logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Falsafa
  4. Билиш фалсафаси (гносеология)

Билиш фалсафаси (гносеология)

Yuklangan vaqt:

04.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5957.4208984375 KB
Ko'chirib olish
 1. Гносеологиянинг мазмуни ва моҳияти.  2. Билишнинг асосий турлари ва шакллари.  3. Ҳақиқат тушунчаси, унинг шакллари.  4. Билишда ҳақиқат ва амалиёт уйғунлиги.  5. Илмий билиш ва унинг методлари.  Инсон ўзининг бевосита борлигини, мавжудлигини уни қуршаб турган дунё билан доимий алоқада амалга оширади.  «Билиш тадқиқот сифатида мавжуд нарсани ҳисоботга жалб этади». М.Хайдеггер  Софистлар ва Сократ дунёқарашининг асосий масаласини инсоннинг табиатга, субъектнинг объектга, тафаккурнинг борлиққа муносабати масаласи сифатида илк бор таърифлаб берган эдилар.  Ф.Бэкон ва Р.Декарт билиш тўғрисидаги таълимотни бойитиб, уни субъектнинг объектга муносабати деб таърифладилар.  Субъект – бу билиш ҳаракатининг соҳиби бўлган шахсдир, фикрловчи «Мен» дир. Объект – бу субъектнинг билиш фаолияти йўналтирилган нарсадир, яъни бизни қуршаб турган бутун оламдир.  Билиш назарияси (юнонча – билиш ҳақидаги таълимот) Билиш жараёни Билиш субъект объектни шакллантиради, шунинг учун ҳам объектсиз субъект бўлмаганидек субъектсиз объект ҳам бўлмайди Скептизм билишнинг мумкинлигига эътироз билдирмаганлар, лекин бизнинг билимларимизнинг ишончлилигини, уларнинг ташқи дунё ҳодисаларига мувофиқлигини шубҳа остига қўйганлар. Таълимот фалсафада тизимни ташкил этувчи ягона асос йўқ, яъни у ўз ичида мантиқан зиддиятлидир. файласуфлар бир-бирига зид келадиган ва баб- баравар рад этилиши мумкин бўлган қоидаларни асослашлари сабабли фалсафа ҳақиқатни топа олмайди Бинобарин, дунё ҳақида ишончли билимнинг бўлиши мумкин эмас. Пиррон (эр. авв.365-275 й.) ҳиссий идрокни ишончли деб ҳисоблаган. Объект ҳақидаги ҳар қандай даъвога унинг мазмунига зид бўлган даъвони қарама-қарши қўйиш мумкин. Демак скептик узил- кесил ҳукмлардан тийилиб турмоғи лозим. Ал-Ғаззолий бундай деган:  «Охиригача билишга ожизлик ҳам билишдир; кишиларга Уни билиш йўлини фақат Уни билишга ожизлик орқали яратиб берган Зотга шарафлар бўлсин». Юм дунёни билиш мумкинлигини инкор этибгина қолмасдан, балки, шу билан бирга, субъектнинг ҳиссий таассуротлари доирасидан ташқарида бирон-бир реал нарсанинг мавжудлиги тўғрисидаги масалани очиқ қолдирди. Кантнинг трансцендентал идеализми Агностициз м Дунё инсон учун «ўзида нарсалар» нинг билиб бўлмас сири бўлиб қолади « ўзида нарсаларни» принцип жиҳатидан билиб бўлмайди Инсон факат «биз учун нарса» билан иш кўради. Конвенционализм илмий назариялар ва тушунчалар ташқи дунёнинг, унинг томонлари ва хоссаларининг реал тафсифи эмас, балки олимлар ўртасидаги келишув маҳсулидир. Анри Пуанкаре (1854— 1912) француз математиги ва файласуфи ИТР билиш субъекти билан объект орасида кўпинча воситачи прибор, тадқиқот қурилмаси туради Бизни қуршаб турган дунёни билиш мумкин Бадиий- образли билим Диний- мифологик билим Билим шакллари Кундалик билим Илмий билим  Кундалик билим - кундалик фаолият жараёнида тажрибалар орқали билимлар хосил қилиш бутун инсониятга хос бўлган билиш усулидир. Билимлар бевосита ҳаётий эхтиёждан, фаровон ҳаёт кечириш заруратидан вужудга келган ва ривожланган.  Бадиий-образли билим мифология доирасида вужудга келган эди. Унинг ривожланган шаклини санъатда кузатиш мумкин.  Мифологик билим реалликни ҳаёлий (фантастик) акс эттирган ҳолда табиатни ноонгли- бадиий қайта ишлашга интилади. Миф ўз шаклига кўра, нақл, ривоят кўринишида бўлиб, символик тарзда ифода этилаётган баъзи бир ҳодисалар табиатда ёки маълум бир халқ тарихида ўз ўрнига эга бўлади.  