Borliq – falsafaning fundamental kategoriyasi - Falsafa - Slaydlar

Borliq – falsafaning fundamental kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.9560546875 KB

Ko'chirib olish

Borliq – f alsafaning f undamental k ategoriyasi Reja: 1. Falsafa tarixida borliq muammosi. Borliq shakllari. 2.Substansiya muammosi. Materiyaa tushunchasi va uning tashkillashuv darajalari. 3. Olamning paydo bo‘lishi va evolyusiyasi . 4.Harakat tushunchasi. Harakatning tiplari va shakllari. Makon va vaqt.

Falsafa tarixida borliq muammosi. Borliq shakllari. Ontologiya tushunchasi . О‘quv kurslarida asosiy falsafiy muammolarni о‘rganish odatda ontologiyadan boshlanadi. Ontologiya falsafiy bilimlarning alohida sohasi bо‘lib, unda borliq va yо‘qlik, mavjudlik va nomavjudlik muammolariga doir masalalarning keng doirasi о‘rganiladi, shuningdek mavjudlik sifatiga ega bо‘lgan barcha narsalarning mohiyati aniqlanadi. «Ontologiya» atamasi falsafada faqat XVII asrdan beri ishlatiladi, lekin u yunoncha о‘zaklarga ega bо‘lib (ontos – borliq, logos – sо‘z, ta’limot), borliq haqidagi ta’limot degan ma’noni anglatadi. Ontologiya falsafada alohida о‘rin egallaydi. Ikki yarim ming yillik faol falsafiy izlanishlar natijasida falsafiy bilim tizimida ontologiyadan tashqari falsafaning muhim falsafiy mazmun kasb etadigan gnoseologiya, aksiologiya, ijtimoiy falsafa, axloq, estetika, mantiq kabi tarkibiy qismlari paydo bо‘ldi. Lekin ularning barchasi zamirida ontologiya yotadi. О‘z navbatida ontologiya har qanday falsafiy dunyoqarashning negizi hisoblanadi va shu tariqa о‘z tarkibiga kirmaydigan boshqa falsafiy muammolar talqinini kо‘p jihatdan belgilaydi. «Borliq» kategoriyasi. Aksariyat falsafiy tizimlarning kategoriyalar apparatini tashkil etadigan kо‘p sonli falsafiy kategoriyalar orasida «borliq» kategoriyasi doimo markaziy о‘rinni egallaydi. Chunki u har qanday predmet, hodisa, voqea va shu kabilarning eng muhim xususiyatini, aniqroq aytganda, ularning mavjud bо‘lish, bevosita yoki bilvosita namoyon bо‘lish, о‘zaro ta’sirga kirishish qobiliyatini aks ettiradi. Falsafa o’rganadigan qaysi bir masalani olmaylik, u borliq muammosi bilan bog’liq ekanligini ko’ramiz. Borliq muammosi falsafadagi har qaysi dunyoqarash va metodologik muammolarning asosi hisoblanadi. Dunyoning mavjudligi, ya’ni borligi to’g’risida baxs yuritgan faylasuflar bu masalaga turlicha yondoshganlar: ularning ba’zilari, dunyo avval ham bo’lgan, hozir ham mavjud, bundan keyin ham mavjud bo’ladi deyishsa; boshqalari, dunyo avval mavjud bo’lmagan, ilk borliq bu olamdagi barcha narsa va hodisalarni yaratuvchi Xudodir. Ilk borliq, ya’ni birin chi mavjud-Tangri O ll o h bar cha mavjud o d b o rli g’ ining birin chi sababidir d ey iladi. «Ilk bor bo’lgan, (yani Tangri)-deydi Farobiy, o’zining asl mohiyati bilan boshqa barcha narsalardan farqlidir» (Abu Nasr Farobiy «Fozil odamlar shahri», 131 bet).

Chunki, u modda ham emasdir, sub’ekt ham emasdir, uning surhati ham bo’lmaydi, uning bir o’zi bu borliqda yakkayu-yagonadir, u shu jihatdan ham birinchidir. Fan va amaliyot taraqqiyoti natajasida dunyoning yaratilganligi, uning fazo va vaqtda chegaralanganligi, cheklanganligi to’g’risidagi oldingi qarashlar asta-sekin cheksiz chegarasizligi, shu bilan birga uning bir butunligi, doimiyligi, abadiyligi to’g’risidagi qarashlar bilan almashinib borgan. Abadiy dunyodagi barcha narsalar, turli-tuman jonsiz va jonli organizmlar, insonlar va ularning faoliyati hatto, bir butun jamiyat ham, shubhasiz vaqtincha o’tkinchidir. Demak, borliq abadiy, ammo undagi barcha narsalar o’zgarishda va rivojlanishda; bir holatdan ikkinchi holatga, bir turdan ikkinchi turga o’tishda, chunki ular bordan yo’q, yo’qdan bor bo’lmaydi. Borliq tushunchasi falsafiy kategoriy sifatida bilishning yuqori bosqichi-abstrakt tafakkurgagina xos bo’lib, fikrlash jarayonida kishilar bu tushuncha orqali dunyodagi alohida narsalar, ularning konkrekt belgilari va xossalari haqida emas balki, dunyodagi barcha narsalar, voqea hodisalar, jarayonlar o’rtasidagi eng umumiy jixat-ularning realligi haqida fikr yuritadilar. Borliq tushunchasi yordamida kishilar dunyoning ob’ektiv mavjudligi, uning cheksizligi, abadiyligi va bir butunligi haqida ilmiy va falsafiy tasavvurga ega bo’ladilar. Borliqning asosiy shakllarini tabiiy borliq yoki tabiat borlig’i, inson borlig’i, ma’naviy borlig’i tashkil etadi . Tabiiy borliq o’zaro bog’liq, lekin bir-biridan farq qiluvchi quyidagi ikki ko’rinishdan iboratdir: 1 .Tabiatdagi narsa va hodisa larning, jism va jara yon larning asl tabii y b o rli g’ i; 2.Tabiytdagi narsa va hodisa lar as o sida ins o n t o m o nidan yaratilgan narsalarning tabii y b o rligi. Tabiiy borliqning birinchi ko’rinishi insongacha insondan va uning ongidan tashqarida, unga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lgan narsa va hodisalar, jarayon va holatlarni o’z ichiga olgan tabiatdir. Bu ba’zi adabiyotlarda «birlamchi tabiat» deb ham ataladi. Bu «birlamchi tabiat» makonda, cheksiz zamonda abadiydir, u hamma yerda doimo mavjud. Ins o n shu «birlam chi tabiat» mat e riallari as o sida amali y fa o liyati va o ngi bilan «ikkilam chi » tabiatni yaratadi. «Ikkilamchi tabiat» narsa va hodisalari ijtimoiy

