkin emas. Kundalik hayotdan mustahkam о ‘rin olgan televideniye va radio fizika va boshqa fanlarda erishilgan yutuqlar mahsulidir. Agar bilimlarga amaliyotda hojat b о ‘lmasa, ular о ‘z ijtimoiy ahamiyatini y о ‘qotishi mumkin. Binobarin, amaliyot bilimlar izchil q о ‘llaniladigan ulkan sohadir. Uchinchidan, amaliyot inson bilimlari va tasavvurlarining haqiqiyligi mezoni (k о ‘rsatkichi)dir. U ilmiy gipotezalar va nazariyalarning (masalan, Quyosh sistemasining boshqa sayyoralarida hayot borligi haqidagi farazning) aniqligini tekshirishning muhim usuli hisoblanadi. Biroq bunda mazkur mezon о ‘zining nomukammalligi tufayli universal (umumiy) emasligini e’tiborga olish lozim. Zotan, dunyo haqidagi g‘oyalar va

taxminlarning barchasini ham amalda sinash mumkin emas. Shu sababli fan bilimlarning haqiqiyligini asoslash uchun, masalan, mantiqiy isbotlash kabi usullardan foydalanadi. Xulosa. A maliyot har qanday bilish jarayonining negizi, tayanch nuqtasi va tadrijiy yakuni hisoblanadi. Amaliy faoliyat maqsadga yо‘nalgan va bilimning ifodasi sifatida uning natijasida namoyon bо‘ladi .

Foydalanilgan manbalar ro'yxati: Аsоsiy adabiyotlar: 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. – T.: O`zbеkistоn . 201 4 . 2. Mirziyoyev Sh. “Aziz va yagonamsan jonajon О‘zbekistonim!” – О‘zbekiston mustaqilligining 27 yilligiga bag‘ishlangan bayram tantanasidagi nutqi. // “Xalq so’zi”, 2018 yil 1 sentabr. 3. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak // «Xalq so’zi». 15 yanvar 2017 yil. 4. Mirziyoyev SH.M. Demokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish-barqaror taraqqiyot kafolatidir. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining VIII sezdidagi ma’ruzasi. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining rasmiy sayti. 5. Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 14 yanvar oyida bo’lib o’tgan “Mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatoning 2017 yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag’ishlangan majlisida so’zlagan nutqi // “Xalq so’zi”, 2017 yil 16 yanvar. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 5 yanvar kuni sog’liqni saqlash sohasining bir guruh yetakchi mutaxassislari bilan uchrashuvidagi nutqidan. M a n b a: http://uza.uz 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Respublika baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining 25 yilligiga bag’ishlangan uchrashuvidagi nutqi // «Xalq so’zi» gazetasi, 2017 yil 25 yanvar. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-son Farmoni // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son.

9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 fevraldagi «O’zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora –tadbirlari to’g’risida»gi PF-4966-son Farmoni // «Xalq so’zi» gazetasining 2017 yil 22 fevraldagi 38 (6732)-soni. 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17 fevraldagi “Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi Qarori // Xalq so’zi, 2017 yil 18 fevral 11. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. -176. 12. Karimov I.A. “ Keng ko’lamli islohotlar-elu yurtimiz farovonligining asosiy omilidir”. 13. (Prezident I.A.Karimov ma’ruzasi asosida).Qashqadaryo gazetasi,2-iyul 2016- yil 14. Karimov I.A. Ozodlik havosidan toyib nafas olgan xalq oz yolidan hech qachon qaytmaydi. Toshkent. O’zbekiston, 2016 15. Karimov I.A. Hayot sinovlarida toblangan Qashqadaryo eli har qanday yuksak marrani egallashga qodir. Toshkent. Ozbekiston,2016 y. 16. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining Fаrmоni: «Rеspublikа Mа’nаviyat vа mа’rifаt kеngаshini qo’llаb-quvvаtlаsh to’g’risidа». Хаlq so’zi. – 1999 yil 4 sеntyabr.

O'xshashlar

Falsafiy antropologiya, inson muammosi

Borliq falsafasi (Ontologiya). Jamiyat falsafasi va inson borlig‘i

Jamiyat falsafasi va inson borligi

Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqislari qadimgi davr falsafasi

Sharq va g’arb falsafasida inson antropologiyasi