Iqlim omillari - Ekologiya - Slaydlar

Iqlim omillari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1240.8408203125 KB

Ko'chirib olish

Iqlim omillari Reja: 1. Atmosfera, uning tarkibi va organizm uchun ahamiyati. 2. Yorug’lik va uning organizmlar uchun ahamiyati. 3. Harorat va uning organizmlar uchun ahamiyati. 4. Suv va uning organizmlar uchun ahamiyati. 5. Tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlar.

Atmosfera, uning tarkibi va organizm uchun ahamiyati Planetamizni o’rab olgan havo qobig’iga atmosfera (yunoncha atmosfera - yerning "bug’ qobig’isiz havo qatlami" degan ma’noni bildiradi) deyiladi. Atmosferaning qalinligi 3000 km ga yetadi. Atmosfera planetamiz va unda yashaydigan jonli organizmlarning nafas olishi uchun katta ahamiyatga ega. Atmosfera (Yer yuzasi yaqinida) asosan azot (78,08%) va kislorod (20,95%) dan iborat bo’lib, unda kamroq miqdorda argon (0,93%), karbonat angidridi (0,03%), geliy, neon, ksenon, kripton, vodorod, ozon, ammiak, yod va boshqa gazlar (0,01%) bor. Atmosfera tarkibidagi gazlar ichida kislorod juda katta ahamiyatga ega. U barcha tirik organizmlarga nafas olish uchun kerak. Uning atmosferadagi miqdori 1015 t.dir. Kislorod organizmlarni hosil qiluvchi oqsil, yog’, uglevodlar tarkibiga kiradi.

Atmosferadan sarflangan kislorod o’rnini yashil o’simliklar fotosintez natijasida to’ldirib turadi. Karbonat angidrid gazi tabiatda katta ahamiyatga ega bo’lib, u yashil o’simliklar oziqlanishi uchun zarurdir. Shuningdek u yerning issiqlik balansini tartibga solib turadi. 1000-1200 km balandlikda atmosfera asosan kislorod va azotdan, undan yuqorida 2500 km gacha bo’lgan qismida geliy gazidan, 2500 km dan yuqorida esa eng yengil gaz vodoroddan iborat.

Yorug’lik va uning organizmlar uchun ahamiyati Barcha organizmlar uchun yorug’likning ahamiyati katta, chunki ekosistemada kechadigan jarayonlarda sarflanadigan energiya bu asosan quyosh energiyasidir. Biologik ta’sir nuqtai nazaridan olinganda quyosh nuri uch xil spektrga bo’linadi: 1 . Ultrabinafsha, 2. Ko’rinadigan 3. Infraqizil nurlar.  Ultrabinafsha nurlar ning juda kam qismigina yer yuzasiga yetib keladi. Bu nurlarning to’lqin uzunligi 0,30-0,40 mkr.ga teng bo’lib, yuksak kimyoviy faollikka ega, ular tirik hujayralarni jarohatlashi mumkin.  Ko’rinadigan nurlarning to’lqin uzunligi 0,40-0,75 mkr.ga teng bo’lib yerga yetib keluvchi quyosh nurlarining 50% ga yaqinini tashkil etadi. Har xil to’lqin uzunlikdagi nurlar turlicha ta’sir etadi.  Infraqizil nurlarni odam ko’zi ilg’amaydi, ular tirik organizmlar qabul qiladigan quyosh energiyasining 49% ga yaqinini tashkil qiladi. Infraqizil nurlar asosan issiqlik manbaidir.

O’simliklarda fotosintez jadalligi yorug’likning optimal darajasiga (yorug’lik to’yinishiga) bog’liq. Bu optimal darajadan o’tilganda fotosintez sekinlashadi. O’simliklar ko’rinadigan nurlarning har xil spektrlarini fitopigmentlar orqali o’zlashtiradi. To’lqin uzunligi 0,75 mkr.dan yuqori bo’lgan infraqizil nurlarni odam ko’zi ilg’amaydi, Yorug’lik tarkibidagi ultrabinafsha nurlarga bo’lgan o’ta sezuvchanlik xususiyati ko’pchilik umurtqasiz xayvonlar lichinkasining rivojlanishini to’xtatib qo’yishi mumkin. Ko’pchilik hayvonlarning aktivlik va passivlik xususiyati yorug’likka bog’liq bo’ladi. Fotoperiodizmning ta’siri o’rta va baland kengliklarda yashaydigan organizmlar hayot faoliyati uchun ayniqsa kattadir.

Harorat va uning organizmlar uchun ahamiyati Yer yuzidagi organizmlarning yashashi, rivojlanishi va tarqalishiga katta ta’sir ko’rsatuvchi eng muhim abiotik omillardan biri haroratdir. Hayotiy jarayonlar tor harorat diapozonida ham kechaverishi mumkin. Ko’pchilik o’simliklar va hayvonlar sovuq haroratli sharoitda nobud bo’ladi yoki anabioz (hamma kimyoviy jarayonlarning juda susayishi yoki to’xtashi) holatiga o’tadi. Ammo Antarktidada 70°S sovuqda ham suvo’tlari, lishayniklarning ayrim turlari, pingvinlar yashay oladi. Yerda hayotning eng yuqori chegarasi +50- 60°S ga teng. O’simliklar va ko’pchilik xayvonlar tana haroratini birday saqlay olmaydi. O’simliklarning sovuqqa chidamliligi hujayralarda qand miqdorining ko’p bo’lishi natijasida hujayra shirasi konsentratsiyasining ortishiga va suvning kamayishiga bog’liqdir. Harorat 0°S dan past bo’lsa, urug’ unib chiqmaydi.

