Energetika tarmog’i korxonalarini barqaror rivojlanishini ta’minlashning iqtisodiy mexanizmlari - Energetika - Slaydlar

Energetika tarmog’i korxonalarini barqaror rivojlanishini ta’minlashning iqtisodiy mexanizmlari

Yuklangan vaqt:

28.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5692.1025390625 KB

Ko'chirib olish

ENERGETIKA TARMOGʻI KORXONALARINI BARQAROR RIVOJLANISHINI TA'MINLASHNING IQTISODIY MEXANIZMLARI

KIRISH Eng muhim masala – energiya resurslaridan samarali foydalanish. Afsuski, iqtisodiyotimizda energiya sarfi boshqa davlatlardan 2 barobar yuqori. Shuning uchun energiya samaradorligini oshirish Milliy dasturini qabul qilamiz. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlis va Oʻzbekiston xalqiga Murojaatnomasi 20.12.2022y.

Koʻp yillar davomida yangi gaz konlariga investisiya kiritilmagani, elektr va gaz tarmoqlari modernizasiya qilinmagani ham ayni haqiqat. Oqibatda, tizimda aniq hisob-kitob yoʻqligi, katta yoʻqotishlar oddiy holga aylanib qolgan edi. Shu bilan birga, soʻnggi olti yilda aholimiz 13 foizga, sanoat korxonalari esa 2 barobar ortib, 45 mingdan 100 mingtaga koʻpaydi. Natijada, elektr energiyasiga talab kamida 35 foiz oshdi va yildan-yilga koʻpayib bormoqda. Iqtisodiyotimiz barqaror rivojlanishi uchun energetika sohasiga 25-30 milliard dollar investitsiya kerak. Bunga faqatgina xususiy investitsiyalarni jalb qilish orqali erishish mumkin. MAVZUNING DOLZARBLIGI

O’zbekiston Respublikasi energetika sohasi korxonalarining barqaror rivojlanishni ta‘minlashning iqtisodiy mexanizlarini takomillashtirish bo’yicha takliflar va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat . TADQIQOTNING MAQSADI

Tadqiqotning ob’yekti bo’lib, energetika sohasining yetakchi korxonasi bo’lgan - “Toshkent IES” AJ va unga aloqador korxonalar hisoblanadi. TADQIQOTNING OB’YEKTI

Tadqiqotning predmeti – “Toshkent IES” AJda zamonaviy va ilmiy yondashuvlar asosida korxona faoliyatining barqarorligini ta‘minlash bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar tashkil etadi.TADQIQOTNING PREDMETI

TADQIQOTNING USULLARI Tadqiqotning usullari. Tadqiqot jarayonida tahlil va sintez, SWOT-tahlil, iqtisodiy- matematik modellashtirish, ma‘lumotlarni guruhlash, solishtirma tahlil, tanlanma kuzatuv, korrelyatsion va regression tahlil kabi usullardan foydalanilgan.

TADQIQOTNING 1 – ILMIY YANGILIGI “ Toshkent IES” aksiyadorlik jamiyatini strategik rivojlantirish yo’nalishlarini ishlab chiqarish- texnologik, iqtisodiy-ekologik, innovatsiya va kadrlar ta‘minotiga ko’ra, mezoniy ko’rsatkichlar (jumladan, rentabellik darajasi, to’lovlilik qobiliyati, ekologik xavfsizlik, asosiy fondlar yangilanish darajasi) asosida ichki muhit orqali shakllanish, va ayni paytda o’zgaruvchan missiya va tashqi muhit ta‘sirida faoliyat yuritishi sharoitida siklli yondashuv bo’yicha belgilashning maqsadga muvofiqligi asoslangan.

TADQIQOTNING 2 – ILMIY YANGILIGI “ Toshkent IES” AJ barqaror rivojlanishini iqtisodiy va texnologik jarayonlarni hisoblash bo’yicha xususiy barqarorlik indekslarining qiymat ko’rsatkichlarini korxona umumlashtirilgan barqaror rivojlanish darajasi muayyan katta qiymatni olsa, AJ barqaror rivojlanishi, qiymat qanchalik yuqori bo’lsa, barqarorlik marjasi shunchalik yuqori bo’lishiga asoslangan mualliflik yondashuviga ko’ra, baholash taklif etilgan.