hayotda inson ehtiyojini qondirish zaruriyati, ijtimoiy turmushda biron bir funktsiyni bajarish zaruriyati tufayli yaratiladi. «Birlamchi» va «ikkilamchi» tabiatlar borlig’i o’zaro aloqadorlikda bo’lib, bir tomondan, bir-biri bilan umumiylikka, o’xshashlikka, birlikka ega bo’lsa, ikkinchi tomondan, bir-biriga nisbatan ma’lum farqlarga ham ega. «Birlamchi tabiat» makonda cheksiz, zamonda abadiy va doimiy bo’lsa, «ikkilamchi tabiat» inson mavjudligi bilan, uning faoliyti va ongi bilan, bir butun Jamiyat bilan bog’liq holda mavjud bo’ladi, u fazo va vaqtda ibtidoga va intihoga ega. «Birlamchi tabiat» inson unda yashab, uni bilib borayotgan bitmas-tuganmas, cheksiz dunyo (olam) bo’lsa; «ikkilamchi tabiat» esa inson tabiat qonunlarini bilib olish tufayli, ular asosida yaratgan narsa va hodisalar, jarayonlar dunyosidir. «Ikkilamchi tabiat» bir tomondan , «birlamchi tabiat» kabi, ob’ektiv, real borliq bo’lib, u inson ongidan tashqarida mavjud bo’lsa, ikkinchi tomondan, u insonga bog’lq hamdir, chunki unda kishilarning maqsadlari, g’oyaalari, bilim va mehnatlari mujassamlashgan bo’ladi. «Ikkilamchi tabiat», «birlamchi tabiat» va kishilik (inson) borlig’ini bog’lovchi, ular chegarasidagi borliq bo’lib, tabiiy borliqning o’ziga xos shakli sifatida «birlamchi tabiat» borlig’iga nisbatan ham, inson borlig’iga nisbatan ham nisbiy mustaqil borliqdir. Borliqning o’ ziga xo s shakl laridan yana biri – bu ins o n b o rli g’ idir. Inson borlig’ida, avvalo, insonning tabiat taraqqiyotining maxsuli sifatida tabiiy borliqning har ikki shakliga oid tomonlar bilan birga, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot maxsuli sifatida unda ijtimoiy va ma’naviy borliqning ham barcha shakllariga xos tomonlarning yig’indisi majassamlashgandir. Ins o n b o rli g’ i Jamiyat taraqqi yot ining birdan-bir manbaidir. Ijtim o i y borliq hodisa larning bar cha turlarini o’ z i chi ga qamrab o ladi. Jamiyat bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ijtimoiy etnik, oilaviy va x.k. munosabatlardan tarkib topgan, doimo taraqqiy etib, rivojlanib turadigan jonli organizmdir. Jamiyat tabiat taraqqiyotining zaruriy oqibatidir. Jamiyatning moddiy texnika bazasi, iqtisodiy asoslari, siyosiy tashkilotlari: davlat va xokimiyt idoralari, armiy, politsiy, sud, prokuratura, siyosiy partiylar, turli-tuman jamoat tashkilotlari maorif sistemasi, madaniyt, fan va texnika, ilmiy tadqiqot institutlari va

laboratoriylari, ommaviy axborot muassasalari, aloqa bo’limlari va x.k. ijtimoiy borliqning har xil ko’rinishlarini tashkil etadi. Borliq faqat moddiy shaklda emas, ma’naviy, ruxiy shaklda ham namoyon bo’ladi. Ma’naviy borliq inson tomonidan yaratilgan rang-barang madaniyat va san’at asarlari, til, ilmiy kashfiyotlar, g’oyalar, axloq-odob qoidalari, falsafiy, estetik, badiiy, siyosiy, tafakkurlash madaniyati, ruhiy kechinmalar, diniy tasavvurlar, tushunchalar va x.k. majmui kiradi. Kishilarning ichki xolati, kechinmalari, his-tuyg’ulari, ruhiy ma’naviy dunyosi, oy- fikrlari, maqsad va manfaatlari hamda kayfiytlari ham ma’naviy borliqning ko’rinishlaridir. Ma ’ naviyat, Jamiyat, shax s, millat taraqqi yot ining manbaidir. Shuni alohida qayd etish lozimki, mustaqillik tufayli o’zbek xalqining ko’p asrlik boy tarixi, ilmiy, madaniy va diniy merosini o’rganish, undan xalqning umumiy va bebaho mulki sifatida foydalanishga keng yo’l ochildi. I.A.Karimov aytganlaridek, «Ma’naviyat insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch qudratidir. U yo’q joyda xech qachon baxt-saodat bo’lmaydi». Shuning uchun ham xalqning ma’naviy ruxini mustaxkamlash va rivojlantirish O’zbekistonda davlat va jamiyatning eng muhim vazifasi bo’lib hisoblanadi. Ushbu borliq shakllari (narsalar borlig’i, inson borlig’i, ijtimoiy borliq, ma’naviy borliq) bir butun dunyoning alohida ko’rinishidir. Borliq ana shu alohida shakllar o’rtasidagi bog’liqlikni, umumiylikni ko’rsatadi. Borliqning umumiy aloqadorligi alohida narsalarning mavjudligi bilan namoyon bo’ladi. M a’naviy borliq sub’ektiv individuallashgan va ob’ektiv (noindividual) ma’naviy borliq sifatida mavjud. Individuallashgan ma’naviy borliq - bu insonning ichki dunyosi, u onglilik va ongsizlikni qamrab oladi. Bunday yondashuvga ko‘ra, ruh – individual ong bilan ayniy tushuncha, tor ma’noda esa u tafakkurdir. Ong – inson bosh miyasining dunyo borlig‘ini izchil aks ettirish, uni obrazlar va tushunchalarga aylantirish qobiliyati. U taassurotlar, sezgilar, kechinmalar, fikrlar, shuningdek g’oyalar, e’tiqodlar, qadriyatlar, mo‘ljallar, andozalarning ko‘rinmas jarayoni sifatida mavjud. Ong tez oqadigan va bir xil bo‘lmagan orqaga qaytmaydigan xususiyatga ega. Shaklan bu jarayon tartibsiz, lekin shu bilan bir vaqt da unda muayyan tartib, barqarorlik, struktura, muayyan darajada intizom va iroda mavjud.

Inson ongi ayni vaqt da uning o‘z-o‘zini anglashi, ya’ni o‘z tanasi, fikrlari va tuyg‘ularini, o‘zining boshqa odamlarga bo‘lgan munosabatini va o‘zining jamiyatdagi o‘rnini anglab etishi, ya’ni o‘zini o‘zi bilishdir. O‘zlikni anglash – bu ongimizning o‘ziga xos asosidir. Individual ong o‘zining o‘limga mahkumligi bilan tavsiflanadi, lekin uning ayrim qismlari noindividual ma’naviy shakl-shamoyil kasb etadi, shu ningdek boshqa kishilar mulkiga aylanadi. Xatti-harakatlarda inson ongining fragmentlari moddiylashadi, ularga qarab odamlarning niyatlari, mo‘ljallari, maqsadlari, g’oyaalari haqida xulosa chiqariladi. Noindividual ma’naviy borliqning o‘ziga xos xususiyati shundaki, uning elementlari saqlanadi, takomillashadi va ijtimoiy makon va vaqt da erkin harakatlanadi; I jtimoiy borliq ayrim insonning jamiyatdagi borlig‘i va jamiyatning borlig‘iga bo‘linadi. Har bir inson boshqa odamlar bilan muttasil aloqa qiladi, turli ijtimoiy guruhlar: oila, ishlab chiqarish jamoasi, millatning a’zosi hisoblanadi. U boshqa individlar bilan yaqin aloqa qilib yashaydi. Odamlarning barcha faoliyati mazkur sotsiumga xos bo‘lgan ijtimoiy munosabatlar, chunonchi: siyosiy, huquqiy, iqtisodiy, axloqiy va boshqa munosabatlar doirasida amalga oshiriladi. Virtual borliq texnologiyasi zamirida birinchi marta XX asr 60-yillarining o‘rtalarida paydo bo‘lgan kompyuterlar yordamida dunyolar modelini yaratish mumkin, degan g’oyaa yotadi. Virtual (lotincha Virtualis – mumkin bo‘lgan) – narsalar va hodisalarning vaqt va makonda moddiy mavjudligiga qarama-qarshi o‘laroq, ob’ektiv narsalar yoki sub’ektiv obrazlar mavjudligining nomoddiy turi. «Virtual borliq» atamasi 1970 yillarning oxirida Massachuset texnologiya institutida Jeron Lener tomonidan o‘ylab topilgan. U 1984 yilda dunyoda birinchi virtual borliq firmasini tashkil etdi. Bu atama kompyuterda yaratiladigan muhitda insonning mavjudligi g’oyaasini ifoda etadi. «Virtual borliq» atamasi muomalaga amerikalik kinematografchilar tomonidan kiritilgan. Ular muayyan sabablarga ko‘ra tabiiy yo‘l bilan amalga oshirib bo‘lmaydigan xayoliy imkoniyatlarni belgili-grafik shaklda sun’iy amalga oshirish mumkinligi haqidagi kinolentani shu nom bilan chiqarganlar. Virtual borliq - inson real borliqda harakat qilayotgani illyuziyasini kompyuterda yaratish imkonini beruvchi interfaol texnologiY. Bunda ob’ektiv borliqni tabiiy sezgi organlari yordamida idrok etish o‘rnini maxsus interfeys, kompyuter grafikasi va ovoz