Tana haroratini saqlay olish xususiyatlariga ko’ra hayvonlar issiq qonlilar va sovuq qonlilarga bo’linadi. Sovuq qonlilarga umurtqasizlar, baliqlar, suvda va quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar kiradi. Ular o’zlari tana haroratini birday saqlay olmaydilar. Muhit haroratining ko‘tarilishi bu organizmlarda fizilogik jarayonlarning tezlashishiga olib keladi, aksincha muhit haroratining ma’lum diapazondan pasayishi metabolik jarayonlarining susayishi va organizmlarning o’lishiga olib keladi. Tashqi muhit haroratining o’zgarishiga moslanish belgilaridan yana biri bu hayvonlar migratsiyasi ya’ni ularning o’zlari uchun qulay bo’lgan haroratli hududlarga ko’chib o’tishdir. Migratsiya qiluvchi hayvonlarga kitlar, ba’zi qushlar, baliqlar, hashoratlar va boshqa hayvonlar kiradi. Kitlar ba’zan ilgari egallagan joylaridan 20003000 km masofagacha ham ko’chib o’tishlari mumkin

Suv va uning organizmlar uchun ahamiyati Suv organizmning asosiy mineral tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu tufayli ham atrof muhitdagi suvning miqdori harorat bilan bir qatorda yashash muhitining eng asosiy ko’rsatkichlaridan biridir. Suv hujayra organoidlarining kolloid holatini ta’minlaydi, suvdagi va metabalizm jarayonida qatnashadigan ko’p organik hamda mineral moddalarni eritadi, hujayrani saqlaydi, fermentlar ishini kuchaytiradi. Suv va unda erigan mineral tuzlar ildiz orqali o’simlik organizmiga shimiladi. O’simlik va hayvonlar uchun suvning asosiy manbai yomg’ir va qor suvlaridir, bundan tashqari o’simliklar yana yer osti suvlari, shudring va tumanlardan ham foydalanadilar.

Tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlar Tabiatning eng ajoyib xususiyatlaridan biri uning mavsumiy o’zgarib turishidadir. Yil davomida harorat, namlik va boshqa xil ekologik omillar davriy o’zgaruvchanlikka egadir. Haroratning pasayishi, vegetatsion davrning tugallanishi natijasida ko’pchilik o’simliklarda moddalar almashinishi susayadi, o’simliklar bargini to’kadi. Qishki tinim davri hasharotlarda, suvda ham quruqlikda yashovchilarda, sudralib yuruvchilarda va boshqa hayvonlarda kuzatiladi. Ko’pgina qushlar issiq mamlakatlarga migratsiya qiladi. Kun uzunligi hayvonlarning o’sishi va rivojlanishiga ham katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, bizda ko’p boqiladigan ipak qurti qisqa kunda yaxshi rivojlanadi.

Bioritm Fotoperiodizm asosida o’simlik va hayvonlarda evolyutsiya davomida maxsus davriy takrorlanib turuvchi biologik ritmlar paydo bo’lgan. Biologik ritmlar - biologik jarayonlar jadalligining davriy takrorlanuvchi o’zgarishidir. Biologik ritmlar kecha- kunduz, mavsumiy va yillik bo’lishi mumkin. Masalan, kecha-kunduz bioritmlariga o’simliklarda sutka davrida fotosintezning o’zgarishini hayvonlarda harakatning, garmonlar sekretsiyasining, hujayra bo’linishi tezligining o’zgarishlarini misol qilib olish mumkin. Odamda ham nafas olish tezligi, arterial bosim va shunga o’xshash jarayonlar kecha-kunduz davomida ritmik o’zgarib turadi.

Adabiyotlar ro’yxati 1. Karimov I.A. «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari». T.: “O’zbekiston” 1997 2. To’xtayev A. «Ekologiya» T. 1998 3. Shodimetov Y. «Ijtimoiy ekologiyaga kirish». T. O’qituvchi. 1994 4. Otaboyev SH va boshqalar. «Inson va biosfera» T. 1995 5. Rafiqov A.A. “Tabiatning ekologik muvozanati”. T. 1990 6. Xolmuminov J. «Ekologiya va qonun». T. 2000

O'xshashlar

Iqlim o‘zgarishiga moslashuv

Global iqlim o’zgarishi va unga sabab bo’ladigan omillarni tahlil qilish. Iqlim o’zgarishi indikatorlari

Iqlim o’zgarishi va tuproqlarnging ifloslanishi muammolari

Iqlim oʻzgarishini keltirib chiqaruvchi manbalar va omillar

Iqlim o‘zgarishini oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlar