Tuproqlarning zaharli moddalari va texnogen chiqindilar bilan ifloslanishi - Ekologiya - Slaydlar

Tuproqlarning zaharli moddalari va texnogen chiqindilar bilan ifloslanishi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1474.5 KB

Ko'chirib olish

Tuproqlarning zaharli moddalari va texnogen chiqindilar bilan ifloslanishi Reja: 1-. Zaharli va texnogen chiqindilarning xususiyatlari va manbalari 2. Tuproqda kimyoviy elementlar va moddalar miqdori, ularning qabul qilingan msyor (QQM) ko‘rsatkichi www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Atrof - muhitni xususan tuproq qoplamini kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi turli omillar ta’sirida vujudga kelib, bu moddalar xususiyatiga ko‘ra yillar davomida o‘zining ta’sirini o‘tkazadi. Ayniqsa o‘ta zaharli moddalar deya e’tirof etiluvchi radioaktiv elementlarog‘ir, ayrim gazlar hamda pestitsidlar tuproq qoplamiga tushib, "tuproq—o‘simlik—>hayvon—>inson" tiriklik biozanjiri orqali o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. www.arxiv.uz

Zaharli moddalarning ifloslanish manbalari, kimyoviy tarkibi, ifloslanish maydoni va ularning ilmiy - amaliy yechimi dunyo bo‘yicha bir biridan farq qiladi. Masalan, Yevropa davlatlarida asosan sanoat tizimidagi faoliyatlar orqali ifloslansa, Markaziy Osiyo davlatlarida chiqarilgan chiqindilar va qishloq xo‘jaligida kimyoviy moddalardan noilmiy tarzda foydalanish natijasida ifloslanadi. www.arxiv.uz

Shu nuqtai nazardan, zaharli moddalar bilan ifloslanishning asosiy manbalariga: radioaktiv elementlar bilan bog‘liq sanoat tizimi, tabiiy konlar, yadroviy qurollardan meyordan tashqari foydalanish, kimyoviy moddalar saqlash omborlari, chikindi qabristonlari, halq xo‘jaligi va qishloq xo‘jaligida kimyoviy moddalarning meyoridan ortiq qo‘llanilish holatlarini kiritish mumkin. www.arxiv.uz

O’zbekistonda energetika, rangli va qora metallurgiya, kimyo sanoati va qurilish obektlarida hosil bo‘ladigan chiqindilar, atrof- muhitni va tuproq qoplamini ifloslovchi asosiy manbalar hisoblanadi. Ishlab chiqarish va iste’moldan chiqqan chiqindilar hosil bo‘lishining yillik xajmi 100 mln. tonnani tashkil etadi. www.arxiv.uz

Respublikamizda chiqayotgan chiqindilarni 4 toifaga bo‘lish mumkin. Ularning yillik hajmi turlicha bo‘lib, ma’lum qismi tuproq qoplamiga tushib uni ifloslantiradi, 2004 yilda chiqindilar miqdori 1-toifa bo‘yicha 1,6 ming tonna, 2-toifa chiqindilari 2,8 ming tonna, 3-toifa chiqindilari 1416,3 ming tonna, 4-toifa chiqindilari 34306,8 ming tonna miqdorida paydo bo‘lgan. Viloyatlar bo‘yicha esa bu ko‘rsatkich turlicha taqsimlanadi www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Ushbu chiqindilarning 14% dan ko‘prog‘i zaharli hisoblanadi, hozirgi kunda chiqindilarning barcha turlari hisobga olinmoqda. Respublikamizda eng katta sanoat obektlari Toshkent, Navoiy shaharlarida joylashgan. Toshkent shahri yirik sanoat markazi hisoblanib (O‘zbekiston YAIMning 30%), keng turdagi ishlab chiqarish tuzilmalariga ega, xususan, aviasozlik, mashinasozlik, to‘qimachilik, kimyo, farmatsevtika, oziq - ovqat, elektro-texnik, kurilish kabi ko‘plab sanoat korxanalari mavjud. www.arxiv.uz

Mustaqillikka erishilgandan so‘ng o‘ta zaharli moddalar bilan bog‘liq faoliyatlar tartibga solindi va tuproq qoplamining ifloslanish darajasini kamayishiga erishildi. Biroq yillar davomida tuproq qoplamiga tushgan o‘ta zaharli moddalar o‘zining salbiy ta’sirini hali xanuz o‘tkazib kelmoqda. Zaharli moddalarning boshqa kimyoviy ifloslovchi moddalardan havfli tomoni va farqi shundaki, ularda zahar ta’sirining juda yuqoriligi va ta’sir etish vaqgining katgaligidir. Misol uchun quyidagi elementlarning (izotoplari) yemirilish davrini keltiramiz: 186 Oz-2-10 15 , 205 R-1,5-10 7 , 238 i-4,468-10 9 , ^T-^Z-YU 4 , shte - 1,25-10 13 yilga teng. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ifloslovchi zaharli moddalar har bir muayyan hudud va mamlakatda turlicha bo‘ladi. Respublikamizda o‘ta zaharli moddalar bilan ifloslanish asosan qishloq xo‘jaligida o‘g‘it va pestitsidlardan foydalanish, ayrim lokal nuqtalarda esa chiqindilar orqali vujudga keladi. Tuproq qoplamining o‘ta havfli moddalar pestitsidlar bilan ifloslanishi respublikamizda ko‘nroq uchraydi. Chunki davlatimizda qishloq xo‘jalik tarmog‘i keng yo‘lga qo‘yilgan. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Respublika miqyosida atrof muhitga chiqarilgan asosiy ifloslantiruvchi moddalarning soxalar ulushi bo‘yicha dinamikasi (yilda/mivg tonna) Mustaqillikka erishgunga qadar dehqonchilik faoliyatida pestitsidlar yoppasiga keng masshtabda qo‘llanilgan va yillar davomida ularning qoldiqlari to‘planishi natijasida tuproqning ifloslanishi vujudga kelgan www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Har bir tuproqka tushgan kimyoviy modda tuproq qatlamlarida saqlanib, miqdori ortib boraveradi, ya’ni tuproq qoplami uzok yillar davomida zaharli moddalar ta’sirida qoladi. Yuqoridagi ifloslovchi manbalardan turli ko‘rinishda (suyuq, qattik, gaz va boshqa) tuproq qoplamiga tushadi, ayniqsa sanoatlashgan Toshkent va Navoiy viloyalarida turli ko‘rinishdagi chiqindilar miqdori yuqori bo‘lib, chiqindilarning asosiy qismi maxsus maydonlarga ko‘miladi. www.arxiv.uz

Sanoat va maishiy chiqindilar bo‘yicha olib borilayotgan amaliy islohatlar natijasida ma’lum qismi zararsizlantirilib, qayta ishlanmoqda, bu bilan tuproq qoplami kimyoviy ifloslanishining kamayishiga erishilmoqda. Buni quyidagicha ifodalash mumkin: Atmosfera havosiga chiqarilayotgan minglab tonna tashlanmalar yil davomida yomg‘ir, qor, shamol va boshqa omillar ta’sirida tuproq qoplamiga tushib, tuproqning kimyoviy ifloslanishini oshishiga olib keladi. Bundan tashqari tuproqni havfli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi qishloq xo‘jaligida turli o‘g‘itlar qo‘llanilishi bilan vujudga kelmoqda. www.arxiv.uz

Ayni kunda tuproqlarning kimyoviy ifloslanishi har kachongidan ko‘ra avj oldi va bu bir muayyan hudud uchun emas, balki mintaqaviy va global darajadagi muammolarga olib kelmoqda Bu o‘rinda respublikamizning janubiy Surxondaryo viloyatining bir necha tumanlariga o‘zining chiqindi tutunlari bilan bir qator muammolarni keltirib chiqarayotgan Tojikiston alyuminiy zavodi (TojAZ) faoliyatini keltirishimiz mumkin. www.arxiv.uz

TojAZ birgina 2002 yilda 21,613 ming tonna atmosfera orqali tuproq, o‘simlik, hayvonot va suv qoplamiga vodorod ftorid - NG‘, azot ikki oksidi -N0, uglerod ikki oksidi - SO, oltingugurt to‘rt oksidi - 80 2 kabi zaharli moddalarni chiqargan, natijada esa tuproq qoplamida ayrim kimyoviy elementlarning miqdori ruhsat etilgan miqdori (REM) ko‘rsatkichidan bir necha marta ortgan va tuproqning bir qator xossalariga salbiy ta’sir etgan. www.arxiv.uz

Eng achinarlisi bu holat shu hududda yashovchi xomilador ayollar, yosh bolalarga sezilarli ta’siri achinarli holatlarga olib kelgan. Bir qator olimlarimiz (I.Orestor, G.Raxmatkariyev, YE.Kamilov 1995) va O‘zR Yergeodezkadastri Davlat Qo‘mitasining Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy tadqiqot davlat instituti xodimlari TojAZ ning chiqindilaridan zarar ko‘rayotgan Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Uzun va Denov tumanlarida ilmiy tadqiqotlar olib borishdi. www.arxiv.uz

TojAZ ning faoliyati mobaynida nafaqat Tojikiston Respublikasi hududi, balki O‘zbekistonning Sariosiyo, Uzun va Denov tumanlari atrof- muhity, xususan tuproq, suv, havo qoplami, o‘simlik va hayvonot dunyosi kimyoviy ifloslanishdan zararlanmokda. www.arxiv.uz

Tuproq qoplamining ifloslanishi bu hudud bo‘yicha 4 hududga ajratiladi:  1 hudud - Sariosiyo tumani (TojAZdan 40 km. uzoqlikda). Bu hududda tuproqda ftor miqdori - 1,5 STCHK ni tashkil etib, ifloslangan qatlam 60 sm ga yetadi.  2 - hudud TojAZ dan 40 - 60 km. uzoqlik atrofi bo‘lib, mazkur HUDUD tuproqlarida ftoridlar to‘gshanishi STCHK dan kam. www.arxiv.uz

 3 - hudud TojAZ dan 60 - 90 km. uzoqlik atrofi bo‘lib, mazkur Hudud tuproqlarida ftoridlar to‘gshanishi STCHK dan kam bo‘lib, suvda eruvchi ftorning to‘gshanishi ham past darajada.  4 - hudud TojAZ dan 100 km. uzokdik atrofi bo‘lib, mazkur Hudud tuproqlarining ifloslanishi kuzatilmaydi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Tuproqda kimyoviy elementlar va moddalar miqdori, ularning qabul qilingan meyor (QQM) ko‘rsatkichi Ma’lumki, respublikamiz tuproqdarida D.I.Mendeleyev davriy sistemasidagi barcha elementlar ma’lum miqdorda uchraydi. Bu tuproq hosil qiluvchi ona jinslari, evolyutsiya davomidagi o‘zgarishlar natijasida vujudga kelgan. Biroq bu elementlar yer yuzidagi barcha tuproqlarda bir xil tarqalgan emas, ya’ni bu tuproq hosil bo‘lish omillari bilan bog‘liq hisoblanadi. www.arxiv.uz

Xalq ho‘jaligida turli faoliyatlar mobaynida tuproq tarkibidagi elementlar yoki moddalar miqdori o‘zgarib turadi. Har bir tuproqqa tushadigan kimyoviy modda yoki elementning o‘ziga hos xususiyati bo‘lib, tuproqka turlicha ta’sir qiladi. www.arxiv.uz

Tuproqda mavjud elementlar kuyidagi 4 guruhga ajratiladi: 1. Litofil elementlar guruhi: 81, TL, 8, R, G‘, S1, A1, 8ye, №, K, Sa, M§ va boshqa jami 51 element kiradi. Bular biosferada oksidlarni, gidroksidlarni, kislorodli kislota tuzlarini hosil qiladi. 2. Halkofil elementlar guruhi: Si, 2p, R, A§, Syo, Mp, G‘ye kabi elementlar, bular oltingugurt bilan ko‘proq birikm.alar hosil qiladi. www.arxiv.uz

3. Siderefiller elementlar guruhi: G‘ye, So, R, S, R*, Ai, 8p, Mo kiradi. Bu elementlar temir bilan turli qotishmalar hosil qiladi. 4. Atmofiller elementlar guruhi: N. N, S, 0, Ne, Io, Ag, Kg, Xe, S1, Vg, I kabilar yer atmosferasining asosiy qismini tashkil qiladi. www.arxiv.uz

Xulosa Tuproqdan to’g’ri foydalanish yer kadastri (ro’yxatga olish) ning asosini tashkil etuvchi,yerni miqdor va sifat jihatdan ilmiy ravishda qat’iy hisobga olib borishini taqozo etadi. Yer kadastrining o’tkazilishida tuproq bonitirovkasi muhim o’rin egallaydi. Tuproqni bonitirovka qilish (lotincha Bonites sarxillik) tuproqlarning unumdorligiga ko’ra nisbatan baholash demakdir. Tuproqning bonitirovkasi yoki qiyosiy sifat bahosi ballarda ifodalanadi va bir tuproq o’zining unumdorligini belgilovchi xossalari bilan boshqa tuproqlardan qanchalik farq qilishini ko’rsatadi. Tuproqni bonitrovkasi uchun xo‘jalik , tuman, viloyat singarilarning tuproq xaritasi,tuproq xossalarini his etuvchi analiz matyeriallar chiqarilishi kyerak bo’lgan tuproqlar uchun asosiy ekinlarning ko’p yillik o’rtacha hosildorlik bo’yicha ma’lumotlari bo’lishi lozim. Tuproqning har bir baholanayotgan belgisi (xususiyati) bali quyidagi formula asosida hisoblanadi: bunda B-baholash balli, Af-baholanayotgan tuproq belgisi (gumus, azot, fosfor va boshqalarning tuproqdagi zaxirasi hamda boshqa xususiyatlari) ning haqiqatdagi ko’rsatkichi; Ana o’sha belgining etolon (andoza) ko’rsatgichi (bonitirovkalanayotgan belgining optimal ko’rsatgichi) www.arxiv.uz

Adabiyotlar: 1. Abdullayev X.A. O’zbekiston tuproqlari. T:,1977 2. Boboxo’jayev.I. Uzoqov P. Tuproqning tarkibi, xossalari va analizi. 3. Boboxo’jayev I. Uzoqov P. «Tuproqshunoslik» T: Mehnat 1995. 4. Bohodirov M. Rasulov A. «Tuproqshunoslik» T: O’qituvchi 1975. 5. К aurichev I.S. Pochvovedenie M. К olos 1989. 6. Peyve Ya.V Bioximiya pochv M.Selxozgiz 1949. 7. Rasulov .M. Irmatov I. Tuproqshunoslik, dehqonchilik asoslari bilan T. O’qituvchi 1980 8. Tursunov L. Tuproq fizikasi T.Mehnat 1988. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Tuproq qoplami va atrof muhit ifloslanishi

Chiqindilar muammosi

Chiqindilar muammosi

Zaharli kimyoviy moddalar va ekogigiyena

Texnogen va tabiiy ofatlar 2