vositasida sun’iy yaratilgan kompyuter axboroti egallaydi. Virtual borliq amalda yo‘q narsa, uni qo‘l bilan tutish, uning ta’mi va hidini his qilish mumkin emas. Shunga qaramay, u mavjud va inson bu xayoliy olamga kirib, uni nafaqat kuzatadi va boshdan kechiradi, balki unga ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ham ega bo‘ladi, ushbu olamda mustaqil harakat qiladi, uni o‘zgartira oladi. Virtual olam – inson borlig‘ining o‘ziga xos shakli va odamlar ma’naviy aloqasining alohida madaniy ifodasidir. Muhandislik sohasida, ayniqsa, xavfli sharoitlarda: ochiq kosmosda, dengiz va okeanlarning chuqur joylarida, yadro muhandisligida robotlarni masofadan turib boshqarishda virtual borliq keng qo‘llanilmoqda. Muhandislik dizaynini avtomatlashtirish jarayonida virtual borliq texnologiyasi ayniqsa qo‘l kelmoqda. Kompyuter dizayni va uning ajralmas hamrohi – kompyuter ishlab chiqarishi raketalar va samolyotlar, avtomobillar katta binolar konstruksiyalarini sinovdan o‘tkazishda yagona jarayonga birlashtirildi. Virtual borliq texnologiyasidan harbiylar ham keng foydalanmoqdalar. Masalan, AQSH armiyasida harbiy xizmatchilarda merganlik ko‘nikmalarini shakllantirishda imitatorlardan, jang sharoitida tez va to‘g‘ri qarorlar qabul qilish ko‘nikmasini shakllantirish uchun esa harbiy doktorlardan foydalaniladi. Juda qimmatga tushadigan va atrof muhitga katta zarar etkazadigan harbiy mashqlar imitatsiya qilinmoqda. Tank qismlarida tankdan o‘q uzishni hamda tank jangida askarlar va ofitserlarning shaxsiy ishtirokini imitatsiya qiluvchi harbiy o‘yinlardan foydalanilmoqda. Loyihalashtirilgan, lekin hali yasalmagan qurol-aslaha turlari sinovdan o‘tkazilmoqda. Harbiylar olingan ma’lumotlarni tahlil qilish va ularga baho berish uchun ham kompyuter imitatsiyasidan foydalanmoqdalar. Ta’lim sohasida mashq trenajyorlarini yaratishda virtual borliq texnologiyasidan foydalanilmoqda. Yaqinda virtual kutubxonalar va muzeylar tashkil etish konsepsiyasi taklif qilindi. Masalan, virtual kutubxonalarda foydalanuvchi kompyuter yordamida kitob javonlarining vizual tasviri bo‘ylab harakatlanishi, kerakli adabiyotlarni topishi va olib ko‘zdan kechirishi, zarur holda esa ulardan nusxa ko‘chirishi mumkin. Virtual muzey konsepsiyasi bir qadar boshqacha. Virtual muzey foydalanuvchilarga kolleksiyadagi istalgan eksponatni uning tabiiy, uch o‘lchovli

ko‘rinishida ko‘rish imkonini beradi. Ammo bu tasviriy echish qobiliyati ancha yuqori bo‘lgan displeylarni taqozo etadi. Shunday qilib, virtual borliq nazariy izlanishlardan ommaviy axborot vositalari va telekommunikatsiyalar ajralmas qismi bo‘lgan hozirgi zamon madaniyatining tarkibiy qismiga aylandi. Yangi axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga intilish bizga rivojlangan jamiyatlarda tobora katta rol o‘ynayotgan yangi tajribaning cheksiz imkoniyatlarini qo‘lga kiritish imkonini beradi, degan umid bilan bog‘liqdir. Virtual borliq tizimlari bu tajribadan va insonning «yangi o‘ziga xos xususiyati»dan foydalanish imkonini amalda ta’minlaydi. Inson faqat o‘z tasavvuri bilan cheklanadigan sun’iy tarzda yaratiluvchi virtual olamlar orasida yashay boshlaydi. Bunday dunyoni yaratish mumkinmi? Biz o‘zimizda kiborglarni kashf etamizmi yoki faqat ongning kompyuterlar modellashtiruvchi muhit doirasidagi hozircha ifodalash mumkin bo‘lmagan holatlarining tajribasinimi - buni kelajak ko‘rsatadi. Xullas, «borliq» kategoriyasi o‘ta umumiy falsafiy abstraksiya bo‘lib, u turli- tuman tabiat hodisalari va jarayonlarini, odamlar jamoalari va ayrim kishilarni, ijtimoiy institutlarni, inson ongining darajalari, shakllari va holatlarini mavjudlik belgisiga ko‘ra birlashtiradi. Garchi bu hodisalar va jarayonlar borliqning turli sohalariga taalluqli bo‘lsa-da, ularning barchasini umumiy asos birlashtiradi. Ammo cheksiz darajada rang- barang dunyoning yagonaligi to‘g‘risida so‘z yuritish mumkinmi? Bu savolga «ha» deb javob berish orqali biz butun borliqning umumiy asosi haqida tasavvur hosil qilamiz. Bu haqda quyida so‘z yuritiladi. 4/ 2.Substansiya muammosi. Materiyaa tushunchasi va uning tashkillashuv darajalari. Falsafa tarixida o‘zining mavjudligi uchun o‘zidan boshqa hech narsaga muhtoj bo‘lmagan birinchi asosni ifodalash uchun «substansiya» (lot. substantia – mohiyat, asos) kategoriyasi qo‘llaniladi. Ilk falsafiy yo‘nalishlarning vakillari barcha narsalar asosini tashkil etuvchi moddani birinchi asos sifatida tushunganlar. Odatda, bunday asos sifatida o‘sha davrda umumiy e’tirof etilgan birinchi stixiyalar: er, suv, havo, olov yoki fikriy konstruksiyalar, «birinchi g‘ishtlar» - apeyron, atomlar qaralgan. “Avesto”da birlamchi substansiya olov deb atalgan. Keyinchalik substansiya kategoriyasi o‘zgarmas, nisbatan

barqaror va hech narsa bilan bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud o‘ta keng asosga aylandi. Inson idrok etadigan dunyoning butun rang-barangligi va o‘zgaruvchanligi substansiya bilan bog‘lana boshladi. Bunday asoslar sifatida falsafada asosan materiyaa, Xudo, ong, g’oyaa, flogiston, efir va shu kabilar amal qil gan . Niderland faylasufi Benedikt Spinoza (1632-1677) «causa sui» – «o‘z-o‘zining sababchisi» iborasidani ya’ni o‘z holicha mavjud bo‘lgan va o‘zi orqali zohir bo‘lgan, ya’ni o‘zining mavjudligi uchun boshqa narsaga muhtoj bo‘lmagan narsani tushun gan . B unda b ir tomondan, substansiya materiyaa sifatida tushuniladi, boshqa tomondan – u o‘zining barcha shakllari sababi va «sub’ekti» sifatida amal qiladi. Bunda B.Spinoza substansiyani bir vaqtning o‘zida ham tabiat, ham Xudo sifatida ta’riflaydi va bu ikki tushunchani tenglashtiradi. B .Spinozaning Xudoni tabiatga butunlay singdirib yuborish, uni tabiiylashtirishga va ilohiy mazmundan ajratishga harakat qilishi panteizmidir. Golbax barcha substansiyali narsalarni tabiatga va faqat tabiatga bog‘ladi. Uning fikricha «Tabiat hamma narsaning sababchisidir; u abadiy mavjuddir; tabiat o‘z-o‘zining sababchisidir Leybnits esa : « H ar qanday haqiqiy substansiya faqat va faqat ta’sir ko‘rsatadi 1 », deb ta’kidlagan. Modomiki, substansiya hamma narsani o‘z ichiga oluvchi va o‘zi uchun boshqa hech qanday asos yoki shartni nazarda tutmaydigan birinchi sabab ekan, u o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud har qanday narsaning mavjud bo‘lish imkoniyatini istisno etadi. S ubstansiya xoh Xudo, xoh g’oyaa, o‘zlik, ruh yoki ekzistensiya bo‘lsin – yagonadir! «Substansiya» tushunchasi ko‘plikda qo‘llanilishi mumkin emas. Uning ko‘pligi haqidagi g’oyaa bu tushunchaning ta’rifiga zid , chunki ikki yoki bir necha narsa mavjud bo‘lgan taqdirda, ularning birontasi ham substansiya hisoblanmaydi. Substansiyalilik paradoksi ana shundan iborat. Substansiyaning o‘z-o‘zidan amalga oshishi hodisalarning umumiy, uzviy xossalari – atributlarda va narsalarning muayyan, alohida xossalari – moduslarda sodir bo‘ladi . Substansiya g’oyaasidan turli falsafiy ta’limotlar dunyoning birligi va uning kelib chiqishi haqidagi masalaga o‘zlari qanday javob berishiga qarab har xil foydalanadilar. 1 1 Leybnits G . //. Vsemirnaya ensiklopediY. –M.: Sovremenn qy literator, 2001. –S. 548.

