Ikkilamchi energiya resurslarni utilizatsiyalash evazidan energiya iqtisodi - Energetika - Slaydlar

Ikkilamchi energiya resurslarni utilizatsiyalash evazidan energiya iqtisodi

Yuklangan vaqt:

10.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

950.2685546875 KB

Ko'chirib olish

IKKILAMCHI ENERGIYA RESURSLARNI UTILIZATSIYALASH EVAZIDAN ENERGIYA IQTISODI

• So‘nggi yillarda mamlakatimizda iqtisodiyotni rivojlantirish, aholi turmush tarzini yaxshilashga qaratilgan tub o‘zgarishlar amalga oshirilyapti. Respublikaning turli hududlarida erkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar, klasterlar tashkil etilyapti. “Obod qishloq”, “Obod mahalla”, “Xavfsiz shahar” kabi strategik dasturlar asosida shaharu qishloqlarda ulkan bunyodkorliklar qilinmoqdaki, ularning qiyofasi mutlaqo yangilanmoqda. Shunga yarasha turizm ham taraqqiy topmoqda. O‘z navbatida, atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik barqarorlikni ta’minlash masalasiga har qachongidan ham ko‘ra ko‘proq e’tibor qaratilayotir. Jamiyat va davlat hayotining barcha sohalarida kuzatilayotgan bu kabi shiddatli rivojlanish sur'atlari, eng avvalo, elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyojning ham o‘sishiga olib kelmoqda. Masalan, 2000 yilda bir nafar maishiy foydalanuvchi bir oyda 114 kVt/soat elektr energiyasi ishlatgan bo‘lsa, 2018 yilga kelib bu ko‘rsatkich 57 foiz ko‘payib, 200 kVt/soatga yetdi. Boz ustiga, prognozlarga ko‘ra, 2020 yilga kelib mamlakatimizda elektr energiyasiga bo‘lgan talab 2018 yilga qaraganda 1,7 foiz, jumladan, aholi ehtiyoji 1,5 barobar o‘sadi.

• Xo‘sh, elektr quvvatiga nisbatan oshib borayotgan ehtiyojni to‘laqonli qondirish, sanoat foydalanuvchilari uchun elektr yetkazib berishni sifatli ta'minlash, rejadan tashqari o‘chirishlar (qurilmalarning favqulodda ishdan chiqib qolish holatlari)ning oldini olish uchun nimalar qilinmoqda yoki qilinadi? Mazkur o‘ta dolzarb masala yechimiga mas'ul “O‘zbekenergo” AJdan ma'lum qilinishicha, bu borada hozirda barcha chora-tadbirlar ko‘rilmoqda va ular istiqbolda ham davom ettiriladi. Respublikamizdagi elektr energiyasining 90 foizi issiqlik elektrostansiyalarida (TES) ishlab chiqariladi. Biroq amaldagi TESlarning asosiy qismi, ya'ni 84 foizi bundan 50 yil oldin foydalanishga topshirilgan. Bunday qurilmalar, tabiiyki, zamon talablariga mutlaqo javob bermaydi. Boisi ularning nihoyatda eskirib ketgani elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmini kamaytirib yuborib, taqchillikni keltirib chiqarmoqda, qolaversa, foydalanilayotgan yoqilg‘ining katta miqdorda sarflanishiga sabab bo‘layotir. Oqibatda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasi tannarxi ham oshib ketayapti. • Hozirgi kunda yurtimizda energiya tizimlari elektr tarmoqlari uzunligi 254,8 ming kilometrga teng. Shundan 218,4 ming kilometri 0,4-10 kV.li kuchlanishga ega past voltli taqsimlash tarmoqlaridir. Ulardan 62,4 foizining ishlatilish muddati 30 yildan oshib ketgan. Taqsimlash tarmoqlarining juda eskirib ketgani esa elektr energiyasining sezilarli darajada yo‘qotilishiga olib kelmoqda. Ya'ni ayni paytda issiqlik elektrostansiyalaridan elektr energiyasi tarmoqlariga chiqarilayotgan umumiy elektr quvvatining 20 foizi yo‘qotilayapti.