TADQIQOTNING 3 – ILMIY YANGILIGI Milliy energetik xavfsizlikni ta‘minlashda, “Toshkent IES” AJ barqaror rivojlanishining iqtisodiy jarayonini baholash va energetik xavfsizligi tarkibi milliy va mintaqaviy bozorlarda faoliyat yurituvchi qo’shni davlatlar turdosh energetika korxonalarining faoliyatini e‘tiborga oligan holda takomillashtirilgan.

TADQIQOTNING 4 – ILMIY YANGILIGI “ Toshkent IES” AJ faoliyatining ekonometrik modeli va uni barqaror rivojlantirishning istiqbolli yo’nalishi sifatida, mahsulotni sotishdan olingan sof tushumga ta‘sir etuvchi omillarni hisobga olib, 2028 yilga qadar prognoz ko’rsatkichlar ishlab chiqilgan.

ELEKTROENERGIYA BOZORI TARKIBI

“ Toshkent IES” AJda elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari

1 – ILMIY YANGILIK

Barqaror rivojlanish strategiyasining shakllantirish tsikli

Barqaror rivojlanish strategiyasini shakllantirish algoritmini amaliyotga tadbiq qilish natijasida, ma‘lum bir ko’rsatkichga erishilgan. Ishlab chiqarish quvvatlarini qayta tahlil qilish natijasida, tovar moddiy zahiralarining qiymati hisoblab chiqilgan. Natijada, 2021 yilda 147,15 mlrd. so’mni tashkil etib, 2020 yildagi 144,88 mlrd. so’mga nisbatan 1,57 foizga oshirishga erishilgan.

Ishlab chiqarish barqarorligi koeffitsientlari sifatida quyidagilar keltirilgan:  Yaroqlilik koeffitsienti  Fond qaytimi  Realizatsiyadan tushgan sof tushum bo’yicha fond qaytimi  Sof foyda bo’yicha fond qaytimi Iqtisodiy barqarorlik koeffitsientlari sifatida quyidagilar keltirilgan:  Sof tushum va tannarxning nisbati  Operatsion rentabellik  Sotish rentabelligi Kadrlar barqarorligi koeffitsientlari sifatida quyidagilar keltirilgan:  Foyda bo’yicha hodimlar rentabelligi  Sof foyda bo’yicha hodimlar rentabelligi  Sof tushum bo’yicha mehnatga haq to’lash rentabelligi  Sof foyda bo’yicha mehnatga haq to’lash rentabelligi  Mehnat unumdorligi Ekologik barqarorlik koeffitsientlari sifatida quyidagilar keltirilgan:  Atmosferani ifloslantirish koeffitsienti  Atrof-muhitni muhofazalash koeffitsienti  Ikkilamchi resurslardan foydalanish koeffitsientlari keltirilgan

“ Toshkent IES” AJning barqaror rivojlanish indekslari yillar kesimida hisob-kitob qilinadi. “Toshkent IES” AJni barqaror rivojlantirishda bazaviy va hisobot davridagi hisoblangan koeffitsientlarni nisbati asosida, indekslar hisoblab chiqiladi. U quyidagicha ko’rinishda bo’ladi: 2 – ILMIY YANGILIK B unda: - bu barqarorligi hisoblanayotgan yo’nalish indeksi .

“ Toshkent IES” AJ ning xususiy barqarorlik indekslarining qiymatlari

Natijalariga ko‘ra, barcha o‘rganilayotgan barqaror rivojlanishning hisoblangan indekslari ko‘rinib turibdi. Indekslar salbiy qiymatlar( I < 1) ni ham qabul qiladi. Jamiyat bo‘yicha ko‘rsatkich 0,66 ga teng. “Toshkent IES” AJning barqaror rivojlanishini hisoblashning taklif etilayotgan usuli, korxona rahbarlarini kerakli ma’lumotlar bilan ta’minlaydi, ular asosida o‘z vaqtida samarali qarorlarini qabul qilish mumkin.

3 – ILMIY YANGILIK

Mexanizmni amalga oshirish natijasida, “Toshkent IES” AJ dagi tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmi sezilarli darajada o’zgarishiga olib keldi. Xususan, bu mexanizm joriy qilingan davrga qadar, ya’ni 2018 va 2020 yillarda tayyor mahsulot hajmi quyidagi xolatda bo’lgan. 2018 yilda – 22 463 ming. so’m, 2019 yilda – 18 481 ming. so’m va 2020 yilda 43 459 ming. so’mga yetgan. Natijalardan ko’rish mumkinki, 2019 yilda tayyor mahsulot hajmi 2018 yilga nisbatan pasaygan. Shuni ta‘kidlash lozimki, 2021 yilda “Toshkent IES” AJning barqaror rivojlanishini ta‘minlovchi tashkiliy-iqtisodiy mexanizm to’liq joriy qilinishi hisobiga tayyor mahsulot ishlab chiqarish imkoniyati oshib, bu ko’rsatkich 56 944 ming. so’mga yoki 2020 yilga nisbatan 1,3 barobarga oshgan.