«Materiyaa» atamasi lotincha “materia” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, “modda” degan ma’noni anglatadi. Shunga qaramay, falsafa tarixida «materiyaa» tushunchasining mazmuni, tabiatshunoslik va falsafaning rivojlanishiga muvofiq bir necha marta o‘zgargan. Q adimgi yunon falsafasida materiyaaning etimologik talqinidan keng foydalanilgan. «Materiyaa» tushunchasi ni asosiy falsafiy kategoriya sifatida ilk bor Platon ishlatgan. U hyle atamasini muomalaga kiritgan va u bilan kattaligi va shakl- shamoyili har xil jismlar paydo bo‘lishiga asos bo‘lib xizmat qiladigan sifatlardan mahrum substrat (material)ni ifodalagan. Platon talqinida materiyaa shaklsiz va nomuayyan bo‘lib, har qanday geometrik shakl ko‘rinishini kasb etishi mumkin bo‘lgan makon bilan tenglashtiriladi. Materiyaning tashkil topish darajalari . Materiyaning cheksizligini hozirgi zamon tabiatshunosligi ham tasdiqlaydi. M ateriyaning notirik, tirik va ijtimoiy kabi tarkibiy darajalari farqlanadi. Ular borliqning asosiy shakllari bilan mos keladi . Bunda turli darajalar bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. Ayni vaqtda ularning tarkibida muayyan iyerarxiya va soddaroq shakllardan (jonsiz materiyadan) murakkabroq shakllar (jonli va ijtimoiy materiya) sari yuksalish kuzatiladiki, bugungi kunda ularning mavjudligi faqat sayyoramizga nisbatan о ‘zining ilmiy tasdig‘ini topgan. Jonsiz tabiatning tuzilishi va rang-barangligi haqidagi tasavvurlar esa, mikro-, makro- va megadunyolarni qamrab olib, tinimsiz kengayib va teranlashib bormoqda. XX asrda bu borada ayniqsa katta yutuqlarga erishildi. Asr boshida modda diskret zarralardan iborat qandaydir uzluksiz narsa sifatida, maydon esa uzluksiz moddiy muhit sifatida tushunilar edi. Endilikda, kvant fizikasi, nisbiylik nazariyasi va boshqa tabiiy- ilmiy g‘oyalarning rivojlanishi bilan modda va maydon о ‘rtasidagi farq nisbiy tus oldi, kashf etilayotgan elementar zarralar esa о ‘zining rang-barangligi bilan kishini hayratga solmoqda. Bu sohada yechilmagan muammolar hali bisyor b о ‘lsa-da, fan materiya tashkil topishining «subelementar» darajasini о ‘rganib, elementar zarralarning yagona tabiatini tushunishda sezilarli darajada yutuqqa erishdi . Bu yerda s о ‘nggi yillarda plazma, materiyaning alohida holati sifatidagi fizik b о ‘shliq hodisalari va materiyaning cheksizligi haqidagi g‘oyani tasdiqlovchi boshqa jarayonlar kashf etildi va о ‘rganilmoqda.

Hozirgi davrda materiyaaning uch tarkibiy darajasi farqlanadi: - mikrodunyo – atomlar va elementar zarralar dunyosi. ( bunda ... dan tashkil topadi» tamoyili amal qilmaydi ) - megadunyo – koinot dunyosi (sayyoralar, yulduzlar komplekslari, galaktikalar, megagalaktikalar); - makrodunyo – barqaror shakllar va insonga mos kattaliklar dunyosi (unga molekulalarning krisstallashgan komplekslari, organizmlar, organizmlarning hamjamiyatlari ham kiradi); Materiyaa tarkibiy darajalarining aniq chegarasini aniqlash mushkul , u ni fan doimo qayd etavermaydi. Bizning bilimlarimiz tobora chuqurlashib, darajalarning yangi sifat chegaralarini aniqlaydi. Xususan, materiyaa ning subelementar, mikroelementar, yadroviy, atom, molekulyar, makroskopik va kosmik darajalar i ham tilga olinadi. Materiyaaning mikroskopik darajasida fizika taxminan 10-15 sm uzunlikda taxminan 10- 22 ga teng vaqt ichida yuz beruvchi jarayonlarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Megadunyoda esa, kosmologiya taxminan 1010ga teng vaqt (Koinot yoshi) ichida yuz beruvchi jarayonlarni o‘rganadi. Materiyaaning tarkibiy darajalari g’oyaasi metodologiya mutaxassislari tomonidan sababiyat va dunyoni bilish mumkinligi g’oyaasi bilan bir qatorda juda yuksak baholanadi. Ayni vaqtda shuni qayd etish zarurki, materiyaaning tarkibiy darajalari tasnifi zamirida chiziqli ierarxiya tamoyili yotadi. Bu erda «qism butundan kichkina» tamoyili amal qiladi. Lekin bu dunyolarning biri soddaroq, ikkinchisi murakkabroq, degan ma’noni anglatmaydi. Dunyolar qism va butun sifatida taqqoslanmaydi, ular universumning o‘ziga xos teran o‘zgarishlarini ifodalaydi. Shu bois , bu tasnifni mutlaqlashtirish kerak emas. Mikrodunyoning boshqa bir g‘ayri tabiiy effekti mikrozarraning ikki yoqlama tabiati, ya’ni u ham korpuskula, ham to‘lqindan iborat ekanligi bilan bog‘liq. Shu sababli bunday zarra makon va vaqt da aniq o‘rin olishi mumkin emas. Bu xususiyat Geyzenbergning nomuayyanliklarning o‘zaro nisbati tamoyilida o‘z aksini topgan. Materiyaaning tarkibiy darajalari ierarxiyasida inson markaziy o‘rinni egallaydi. Qadimdayoq Protagor «Inson hamma narsalarning o‘lchovidir», degan edi. Dunyoni

o‘zlashtirishda inson qadriyatlari shkalasini andoza sifatida qabul qiluvchi falsafiy ta’limot – «Antropologizm» zamirida ana shu tezis yotadi. Moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiytni axtarish falsafada materiya haqidagi tasavvurlarning rivojlanishiga sababchi bo’ladi. Umuman materiya — bu tushuncha, abstraktsiy, fikrning maxsulidir, chunki, olamda «umuman materiya» uchramaydi, balki materiyaning konkret ko’rinishlari uchraydi. Shunday qilib faylasuflar barcha moddiy ob’ektlarga xos xususiytlarni umumiy tarzda ifodalash uchun qo’llaydigan tushuncha bu «materiya»dir. Olamdagi barcha narsa va hodisalarning umumiy belgisi, xususiyti shundan iboratki, ular bizning ongimizdan tashqarida, mustaqil ravishda mavjuddir. Hamma narsaga xos bo’lgan bu umumiy xususiyt materiya tushunchasida o’z aksini topadi. D e mak, materiya tu shu n cha sining f alsa f i y mazmuni: a) narsalarning bizning o ngimiz, xox i shi mizga bog’liq b o’ lmagan xo lda mavjud e kanligi; b) ular bizning s e zgi va bilimlarimiz manbai e kanligini bildiradi. Materiyaning falsafiy tushunchasi faqat hozirgi davrda fanga ma’lum bo’lgan ob’ektlargina emas, balki kelgusida kashf qilinadigan narsalarni ham o’z ichiga oladi, bu mahnoda uning metodologik ahamiyti kattadir. Materiya abadiy, bepayon, cheksiz, xech qachon yo’qolmaydi. Materiyaning abadiyligi uning hech kim tomonidan yratilmaganligini, hamda mavjud bo’lishini, har bir yngi kashfiyot tufayli uning yngi tomonlari ochilishini bildiradi. Materiya tushunchasining tabiiy-ilmiy mahnosi uning tuzilishi, bitmas tuganmas xususiytlarining xilma-xilligini bildiradi va ular tabiat haqidagi alohida fanlar- fizika, ximiy, biologiy kabilar tomonidan o’rganiladi. Materiya ikki x il m o dda va ma y d o n k o’ rini shi da mavjud. Modda ko’rinishidagi materiya tinchlik massa ko’rinishiga ega bo’lib, bular majmuasiga proton, neytron, elektron va pozitronlarni, ulardan tashkil topgan atom va malekulalarni kiritish mumkin. Malekulalardan tarkib tongan mikroskopik jismlar hozirgi zamon fani bergan ma’lumotlarga asosan har xil xolatda bo’lishlari mumkin: suyuq, qattiy, gazsimon, plazma, epiplazma, fizik vakuum xolatida. Materiyaning maydon ko’rinishi modda ko’rinishidan harakatdagi massaga ega bo’lishi va yorug’lik tezligiga yqin tezlik bilan harakat qilishi orqali farq qiladi. E l e ktr o magnit ma y d o n, ydr o ma y d o ni gravita ts i o n