• Haqiqiy texnologik jarayonlar ma`lum yoqilg’i, elektr va issiqlik energiyasini sarf etishni talab qiladi: kimyoviy reaktsiya, mexanik ta`sir natijasida yonayotgan gazlar, issiqlik tashuvchilar, gaz va suyuqliklar ortiqcha bosim ostida issiqlik ajratib chiqaradi. Bu energiya resurslaridan odatda, to’la hajmda ishlatilmaydi yoki umuman foydalanilmaydi. Mazkur texnologik jarayonda yoki qurilmada foydalanilmaydigan energetik chiqindilar ikkilamchi energetik resurslar nomini oldi (IER). Uzoq vaqt IER dan foydalanishga etarli darajada e`tibor qaratilmadi. Ularning mohiyati to’laligicha ochilmadi, hisoblash uslublari yo’q bo’lgan. Ikkilamchi energetika resurslar (IER) mahsulotlarning, chiqindilarning, o’tkinchi mahsulotlarning, texnologik agregatlar (qurilmalar)da hosil bo’ladigan energetik potentsiallardir. • Ular mazkur agregatlarda foydalanilmasligi mumkin, lekin boshqa iste`molchilarni energiya ta`minoti uchun qisman yoki to’liq ishlatilishi mumkin. Yoqilg’i qayta ishlovchi qurilmalar (neftni qayta ishlash, gaz generatorlari, koks qiluvchi, ko’mirni to’yintiruvchi va h.k.) mahsulotlarning kimyoviy bog’langan issiqligi, agregatga tushadigan hamda oqimlarni qizdirish uchun foydalaniladigan chiqindilarning issiqlik energiyasi – IER manbai ikkilamchi resurslarga kiritilmaydi. Ikkilamchi energiya resurslarining chiqishi – bu mazkur qurilmada ma`lum vaqt birligida hosil bo’ladigan va shu vaqt davrida ishlatishga yaroqli bo’lgan IER lar miqdoridir. Ikkilamchi energiya resurslar miqdoriga ishlab chiqarish deb, utilizatsiya qurilmasida IER hisobiga olingan, issiqlik miqdori, suyuqlik, elektr energiyaga aytiladi.

IER hisobiga ishlab chiqarish quyidagilarga ajratiladi: • mumkin bo’lgan ishlab chiqarish, ya`ni qurilma ishlab turganda olish mumkin bo’lgan maksimal energiya miqdori; • iqtisodiy maqsadga qaratilgan muvofiq ishlab chiqarish, ya`ni bir qator iqtisodiy omillar (tannarx, mehnat xarajatlari va h.k.) hisobiga olingandagi ishlab chiqarish; • rejalashtirilayotgan ishlab chiqarish – ma`lum davrda mavjud utilizatsiya qurilmalarni modernizatsiya qilish, yangilarini kiritib olishda mo’ljallangan energiya miqdori: • haqiqiy ishlab chiqarish – hisobiy davrda real olingan energiya. Ikkilamchi energetik resurslardan foydalanish – bu mazkur agregatlarda IER foydalanilgan miqdorni boshqa qurilma va tizimlarda ishlatilganligidir. Iste`molchi tomonidan IER ni ishlatish energiya tashuvchi turini bevosita o’zgartirmasdan, yoki uni energiyani boshqa turiga aylantirish hisobiga yoki utilizatsiya qurilmalarda mexanik ish, sovuqlik, issiqlik ishlab chiqarish sifatida amalga oshirilishi mumkin.

• Issiqlik IER – bu chiqarayotgan gazlar asosiy va qo’shimcha mahsulotlar issiqligi, kul va shlaklar, texnologik qurilmalarda ishlatib bo’lingan issiq suv va bug’ issiqligi, texnologik qurilmalarni sovutish tizimi, ishchi organlarining issiqligi. • Yonuvchi IER – boshqa qurilmalarda bevosita yoqilg’i sifatida qo’llanilishi mumkin bo’lgan va keyinchalik mazkur texnologiyalarda yaramaydigan yonuvchi gazlar va chiqindilar: yog’ochni qayta ishlash sanoati chiqindilari (yog’och mahsulotlarining chiqindi va qirindilari), imorat va inshootlar konstruktsiyasining yonuvchi elementlari, tsellyuloza qog’oz ishlab chiqaruvchi yonuvchi elementlari va boshqa qattiq xamda suyuq yoqilg’i chiqindilari. • Ortiqcha bosim IER ga - yuqori bosim ostida qurilmani tark etayotgan gazlar, suv bug’larning potentsial energiyasi kiradi. Qaysiki atmosferaga, suv havzalariga, sig’imlarga va boshqa qabul qiluvchilarga chiqarib tashlashdan oldin ishlatilishi mumkin bo’lgan energiya.

IER foydalanishning asosiy yo’nalishlari quyidagilardir: • yoqilg’i-qachonki ular bevosita yoqilg’i sifatida ishlatilganda; • issiqlik-qachonki ular bevosita issiqlik sifatida yoki utilizatsion qurilmalarda issiqlik ishlab chiqarish uchun foydalanilganda; • kuchli-qachonki ular utilizatsion qurilmalarda elektr yoki mexanik energiya ko’rinishida olib foydalanilganda; • aralash- qachonki ular bir vaqtning o’zida IER hisobiga utilizatsion qurilmalarda olingan elektr (mexanik) energiya va issiqlik sifatida foydalanilganda.