O’zbekiston Respublikasidagi – “Toshkent IES” AJ ning samarali rivojlanishini aniqlashda quyidagi omillardan foydalanish mumkin:  natijaviy omil  “ Toshkent IES” AJ ning mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan sof tushumi, mln. so’m, (Y);  ta‘sir etuvchi omillar sifatida  “ Toshkent IES” AJ dagi asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymati, mln. so’m (X1);  “ Toshkent IES” AJ ning mahsulotlari tannarxi, mln. so’m (X2); “Toshkent IES” AJ ning atmosferaga chiqarilgan haqiqiy chiqindilar hajmi, tonna (X3).  “ Toshkent IES” AJ da jami qayta ishlab bo’lmaydigan chiqindilar hajmi, tonna (X4).  “ Toshkent IES” AJ dagi xodimlarning o’rtacha yillik soni, nafar (X5). 4 – ILMIY YANGILIK

“ Toshkent IES” AJ mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan sof tushumi va unga ta‘sir etuvchi omillar tarkibi

Demak, omillar o’rtasida bog’lanish zichliklari, ya‘ni xususiy korrelyatsiya koeffitsientlari qiymatlari eng yuqori bo’lganlari va multikolleniarlikni keltirib chiqarayotganlari quyidagicha hisoblanadi: r x1x2 = 0.892, r x1x4 = 0.921 “ Toshkent IES” AJ ning mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan sof tushumi va unga ta‘sir etuvchi omillar bo’yicha ko’p omilli ekonometrik model tuzamiz. U quyidagi ko’rinishga ega: Y = - 2,775 +1,122x 2 + 0,118x 3 – 0,057x 4 +0,067x 5 (1) R 2 = 0,9869; F hisob = 132,216 R 2 = 0,9869 - determinatsiya koeffitsienti shuni ko’rsatadiki, “Toshkent IES” AJ ning mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan sof tushumining 98,69 foizi ko’p omilli ekonometrik modelga kiritilgan omillarga bog’liq ekanligini namoyon etadi. Qolgan 1,31 foizi esa hisobga olinmagan boshqa omillar ta‘siridir.

“ Toshkent IES” AJ mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan sof tushumi va unga ta‘sir etuvchi omillarning 2023-2028 yillardagi prognoz koʻrsatkichlari

1. Iqtisodiyotni barqaror rivojlanish sur‘atlarini va raqobatbardoshligini ta‘minlash, mehnat unumdorligini oshirish, aholining farovonligi va hayot darajasining yaxshilanishi ko’p jihatdan energetika tarmog’ini rivojlanganlik darajasi va uning istiqboli bilan bog’liqdir. Shu bois, energetika mamlakat uchun strategik ahamiyatga ega tarmoq hisoblanadi. 2. Barqaror rivojlanish – bu davlat miqyosidagi energetika sanoati korxonalarini qo’llab-quvvatlash hisobiga iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik, texnologik va moliyaviy tomonidan korxona faoliyatining bir me‘yorda o’sib borishidir. 3. Barqaror rivojlanish omillari tizimini har tomonlama tahlil qilish energetika sanoati korxonasining barqaror rivojlanish mexanizmini shakllantirish va takomillashtirish uchun axborot bazasi bo’lib xizmat qiladi. Korxonalar barqaror rivojlanishi uchun tashqi ta‘sir etuvchi omillarni minimallashtirish talab etiladi, chunki korxona ichki omilni qisman yoki to’liqligicha o’z nazoratida saqlab qola olish qobiliyatiga egadir. 4. Elektr energetika korxonalarining uzluksiz faoliyati bilan bog’liq masalalarning muvaffaqiyatli hal etilishi energetika korxonalarining turli xil sharoitlarida barqaror rivojlanish mexanizmini ishlab chiqish va uni samarali harakatlanishi muammosini yechimini topish bilan bog’liq. XULOSA