ma y d o n – bular materiyaning ma y d o n k o’ rini shl aridir. Tajribalar o rqali materiyaning m o dda va ma y d o n k o’ rini shi ning bir-biriga a y lani shi ni k o’ ri sh mumkin. D e mak, materiyaning m o dda va ma y d o n k o’ rini shi ning bir-biriga a y lani shi zarralarning zarra va antizarralardan ta shk il t op ganligini k o’ rsatadi. Materiyaning benihoyligi va cheksiz tuzilishi, murakkab xususiytlari haqidagi masala moddiy olamning sifat jixatdan bitmas-tuganmasligini o’z ichiga oladi. U organiq jixatdan dunyoning moddiy birligi printsipi bilan bog’liq. Dunyoning moddiy birligini quydagilardan yqqol ko’rishimiz mumkin: 1. Borliq, materiya ob’ektiv r e allikdir, u ins o n o ngi ir o dasi, xox i shi va istagidan ta shq ari r e al mavjuddir. Demak, dunyoning moddiy birligi insonning sezgilari va tushunchalariga bog’liq bo’lmay, bu birlik inson ongidan tashqaridagi undan mustaqil va abadiy mavjud bo’lgan materiyaning xususiytlari bilan ifodalanadi. 2. Dun yo m o ddi y dir, bar cha narsalar va hodisa lar materiyaning turli sha kllaridagi k o’ rini shi dan ib o rat. O lamda faqat materiya va uning aniq sifati va x ususiytlari mavjud. Masalan, oddiy chang zarrasidan suv tomchisigacha, murakkab malekuladan mineralga qadar bo’lgan narsalarni olib ko’raylik, ular turli ko’rinishga sifat va xususiytga ega bo’lib, bir-biridan juda farq qiladi. Ularning hammasi materiyaning mua y yn k o’ rini shi dir, bularning zaminida hamma jismlar u chu n umumi y b o’ lgan substa ts iy-materiya yot adi. Mana shuni birlik deb ataymiz. Bunday birlik yolg’iz bizning sayyoramizdagina emas, balki cheksiz koinotning barcha bepayon tomonlarida ob’ektiv mavjuddir. 3. Olamdagi barcha narsa va hodisalar qanday mazmunga, shaklga ega bo’lishidan va koinotning qaysi yerida joylashishidan qathiy nazar o’zaro chambarchas bog’liq hamdir. Bu boliylik olamning shunday bir umumiy zaruriy tomoniki, tabiatdagi biror predmet yoki jamaytdagi biror hodisa shu bog’lanishdan chetda qola olmaydi. Barcha mavjud narsalar va hodisalar, ularing sifat va xususiytlari o’rtasidagi bu bog’lanish ham olamning birligini ko’rsatuvchi dalildir. Xulosa qilib aytganimizda, S ubstansiya va materiya muamosi azaliy muammolardan biri bо‘lib kelgan. Hozirgi davrda bu muammoga ilmiylik mezonlari nuqtai nazaridan yondoshuvlar shakllangan va ularning mavjudligi borliq mavjudligining asosi sifatida qabul qilingan.

4/3. Olamning paydo bо‘lishi va evolyusiyasi . Notirik tabiat о‘z shakllari va holatlarining son-sanoqsizligi va rang-barangligi bilan aqlni lol qoldiradi. U turli jismlar, predmetlar, zarralar, gazlar, maydonlar, xossalar, hodisalar kо‘rinishida amal qilar ekan, muttasil harakat va о‘zgarishlar jarayonini boshdan kechiradi. Dunyoning paydo bо‘lishi va evolyusiyasi haqidagi hozirgi ilmiy tasavvurlar sо‘nggi 400 yil ichida vujudga keldi, galaktikalar va ularning tо‘dalari, makro va mikrodunyoning hayratomuz rang-barangligi haqida odamlar XX asrdagina xabar topdilar. Olamning cheksiz bо‘shlig‘i qarshisida bizning dunyo haqidagi tasavvurlarimiz hozir ham dengizdan bir tomchi bо‘lib tuyuladi. Lekin, shunga qaramay, bugungi kunda biz bilgan va tushungan narsalar butun Olam va uning ayrim qismlari evolyusiyasi va muttasil о‘zgaruvchanligi haqida ancha asosli xulosa chiqarish imkonini beradi. Boshqacha aytganda, dunyo u yoki bu bosqichda ma’lum narsalar vujudga kelib, о‘z borlig‘ini kasb etadigan va qachondir yо‘q bо‘ladigan, ya’ni о‘zining avvalgi borlig‘ini yо‘qotib, modda va energiyaning saqlanish qonuniga binoan boshqa narsaga aylanadigan muttasil davom etuvchi jarayondir. Notirik tabiatning hozirda mavjud bо‘lgan butun rang-barangligi о‘z asosiga ega, ya’ni u qachondir vujudga kelgan. Bu fikrni kengayib borayotgan Olam haqidagi hozirgi ilmiy tasavvurlar ham tasdiqlaydi. Biroq, olimlar fikriga kо‘ra, biz yashayotgan Olam tarixi boshlanishiga asos bо‘lgan Katta portlash nazariyasi dunyoning mohiyati va uning tuzilishi xususida yangi va yangi masalalarni kun tartibiga qо‘ymoqda. Tabiiy fanlarning ma’lumotlari taxminan 15 milliard yil muqaddam ayrim osmon jismlari mavjud bо‘lmagani, bizning Olam deyarli bir jinsli kengayib borayotgan plazmadan tashkil topganidan dalolat beradi . Endilikda bir-biridan uzoqlashayotgan galaktikalar tarkibiga kiruvchi yulduzlar, sayyoralar, asteroidlar va boshqa kо‘plab kosmik jismlar mavjud bо‘lib, bu galaktikalarning tо‘dalarida vaqti-vaqti bilan fanga ma’lum bо‘lmagan sabablarga kо‘ra ulkan tadrijiy va inqilobiy о‘zgarishlar yuz beradi. Yer tarixi. Ilmiy tasavvurlarga kо‘ra biz yashayotgan sayyora taxminan 4,5 milliard yil muqaddam ilk quyosh sistemasida sochilib yotgan gazsimon-changsimon moddadan paydo bо‘lgan, muayyan moddiy jism sifatida о‘z borlig‘ini kasb etgan, oradan yana bir milliard yilcha vaqt о‘tgach, Yerning geologik tarixi boshlangan. Hozirgi zamon fani aniqlagan eng qadimgi tog‘ jinslarining yoshi shundan dalolat beradi.