Yonuvchi IERning ko’p miqdori bevosita yoqilg’i ko’rinishida ishlatiladi, xuddi shunday bevosita qo’llanilishni issiqlik IER, masalan, isitish uchun sovutish tizimining issiq suvi va h.k. Shuni ta`kidlash zarurki, texnologik agregatlar ichidan energiya resurslarini ishlatish yaxshilanganda va buning natijasida ikkilamchi resurslarning chiqishi qisqarganda, yoqilg’i va issiqlikni iste`mol qilish sxemasini o’zgarishi IERdan foydalanish hisoblanmaydi. Sxemalarning bunday o’zgartirilishi, zarur agregat (qurilmalar)ning texnologik jarayonini yaxshilaydi xolos. Texnologik agregatlarda chiquvchi gazlarning issiqligi, asosiy va yordamchi mahsulotlarining issiqligi ko’rinishida hosil bo’lgan ikkilamchi issiqlik energetika resurslaridan to’g’ri foydalanilganda, yoqilg’ini sezilarli iqtisod qilishga erishiladi. Olib borilgan hisob-kitoblar natijasida shu narsa ma`lum bo’ldiki, utilizatsion qurilmalarda olingan issiqlik energiyasining narxi, asosiy energiya qurilmalarda, shu issiqlik energiyasining ishlab-chiqarishga ketgan xarajatlardan past bo’ladi. IER chiqishini va mumkin bo’lgan ishlatilishini hisobga olishni aniqlash- barcha korxonalarda, ayniqsa yoqilg’i, issiqlik va elektr energiyani ko’p sarf qiladigan korxonalarda echilishi zarur bo’lgan masalalardan biridir.

IER dan foydalanish, faqat energetika samarasi bilan chegaralanmaydi, bu atrof – muhitni himoya qilish, zararli moddalarni chiqarib tashlash, miqdorini kamaytirishga olib keladi. Bu chiqindilardan ba`zi birlari qo’shimcha mahsulot beradi, masalan, chiqib ketayotgan gaz bilan chiqarib tashlanayotgan oltingugurt angidridni tutib olib oltingugurt kislotani chiqarishga yo’naltirish mumkin. Agar harakatdagi korxonalarni kengaytirish va rekonstruktsiya qilishda hamda yangi korxonalar loyihalanayotganda IER dan foydalanish bo’yicha tadbirlar, ularni iqtisodiy samaradorligini asoslangan holda ishlab chiqarish ko’zda tutilsa, maqsadga muvofiq hisoblanadi. Iste`molchilarning amaldagi hamda loyihalanyotgan korxonalarda IER foydalanishdan yuz o’girishlar, faqat bu korxonalarda, IER foydalanishning texnik jihatdan yoki iqtisodiy jihatdan samarasiz ekanligini tasdiqlovchi hisob-kitoblar natijasidagina mumkin bo’ladi. Amalda faqat shamollatishdan chiqadigan bu sovituvchi havo issiqligi, oqava suvlar va boshqa past potetsialli oqimlardan foydalanilmaydi. IER ishlatishning past darajasi ko’p hollarda tekis bo’lmagan rejimlarda va ularning chiqishlari mavsumiy bo’lganligi, iste`molchilarning mavjud ekanligi, utilizatsion jihozlarni tatbiq qilishdagi moliyaviy qiyinchiliklar (ayniqsa past potentsialli IER utilizatsiya uchun), ikkilamchi energiya resurslaridan foydalanishning muassasalararo mexanizmini yo’lga qo’yilmaganligi tufayli kelib chiqadi.