5. Energetika sanoati korxonasining barqaror rivojlanitirish mexanizmi faqat korxonaning paydo bo’layotgan muammolarini hal qilishni ta‘minlaydigan tizim doirasida amalga oshirilishi mumkin. Bu mexanizmining ko’rinishi hal qilinadigan muammolarning xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Sanoat korxonasining barqaror rivojlanish mexanizmi muammosini hal qilish uchun, uni ikki bosqichli (korxonaning barqarorligini ta‘minlash va korxonaning barqaror rivojlanishini ta‘minlash) kombinatsiya sifatida taqdim etishni taklif qilgan yondashuv ham mavjud. 6. Mamlakatimizda energetika tarmog’ini rivojlantirish uchun quyidagi chora- tadbirlarni tizimli ravishda amalga oshirish maqsadga muvofiq: mamlakat energetika tizimida xususiy korxonalar ulushini ko’paytirish; mamlakat energetika tarmog’ida mavjud asosiy texnologik jarayonlarni tubdan qayta ko’rib chiqish; energetika tarmog’ida qo’llanilayotgan texnologik jarayonlar bilan bog’liq me‘yoriy hujjatlarni tahlil qilish; energetika tizimida loyihalarni amalga oshirishda xususiy korxonalarning ulushini oshirish; energetika tarmog’ini isloh qilishda raqamli texnologiyalardan foydanlanishni kengaytirish. 7. Barqaror rivojlanish strategiyasini shakllantirish algoritmini amaliyotga tadbiq qilish natijasida, quyidagi amaliy ko’rsatkichga erishilgan. Ishlab chiqarish quvvatlari qayta tahlil qilish natijasida tovar moddiy zahiralarining qiymati hisoblab chiqilgan. Natijada, bu ko’rsatkich 2021 yilda 147,15 mlrd so’mni tashkil etib, 2020 yildagi 144,88 mlrd.so’mga nisbatan 1,57 foizga oshirilishiga erishilgan.

8. Barqaror rivojlanish korxonaning asosiy elementidan biri bo’lganligi sababli, hisob-kitob uchun ushbu metodologiyadan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Natijalariga ko’ra, barcha o’rganilayotgan barqaror rivojlanishning hisoblangan indekslari ko’rinib turibdi. Indekslar salbiy qiymatlar( I < 1) ni ham qabul qiladi. Jamiyat bo’yicha ko’rsatkich 0,67 ga teng. “Toshkent IES” AJ ning barqaror rivojlanishini hisoblashning taklif etilayotgan usuli korxona rahbarlarini kerakli ma‘lumotlar bilan ta‘minlaydi, ular asosida o’z vaqtida samarali qarorni qabul qilishlari mumkin. 9. “Toshkent IES” AJdagi qo’shimcha tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmi sezilarli darajada o’zgarishiga olib keladi. Xususan, bu mexanizm joriy qilingan davrga qadar, ya‘ni 2018 va 2020 yillarda tayyor mahsulot hajmi quyidagi holatda bo’lgan. 2018 yilda – 22 463 ming. so’m, 2019 yilda – 18 481 ming. so’m va 2020 yilda 43459 ming. so’mga yetgan. Natijalardan ko’rish mumkinki, 2019 yilda tayyor mahsulot hajmi 2018 yilga nisbatan pasaygan. Shuni ta‘kidlash lozimki, 2021 yilda “ Toshkent IES” AJ ning barqaror rivojlanishini ta‘minlovchi iqtisodiy mexanizm to’liq joriy qilinishi hisobiga tayyor mahsulot yaratish imkoniyati oshib, bu ko’rsatkich 56 944 ming. so’mga yoki 2020 yilga nisbatan 1,3 barobarga oshirilgan. 10. Prognoz qiymatlari shuni ko’rsatmoqdaki, 2028 yilga kelib mahsulotni realizatsiya qilishdan olinadigan sof tushum hajmi 2021 yilga nisbatan 2,68 barobarga ortadi va 7 115 trln. so’mga yetishi mumkin.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

O'xshashlar

Energetika

O’zbekiston elektr energitika tizimi va uning boshqaruv tizimi

Sanoat sharoitida suv-neft emulsiyani suvsizlantirish va tuzsizlantirish uchun importalmashinuvchi deemulgatorlar yaratish

Ikkilamchi energiya resurslarni utilizatsiyalash evazidan energiya iqtisodi

Polietilenning qiyin yonuvchanligini oshirishda antipiren nanozarrachaning sinergezm ta’sirini o‘rganish