Shunday qilib, Yer jonsiz tabiatining moddiy dunyosi о‘zining aniq geologik yil hisobiga ega va uning borlig‘i sayyoramizning umumiy evolyusion jarayonlari bilan bog‘liq. Yerning tabiiy kosmik jism sifatidagi evolyusiyasini esa nafaqat tog‘ jinslari yoki qit’alar tarixi, balki minerallar, foydali qazilmalar, keyinroq esa – oliy shakllar darajasigacha rivojlangan jonli mavjudodlarning paydo bо‘lishi ham tasdiqlaydi. «Ikkilamchi tabiat». Inson yaratgan narsalar borlig‘i ko‘p jihatdan insonning o‘z borlig‘i bilan bog‘lanadi, zero u bunyod etgan «ikkilamchi tabiat» avvalo, uning turli- tuman ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Shu sababli «ikkilamchi tabiat»ning aksariyat predmetlari borlig‘i odamzot borlig‘i kabi o‘tkinchidir. Umuminsoniy ahamiyat kasb etadigan muhim asarlar, odamlarning ko‘plab avlodlari uchun qimmatli bo‘lgan moddiy madaniyat mahsullarigina o‘z borlig‘ini ma’lum darajada uzaytirish imkoniyatiga egadir. Ammo tarix «birlamchi tabiat»ga xos bo‘lgan vayronkor jarayonlar parchalanish, yemirilish, oksidlanish va sh.k., shuningdek tez-tez takrorlanib turadigan tabiiy ofatlar va ijtimoiy tangliklar bu oz sonli imkoniyatni yanada kamaytiradi. Shunga qaramay insonning yangi narsalar yaratish jarayoni ularning yo‘q bo‘lish jarayonidan ildamroq kechmoqda. Shuningdek, kuni bitgan eski narsalar o‘zining avvalgi borlig‘ini yo‘qotib, asosan chiqindi, axlatga va tabiiy muhitga yot bo‘lgan o‘zga lash-lushlarga aylanadi. Pirovardda sun’iy muhit tinimsiz yangilanib, hajman ko‘payadi va kengayadi, tabiiy muhitni chetga chiqarib, uning o‘rnini egallay boshlaydi. Yerda odamlar soni o‘sgani sari bu jarayon tobora faollashib boradi. Ammo Yer, ayniqsa uning inson yashashi uchun yaroqli hududlari sayyoraning olti milliarddan ortiq aholisi uchun torlik qilmoqda. Holbuki, ko‘rsatilgan vaziyatga qaramay, Yer aholisi soni jadal sur’atlarda o‘sishda davom etmoqda. Bu nomutanosiblik so‘nggi vaqtda «birlamchi» va o‘ta kattalashgan «ikklamchi» tabiat o‘rtasida yuzaga kelgan ziddiyatni yanada kuchaytirmoqda. Tirik tabiat yoki hayotning paydo bo‘lishi . Tirik tabiat borlig‘i hayot bilan bevosita aloqada qaralishi lozim. Jonli mavjudot uchun bo‘lish – yashash, bo‘lmaslik – hayotdan mahrum bo‘lish, o‘lish, ya’ni jonli organizm sifatida boshqa mavjud bo‘lmaslik demakdir. Yerda hayotning paydo bo‘lishi muammosi doimo insonning diqqat markazida bo‘lgan va odamzot uchun ulkan jumboqlardan biri bo‘lib qolgan. U mazkur jumboqning

tagiga yetish uchun barcha zamonlarda o‘z aqli va tasavvuri kuchidan to‘la foydalangan. Ammo insonning tadqiqotchilik imkoniyatlari behad oshgan, biologiya fanlari esa o‘z rivojlanishida ancha olg‘a siljigan bugungi kunda ham bu muammo o‘zining to‘la yechimini topgan deb aytish mushkul. Ayni shu sababli jonli modda jonsiz moddadan evolyusiya yo‘l bilan paydo bo‘lgani haqidagi ilmiy tasavvurlar bilan bir qatorda hayot kelib chiqishining o‘z ildizlari bilan tarixga, xususan falsafa tarixiga bog‘lanadigan turli nazariyalar ham amal qilishda davom etmoqda. Ibtidoiy jamoa davridayoq odamlar hayotni har xil ruhlar, jonlarning mavjudligi bilan tushuntirishga harakat qilganlar. Ularning fikricha, bunday ruhlar va jonlarga nafaqat odamlar, balki hayvonlar, shuningdek atrof borliqning barcha narsalari va hodisalari ham ega bo‘lgan. Tegishli e’tiqodlar animizm degan nom olgan (bu haqda birinchi mavzuda to‘liq ma’lumot berilgan). Aristotel (mil. av. 384-322 yillar) asarlarida, keyinchalik o‘rta asr sxolastikasida va Leybnits (1646-1716) asarlarida faol asos, harakatlantiruvchi kuch sifatida talqin qilinadigan «entelexiya» (yunon. entelechia – o‘z-o‘zida maqsadga ega bo‘lgan) atamasiga duch kelamiz. Jonli moddaning mavjudligini va uning jonsiz moddadan farqini butun tiriklik zamirida yotuvchi qandaydir jismsiz, irrasional sabab, «hayot kuchi» mavjudligini tan olish orqali tushuntiradigan falsafiy ta’limot – vitalizm (lot. vitalis – jonli) zamirida ayni shu tushuncha yotadi . Hayot paydo bo‘lishining ilohiy asoslari, «hayot hujayralari» Yerga kosmosdan kelgani, go‘yoki Yerda tajriba o‘tkazayotgan o‘zga sayyoralik kelgindilar va hokazolar haqida juda ko‘p har xil g‘oyalar ilgari surilgan. Shu bois, Koinotda bizning sayyoramizdan boshqa joyda ham hayot bormi, degan savol mutlaqo o‘rinlidir. Quyosh kabi yulduzlar Koinotda son-sanoqsiz ekanligi, ularning atrofida ham sayyoralar aylanishi mumkinligi haqidagi fikrning o‘ziyoq Yerdan boshqa joyda ham hayot mavjudligini taxmin qilish uchun asos bo‘ladi. Shuningdek, Koinot miqyosida juda kichkina va hozirgi inson o‘rganishi uchun imkoniyat mavjud bo‘lgan Quyosh sistemasi xususida ham hayotning biron-bir shakllari mavjudligi yoki mavjud emasligini qayd etish uchun yetarli axborot hozircha yo‘q. Mazkur vazifa faqat mushohada yuritish yo‘li bilan hal qilinishi mumkin emas va eksperimental tadqiqotlar o‘tkazishni talab qiladi. Inson ilmiy-texnika imkoniyatlarining o‘sish sur’atlariga

qaraganda, Quyosh sistemasida Yerdan boshqa joyda hayot mavjudligi yoki mavjud emasligi masalasi yaqin kelajakda o‘z yechimini topsa kerak. Ammo butun koinotga nisbatan (u inson bilishi uchun cheksizligi tufayli) bu masala saqlanib qoladi. Shuningdek, hayot u Yerda va faqat shunday usulda mavjud bo‘lishi mumkin, deb aytish uchun biron-bir asos mavjud emas. Hayotning paydo bo‘lishi haqidagi falsafiy optimizm. Hayotning paydo bo‘lishi muammosi ustida bosh qotirar ekan, inson ortiqcha optimizm namoyish etishi va o‘zining haqiqatning tagiga yetish qobiliyatiga haddan ortiq ishonishi ham, muammoning murakkabligi qarshisida o‘z ojizligini tan olishi ham mumkin. Bunday sharoitda XX asr boshida Amerika pragmatizmining taniqli namoyandasi Uilyam Jems (1842-1910) ta’riflagan yondashuv o‘rinli bo‘lsa kerak. Uning ta’biri bilan aytganda, «biz qor bosgan, quyunlar charx urayotgan tog‘lar orasida turibmiz. Qarshimizda ba’zan tuman pardasi osha so‘qmoqlar namoyon bo‘ladi. Ular ishonchsiz bo‘lishi mumkin. Lekin biz bu yerda harakatsiz turadigan bo‘lsak, muzlab qolishimiz ham hech gap emas; bordiyu soxta yo‘lni tanlasak, yiqilib o‘lishimiz mumkin; biz hatto chin yo‘l bor-yo‘qligini ham bilmaymiz. Xo‘sh, biz nima qilishimiz kerak? Tushkunlikka tushmasligimiz kerak! Hammasi yaxshi bo‘lishiga umid qilib, dadil harakat qilishimiz kerak!» 1 . Agar biz cheksizlik hamda hal qilinayotgan vazifaning o‘ta murakkabligi qarshisida hafsalasizlik va harakatsizlikdan yuqorida zikr etilgan tamoyilni, mistika va ko‘r-ko‘rona ishonchdan aql dalillari va bilishning ilmiy yo‘lini ustun qo‘ysak, hayot hodisasini falsafiy anglab yetish yo‘lidagi birinchi ishimiz , jonli deb nomlash mumkin bo‘lgan barcha narsalarning jonsiz narsalardan tubdan farqini aniqla b bo‘lishi lozim. Jonli narsalarning jonsiz narsalarga bog‘liqligi . Bugungi kunda biz tushunishga qodir bo‘lgan barcha jonli narsalar umumiy holda jonsiz narsalar dunyosi bilan taqqoslaganda dengizdan bir tomchidir. Ammo, jonli narsalar borlig‘i to‘g‘risida so‘z yuritganda, u jonsiz narsalar borlig‘i bilan uzviy bog‘liq ekanligini, uning yuqoriroq bosqichi hisoblanishini qayd etib o‘tish lozim. Jonli narsalar jonsiz (qotib qolgan) tabiat negizida vujudga keladi va yo‘qlikka chekinar ekan, ayni shu qotib qolgan tabiat bag‘riga qaytadi. Q adimgi yunon faylasuflari 1 Djems U. Zavisimost veri ot voli. – SP ( b ) . : 19 9 4. – S. 35.