Ikkilamchi energiya resurslarini klassifikatsiyasi Sanoatdaning texnologik jarayonlarida ishlatilmaydigan energetik chiqindilar ikkilamchi energetik resurslar deb aytiladi. Ikklamchi energetik resurslar asosiy uch guruhga bo‘linadi: • Yonuvchi (yoqilg‘ili) : eritish pechining qo‘shimcha yonuvchi gazi, uglerodli yoki uglevodorodli qayta ishlangan mahsulot termo kimyoviy va kimyoviy jarayonlarning yonuvchi chiqindilari, qattiq va suyuq yoqilg‘i chiqindilari, bino va inshootlardagi konstruktiv yonuvchi elementlari; • Isituvchi (issiqlik) : texnologik qurilmalardan chiquvchi gaz issiqligi, asosiy va qo‘shimcha mahsulotlarning fizikaviy issiqligi, majburiy sovituvchi tiizimi texnologik agregatlar va o‘rnatmalarning ishchi issiqligi, kul va qotishmalarning issiqligi, bug‘ va issiq suvlarning issiqligi; • Ortiqcha bosim : suyuqlik materiallar va gazlarning potentsial energiyasi, sig‘imlar va boshqa qabul qilgichlar. Yonuvchi ikkilamchi energetik resurslarning aksariyati to‘g‘ridan – to‘g‘ri issiqlik ko‘rinishida ishlatiladi. Isituvchi ikkilamchi energetik resurslarini to‘g‘ridan – to‘g‘ri isitish tizimida ishlatish mumkin. Masalan issiq suv, uylarni isitish uchun ishlatiladi.

Isituvchi ikkilamchi energetik resurslarning energiya uzatkichlari harorat bo‘yicha uchta sinfga bo‘linadi: • yuqori haroratli ikkilamchi energetik resurslar – 650 0 C dan yuqori haroratdagi resurslar (bularga asosan pechlarning barcha turlari) kiradi. • o‘rta haroratli ikkilamchi energetik resurslar 250-650 0 C gacha bo‘lgan resurslar (quritgichlar, sovitish tizimlari, ichki yonuv dvigatellari va boshqalar) kiradi. • past haroratli ikkilamchi energetik resurslar 30-250 0 C gacha bo‘lgan resurslar (suvli bo‘g‘ kondensati, pechlarni sovituvchi suvlar) kiradi.

Sanoatda issiqlikdan foydalanish uchun quyidagi issiqlik almashtirish qurilmalari ishlatiladi: • Rekuperator –o‘tga chidamli matyerialdan yoki metalldan tayyorlangan issiqlik almashtirgichi bo‘lib, chiquvchi gaz issiqligi uzluksiz ravishda issiqlik almashtirgich yuzasi orqali isitilgan havo uzatiladi. • Regenerator –harakatlanuvchi va harakatlanmaydigan issiqlik jamg‘arilgan nasadka yordamida isitilgan havoni uzatuvchi issiqlik almashtiruvchi apparat hisoblanadi. Birinchi holatda, gaz oqimini tartibli ravishda o‘chirib yoqiladi. Ikkinchi holatda esa issiqlik g‘ildirakli bir tomonga aylanganda uzluksiz ravishda chiquvchi gaz isitiladi, ikkinchi tomonga aylanganda havoga issiqlik beriladi. • Ekonomayzer (suv isitgichi) – ichimlik suvi qozonini chiquvchi gaz yordamida isitish uchun mo‘ljallangan issiqlik almashtiruvchi apparat hisoblanadi. • Qozon utilizatori – chiqish gazi issiqligi bug‘ va issiq suv qozonlarida ishlatiladi.

• Sanoatda chiquvchi gaz issiqligini yuqori va o‘rtacha haroratda, ya’ni qozonlar havosini havo isitgich yordamida isitish, rekupyeratorlar yordamida quritgichlarni isitish, ekonomayzer yordamida qozondagi suvni isitish, qozon utilizatorida bug‘ hosil qilish, matyerial va dastlabki xom-ashyoni isitish uchun ishlatiladi. Sovituvchi suv issiqligi pechning sovitish tizimlari va kondensatorlar matyeriallarini va xomashyoni isitish uchun ishlatiladi. • Energiyaning barcha turlarini dunyo miqiyosidagi iste`moli, bevosita aholi sonining o’sishiga bog`liq. Dunyo aholisining soni oxirgi vaqtlarda tez sur`atlar bilan o’sib bormoqda va 2000 yilga kelib 6106 dan oshib ketdi. Energiyaga bo’lgan katta ehtiyoj, insoniyat oldida uni olishning yangi yo’llarini izlashga majbur etmoqda. Hozirgi vaqtda, o’txonada yoqiladigan organik yoqilg`ilarning zahiralarini chegaralanganligi sababli, elektr energiyaning turli xil energiyadan olishning an`anaviy yo’llari bilan qanoatlanmaslik kerak. Zamonaviy IES larining FIK 40% dan ortmaydi.

E`TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

O'xshashlar

Ikkilamchi energiya resurslardan foydalanishning prinsipial imkoniyatlari

Energiya ta’minotida geotermal energiya manbalaridan foydalanish

Rostlagichlar, asboblar va ikkilamchi o‘zgartgichlarni ta’mirlashdan oldin stendda sinov o‘tkazish

Biomassa haqida tushuncha

O’zbekiston elektr energitika tizimi va uning boshqaruv tizimi