Илмий билиш юксак аниқликка эга бўлиб, тадқиқотчи томонидан қўшиладиган субъектив- шахсиятли жиҳатларни инкор этади. Фан тарихининг гувоҳлигига кўра, ҳар қандай субъективизм илмий билимларнинг йўлидан олиб ташланиб, фақат объективликка ўрин қолдирилган.  Шунга қарамасдан, замонавий илм-фан ва технологик тараққиётнинг илғор ютуқлари билишнинг чекланганлиги ҳақидаги фалсафий саволни бартараф эта олмаслигини тан олиш керак.  Чунки, Худо ёки руҳнинг абадийлиги каби бир қатор метафизик муаммолар илмий билимларнинг чекланганлигини тасдиқлайди. Ҳиссий билиш Рационал билиш Амалиёт Ҳиссий билиш шакллари  воситасида одам қуршаб турган олам билан боғланган, олам ҳақида бевосита ахборот олиб туради. Сезги  (лотинча сенсус - сезги, сезиш) принципларини асослаб берар экан, аввал сезгида бўлмаган нарса интеллектда бўлмайди, шунинг учун кимки ҳеч нимани сезмаса у ҳеч нимани билмайди, деб ёзган эди. Жон Локк  қилиш орқали предметнинг айрим томонларини эмас, балки уни яхлит ҳолда акс эттирамиз.  Масалан, шарсимон, яшил-қизил, ялтироқ, хушбуй, чучук-нордон нарсаларни ҳис қилишлар биргаликда онгимизда олма образида ассоциациялашади.  илгари бирон-бир ҳодиса ёки предметни идрок этган, кўрган одам уларнинг образларини ҳатто улар бизнинг сезгиларимизга таъсир этмаган тақдирда ҳам хотирлаб, кўз олдига келтириши мумкин. Ҳиссий билиш шакллари  абстракт-мантиқий тафаккурдир . Т у ш у н ч а А қ л и й х у л о с а Ҳ у к м тажриба маълумотларини умумлаштириш натижасидир, дунёни ўрганиш якуни бирон бир нарсани тасдиқлаш ёки инкор этиш йўли билан воқеликни акс эттириш шакли Янги ҳукм  Масалан:  олма - мева,  фил - ҳайвон,  Эркин - одам,  терак – дарахт  Масалан:  тасдиқловчи «ҳозир ёмғир ёғмоқда»  инкор этувчи «бугун ёмғир ёғмайди»  1 Ҳамма одамлар ўлади} асос  Суқрот одам} асос  Суқрот ўлади – ақлий хулоса  Суқрот – одам  Ҳамма одамлар ўлмайди  Суқрот ўлмайди – сохта ақлий хулоса     Инсоннинг ғайришуурий билиш фаолияти.  Билишнинг бош вазифаси ҳақиқат излашдир.  Ҳақиқат, бу – бизнинг дунё тўғрисидаги билимларимиз ва тасаввурларимизнинг дунёнинг ўзига, объектив реалликка мувофиқ келишидир.  Аристотель «Метафизика» сида бундай деб ёзади: «Бор нарсани йўқ дейиш ёки йўқ нарсани бор дейиш ёлғон гапиришдир; борни бор ва йўқни йўқ дейиш эса ҳақиқатни гапиришдир». ҳақиқатО б ъ е к т и в А б с т р а к т Конкрет Н и с б и й А б с о л ю т  бу воқеликни инсоният олдида турган мақсадларга мувофиқ тарзда узлуксиз ўзгартириш жараёнидир.  факт ва далилларга, уларни қайта ишлаш, умумлаштиришга асосланади.  Илмий факт ва далиллар тўплашнинг ўзига хос узиллари мавжуд бўлиб, уларни илмий билиш методлари дейилади.  методларини ўрганадиган махсус соҳа — методология деб аталади. Энг умумий илмий билиш методлари у м у м л а ш т и р и ш м о д е л л а ш т и р и ш т и з и м л и м е т о д а н а л и з в а с и н т е з қ и ё с л а ш и н д у к ц и я в а д е д у к ц и я мавҳумлаштириш  Илмий билиш методлари ва илмий назария бир-бири билан узвий боғлиқдир.  Илғор илмий назария фаннинг бутун тараққиёти давомида эришилган муҳим ютуқ бўлиб, у илгариги илмий қарашларни ижодий ривожлантириш, ўша ютуқларга танқидий нуқтаи назардан қараш орқали вужудга келади.  Фан, фалсафа соҳасида эришилган ютуқларни мутлақлаштириш, уларга кўр- кўрона сиғиниш  нисбийликни мутлақлаштириш  фан ютуқларига ишончсизлик билан қараш  Илғор илмий назариялар маълум бир даврда илмий ва фалсафий қарашлар йўналишини ўзгартириши, илмийликнинг ўзига хос мезони бўлиши ҳам мумкин.

O'xshashlar

Билиш фалсафаси
Француз фалсафаси
Қадриятлар фалсафаси
Табиат фалсафаси
Жамият фалсафаси