butun tiriklik yer va suvdan paydo bo‘lgan va ularga qaytib boradi, deganida, ayni shu aloqa ni nazarda tutganlar Fan, ayniqsa biologiyaning rivojlanishi bilan XIX asr boshlaridan organik dunyo evolyusiyasi haqidagi yaxlit ta’limotlar vujudga keldi. Avvaliga J.Lamark g‘oyalari (1744-1829), so‘ngra CH.Darvin (1809-1882) ta’limoti, keyinchalik esa genetika kashfiyotlari, biologiya, kimyo va geologiyaning rivojlanishi jonli narsalar jonsiz narsalardan abiotik (nobiogen, tabiiy) yo‘l bilan vujudga kelgan aminokislotalar atrof muhitning muayyan sharoitida birikishi jarayonida tabiiy yo‘l bilan yuzaga kelgan, deb qayd etish uchun zamin hozirladi. Masalan, CH.Darvin hayotning vujudga kelishi va uning tabiiy tanlanish natijasida tadrijiy rivojlanishi zamirida yotuvchi o‘sish, nasl qoldirish, irsiyat, o‘zgaruvchanlik, ko‘payish progressiyasi, yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish kabi qonunlarni qayd etdi. Xullas, Borliq bizning mavjudligimiz asosi, notirik, tirik tabiatning yashash usulidir. Borliq yо‘qdan bor bо‘lmaydi bordan yо‘q bо‘lmaydi. Dunyodagi barcha narsalar biri ikkinchisining mavjudligini taqozo qiladi 4/4. Harakat tushunchasi. Harakatning tiplari va shakllari. Makon va vaqt. Tabiat va Jamiyat hodisa lari hamma vaqt k e tma-k e t s o dir b o’ ladi vaqtda harakat qiladi. Materiya vaqtda harakat qiladi, d e mak materiya, harakat, faz o va vaqt dial e ktik b og’ langan. Ularning dial e ktik birligi umumi y aniq fanlar u chu n ham amali y ji x atdan m e t o d o l o gik as o s his o blanadi. Tabiat va Jamiyatda hamma narsa harakatda o’zgarishda, o’zaro ta’sirda va o’rin almashishdadir. Hech bir mutloq tinch turgan, harakatsiz narsa yo’q. Olamdagi narsalar harakatda bo’lib, ular bir-biriga aylanadi, biri ikkinchisini yo’qotadi, biri ikkinchisidan paydo bo’ladi. Xar qanday narsaning mavjud bo’lishining o’zi avvalombor uni tashkil etuvchi elementlarning o’zaro ta’sirda bo’lishini taqozo etadi. Masalan, atom qobig’ini tashkil etunchi yadro va elektron o’rtasida muayan o’zaro tag’sir bo’lgani sababligina atom mavjuddir; tirik organizmda ham uni tashkil etuvchi molekulalar, hujayra va to’qimalar o’rtasida o’zaro ta’sir jarayonlari sodir bo’ladi; Jamiyatning mavjud bo’lishi uchun ham kishilar faoliytlari o’rtasida o’zaro munosabatlar bo’lishi zarurdir. D e mak, o’ zar o ta’sir materiya xo ssalarini, mun o sabat va xo latlarini o’ zgari shg a o lib k e ladi.

Ilmi y falsafa ta’limotiga k o’ ra harakatning falsafi y ma h n o si shu ki, u materiyaning borliq sha klidir. Materiya harakati qanday shaklda bo’lmasin u ob’ektiv ravishda materiyadan ajralmagan xolda sodir b´ladi. Materiyaning mavjudlik shakli bo’lgani uchun harakatning ob’ektiv real bo’lish xususiyti materiyaning ham xususiyti hisoblanadi. E ng umumi y tarzda harakat umuman o’ zgari shd an, m o ddi y ob’ekt larning har qanda y o’ zar o ta’siridan ib o rat. Materiya harakati xech qanday tashqi turtkiga, g’ayri tabiiy kuchga muxtoj emas. Materiya o’ziga xos ichki qarama-qarshiliklarga ko’ra harakat qiladi, rivojlanadi. Materiya harakati va taraqqiyotining manbai ichki qarama- qarshiliklardir. Harakatni rivojlanish tushunchasi bilan aralashtirmaslik kerak. Harakat r e al v o q e alikda r oy b e radigan hamma o’ zgari shl arni o’ z i chi ga o ladi. Riv o jlani sh d e ganda e sa, jadal sur h atlar bilan ilgarilab b o ruv chi o’ zgari shl ar tu shu niladi. Rivojlanish sifat o’zgarishlarining natijasi bo’lib, u o’zgarish narsa va hodisalardagi qarama-qarshi tomonlar orasidagi kurashning natijasidir. Bunday o’zgarishlar natijasida eski o’rnida yngisi paydo b´ladi. Shuning uchun «harakat» tushunchasi «rivojlanish» tushunchasiga qaraganda kengroq tushuniladi. Harakatning bir-biridan farq qiluv chi sha kllari mavjuddir. Harakat sha kllarini turkumla shd a qu y idagi q o idalarga taynadilar. 1) harakat shakllari bir-biri bilan sifat jixatdan farq qilib, ularning har biri materiyaning tashkiliy tuzilishi darajalarining muayyn bosqichida namoyon bo’ladi; 2) harakat shakllari bir-biri bilan kelib chiyish jixatidan (genetik jixatdan) ketma-ket bog’langandir, yhni harakatning murakkab shakllari uning nisbatan soddaroq shakllaridan kelib chiy і andir; 3) harakatning yuqori shakllari tarkibida quyi darajadagi harakat shakllari qatnashadi, yhni harakatning quyi shakllari uning yuqori shakllariga ham mansubdir, ammo harakatning yuqori shakli o’zidan quyi shaklidagi harakatga mansub emasdir. Shu q o idalarga tayngan xo lda haraktning bir n echa sha klini ajratib k o’ rsati sh mumkin. Ular quydagilar: 1) mexanik harakat (jismlarning fazodagi siljishi); 2) fizik harakat (issiylik, yorug’lik, elektr, magnitizm);

3) kim yov i y harakat (kim yov i y biriki sh va p ar cha lani sh , agr e gat xo latlarning bir- biriga o’ ti shi ) 4) Bi o l o gik harakat ( o rganiq ha yot ) 5) ijtim o i y harakat. Rivojlanish. Jonsiz tabiatda rivojlanishga yulduzlarda yuz berayotgan evolyusiya jarayonlari; jonli tabiatda – turli organizmlarning о‘sishi; jamiyatda – fan, texnika, sanoat ishlab chiqarishining о‘sishi, ijtimoiy munosabatlarning о‘zgarishi va shu kabilar misol bо‘lib xizmat qilishi mumkin. «Rivojlanish» tushunchasi nafaqat moddiy, balki ideal dunyoga, xususan, inson tafakkuriga nisbatan, masalan, umuman ongning yoki ayrim fikr, g‘oya, nazariyaning rivojlanishi tо‘g‘risida sо‘z yuritilgan holda, qо‘llanilishi mumkin. Fikrning rivojlanishi uning «pishib yetilishi»ni, ya’ni murakkablashuvi, takomillashuvi, yanada aniqroq ma’no kasb etishi va shu kabilarni anglatadi. Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, narsalar va hodisalarning obektiv dunyosidan farqli о‘laroq, subektiv konstruksiyalar (tafakkur, g‘oyalar, nazariyalar) harakati va rivojlanishiga nisbatan kо‘lam kо‘rsatkichlari tatbiq etilishi mumkin emas. Ayni vaqtda ideal narsalar va hodisalar darajasida rivojlanish jarayonlari, xuddi moddiy narsalar dunyosidagi kabi vaqtda kechadi. Materiyaning cheksiz ravishda sodir bo’lib turadigan harakati, o’sishi, o’zgarishi va taraqqiyoti hamisha fazo bilan vaqtda yuz beradi. Harakat singari faz o va vaqt ham materiya mavjudligining tub ob’ektiv sha klidir. D e mak, harakat materiyadan ajrati sh mumkin b o’ lmaganid e k, faz o va vaqtni ham materiyadan ajratib b o’ lma y di. Faz o harakatdagi materiya mavjudligining tub ob’ektiv sha klidir. Fazo tushunchasi moddiy ob’ektlaring birgalikda mavjudligini va bir biridan uzoqligini, ularning ko’lamini, bir-biriga nisbatan joylashish tartibini ifodalaydi. Vaqt ham materiyaning mavjudlik shakli bo’lib, moddiy jarayonning keng yoyilish izchilligini, bu jarayonning turli bosqichlari, bir-biridan ajralganligi, ularning davom etishini, ularning rivojlanishini bildiradi. Har bir narsa o’z o’tmishi, hoziri va kelgusiga ega. Narsa va hodisalarning ba’zi birlari avvalroq, boshqalari keyinroq bo’ladi. Bular esa vaqt tushunchasini ifodalaydi. Fazo va vaqt o’rtasida umumiy, o’xshash tomonlar hamda ayrim farqlar mavjuddir:

-birinchidan, fazo bilan vaqtning ob’ektivligi, inson ongi, irodasi va g’oyalariga bog’lik emasligi, ular o’rtasidagi umumiylikning muhim tomonlaridan birini tashkil etadi, -ikkin chi dan, faz o bilan vaqt abadi y azali y dir. Faz o bilan vaqtning abadi y ligi materiyaning abadi y ligidan k e lib chi qadi, -u chi n chi dan, faz o bilan vaqt che ksiz che garasiz b ep a yon dir. Fazoning o’ziga xos xususiyati va vaqtdan farqi, uning uch o’lchovga ega bo’lishidadir. Bu uch o’lchov materiya boyiga va balandligiga, oldiga va orqasiga qarab uning cheksiz ekanligini ko’rsatadi. U turli narsa va hodisalarda har xil bo’ladi. Hozirgi zamon fizikasining nisbiylik nazariysida to’rt o’lchovli geometrik fazo haqida so’z boradi. Bunda to’rtinchi o’lchov sifatida vaqt olingan. Vaqt fazo bilan chambarchas bog’liq bo’lsada, lekin o’zining ayrim xususiytlari bilan undan farq qiladi. Vaqtning muhim xususiyati uning bir o’lchovligidadir, qaytarilmasligidadir. Moddiy narsalar fazoda bir xil joylashishlari, turli tomonga harakat qilishlari mumkin, lekin vaqtga kelganda ular faqat bir tomonga qarab yo’nalishda bo’ladi, vaqt xech qachon orqaga qarab harakat qilmaydi. O’tgan zamonning qaytarilishi va hozirgi zamonning yo’q bo’lishi mumkin emas. Materiyaga xo s x ususiytlar faz o va vaqtga ham xo sdir. Materiyaning tuzilishi va xossalari haqidagi bilimimizning o’sishi kabi, fazo va vaqt to’grisidagi bilimlarimiz ham ortib boradi. Tabiat va jamiyat hodisa lari hamma vaqt k e tma-k e t s o dir b o’ ladi vaqtda harakat qiladi. Materiya vaqtda harakat qiladi, d e mak materiya, harakat, faz o va vaqt dial e ktik b og’ langan. Ularning dial e ktik birligi umumi y aniq fanlar u chu n ham amali y ji x atdan m e t o d o l o gik as o s his o blanadi. Xullas, fazoda cheksiz va vaqtda abadiy harakat qilib turuvchi materiya butun mavjudodning negizi va manbaidir. Xulosa qilib aytganda, hozirgi zamon olimlari materiya harakatining texnik, kibernetik va informatsion shakllari tо‘g‘risida sо‘z yuritmoqdalar. Bu masalalar kо‘p jihatdan bahslidir. Ammo shu narsa shubhasizki, obektiv borliqni yanada chuqurroq о‘rganish nafaqat mavjud tasniflarning mufassallashuvi va takomillashuviga, balki materiya harakatining yangi shakllari tо‘g‘risidagi g‘oyalar va nazariyalar paydo

bо‘lishiga ham olib keladi. Zero, har bir shakl butun olam universal rivojlanish jarayonining imkoniyatlaridan birini rо‘yobga chiqarishga xizmat qiladi.

Foydalanilgan manbalar ro'yxati: Аsоsiy adabiyotlar: 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. – T.: O`zbеkistоn . 201 4 . 2. Mirziyoyev Sh. “Aziz va yagonamsan jonajon О‘zbekistonim!” – О‘zbekiston mustaqilligining 27 yilligiga bag‘ishlangan bayram tantanasidagi nutqi. // “Xalq so’zi”, 2018 yil 1 sentabr. 3. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak // «Xalq so’zi». 15 yanvar 2017 yil. 4. Mirziyoyev SH.M. Demokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish-barqaror taraqqiyot kafolatidir. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining VIII sezdidagi ma’ruzasi. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining rasmiy sayti. 5. Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 14 yanvar oyida bo’lib o’tgan “Mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatoning 2017 yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag’ishlangan majlisida so’zlagan nutqi // “Xalq so’zi”, 2017 yil 16 yanvar. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 5 yanvar kuni sog’liqni saqlash sohasining bir guruh yetakchi mutaxassislari bilan uchrashuvidagi nutqidan. M a n b a: http://uza.uz 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Respublika baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining 25 yilligiga bag’ishlangan uchrashuvidagi nutqi // «Xalq so’zi» gazetasi, 2017 yil 25 yanvar. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-son Farmoni // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son.

9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 fevraldagi «O’zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora –tadbirlari to’g’risida»gi PF-4966-son Farmoni // «Xalq so’zi» gazetasining 2017 yil 22 fevraldagi 38 (6732)-soni. 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17 fevraldagi “Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi Qarori // Xalq so’zi, 2017 yil 18 fevral 11. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. -176. 12. Karimov I.A. “ Keng ko’lamli islohotlar-elu yurtimiz farovonligining asosiy omilidir”. 13. (Prezident I.A.Karimov ma’ruzasi asosida).Qashqadaryo gazetasi,2-iyul 2016- yil 14. Karimov I.A. Ozodlik havosidan toyib nafas olgan xalq oz yolidan hech qachon qaytmaydi. Toshkent. O’zbekiston, 2016 15. Karimov I.A. Hayot sinovlarida toblangan Qashqadaryo eli har qanday yuksak marrani egallashga qodir. Toshkent. Ozbekiston,2016 y. 16. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining Fаrmоni: «Rеspublikа Mа’nаviyat vа mа’rifаt kеngаshini qo’llаb-quvvаtlаsh to’g’risidа». Хаlq so’zi. – 1999 yil 4 sеntyabr.

O'xshashlar

Borliq falsafasi

Borliq (ontologiya) va rivojlanish falsafasi

Фалсафа категориялари 2

Ijtimoiy falsafaning predmeti, maqsadi va vazifalari

Global falsafa - ijmoiy falsafaning asosiy qismi