Iqlim oʻzgarishini keltirib chiqaruvchi manbalar va omillar - Ekologiya - Slaydlar

Iqlim oʻzgarishini keltirib chiqaruvchi manbalar va omillar

Yuklangan vaqt:

27.08.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1256.8134765625 KB

Ko'chirib olish

IQLIM OʻZGARISHINI KELTIRIB CHIQARUVCHI MANBALAR VA OMILLAR 1 • Sanoat tormoqlari, ishlab chiqarish korxonalarning iqlim oʻzgarishiga ta’siri 2 • Iqlim oʻzgarishining tabiiy va antropogen sabablari 3 • Yerning global iqlimi, mikroiqlim, mahalliy iqlim haqida ma’lumot. 4 • Iqlim oʻzgarishiga sabab boʻluvchi ichki va tashqi omillar 01 01 0C16171816 24181A251817 02 01 011C1D 20162216 03 01 2D 1E 04 01 011C1D 19

1. Sanoat tormoqlari, ishlab chiqarish korxonalarning iqlim oʻzgarishiga ta’siri.  Iqlim de ganda harorat, namlik va atmosfera sirkulyatsiyasining o‘ziga xos reji mini vujudga keltiradigan, ma’lum joy uchun eng ko‘p takrorlanadigan ob - havo xususiyatlari tushuniladi.  Iqlim va uning o‘zgarib turishi o‘simliklar va hayvonot olamining rivojlanishi va insonning inson sifatida shakllanishini ta’min laydi.Bugungi kunda iqlim oʻzgarishining asosiy omillariga misol qilib bevosita inson faoliyati, jumladan sanoat tormoqlari, ishlab chiqarish korxonalarning rivojlanishi natijasida iqlim oʻzgarishiga oʻzining salbiy ta’sirlarini koʻrsatmoqda.  Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF- 4947-son “Oʻzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʻyicha Xarakatlar strategiyasi toʻgʻrisida” gi Farmoni hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa meʻyoriyhuquqiy hujjatlarda ham iqlim oʻzgarishi, hozirgi ekologik vaziyatni yaxshilashga alohida eʻtibor qaratilgan.

 Sanoat rivojlanishi oqibatida atmosferaga chiqayotgan uglevodorod gazi miqdori yil sayin koʻpaymoqda. Bu esa sayyoramizda “bugʻxona hodisasi“ni kuchaytirib, keskin iqlim oʻzgarishlarini yuzaga keltiryapti. Oqibatda tabiiy ofatlar koʻpaymoqda.  Dunyoning koʻpgina mintaqalarida tabiiy muvozanat buzilmoqda: ayrim joylarda yogʻingarchilik odatdagidan ancha koʻp boʻlsa, boshqa hududlarda qurgʻoqchilik avj olyapti. Joriy yilning oʻzida kuzatilgan “tabiiy meʻyorlarning buzilish” holatlari bunga yaqqol misol boʻladi.  Hisob-kitoblarga koʻra, har yili atmosferaga 100 million tonnadan ortiq uglevodorod chiqarilar ekan. Shuning 74 foizi rivojlangan davlatlar hissasiga toʻgʻri keladi. Olimlarning fikricha, oʻrmon yongʻinlari oqibatida atmosferaga chiqayotgan karbonad kislotasi sanoat chiqindilarining 50 foiziga teng ekan. Havoga koʻtarilgan tutun atmosferaning yuqori qatlamida kuyindi zarralarini koʻpaytiradi. Oqibatda, sayyoramizga Quyoshdan kelayotgan issiqlik energiyasi qaytadan koinotga yoyilish oʻrniga, Yerning oʻzida qolib, “bugʻxona hodisasi“ni keltirib chiqarmoqda.

 Oʻzbekiston hududi boʻyicha iqlim monitoringi ma’lumotlari XX asr va XXI asr boshlarida isishning turgʻun tamoyilini koʻrsatmoqda, uning surʻati oʻn yillik uchun 0,2 C dan oshadi, bu shimoliy yarimshar boʻyicha isishning oʻrtacha surʻatidan 40 % ga ortiqdir. Global isish mintaqadagi iqlimiy sharoitlarni murakkablashtirib, yozgi mavsumda - qurgʻoqchilik va jaziramani kuchaytirgan, qishki qahratonni esa uzaytirgan.  Orol boʻyida selsiy boʻyicha 40 daraja issiqdan ortiqni tashkil qilgan kunlar ikki baravarga oshgan. Inson oʻz faoliyati bilan Yer yuzidagi muzliklarga tuzatib boʻlmas zarar yetkazgan, deya aytilmoqda.  Ba’zi olimlar Shimoliy qutb, Arktikadagi muzliklar kelgusi 40-50 yil mobaynida butunlay erib ketib, ummon sathi 7 metrga qadar koʻtarilib ketishi mumkinligi haqida ogohlantirmoqdalar.

Iqlim oʻzgarishining tabiiy va antropogen sabablari.  Iqlim tizimi, iqlim tizimi komponentlari va ular orasidagi bogʻliqlik, teskari aloqalar mexanizmi, iqlim oʻzgarishi va shakllanishiga ta’sir etadigan ichki va tashqi jarayonlar, issiqlik va namlik almashinuvi, atmosfera sirkulyatsiyasi, geografik kenglik ta’siri, Yerda dengiz va quruqlikning taqsimlanishi, qor va oʻsimlik qoplami, orografiya va iqlim, iqlimning balandlik boʻyicha oʻzgarishi, iqlimning kontinentalligi. Iqlim tizimi oʻzida beshta muhim komponentlarni: atmosfera, gidrosfera, kriosferalar (muz va qor), quruqlik va biosferasi yuza qismi va ular oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni oʻz ichiga olgan murakkab tizim.

iqlim oʻzgarishi shakllanishini tashqi va ichki qismlarga boʻladi. Tashqi jarayonlar Ichki jarayonlarga - quyosh radiatsiyasining quyilishi; - atmosfera tarkibi oʻzgarishi, litosferada boʻladigan jarayonlar va koinotdagi aerozollar va gazlar oqimi; - okeanlar, materiklarning koʻrinishi oʻzgarishi; - atmosferaning okeanlar, quruqlikning yuza qismi va muzning (issiqlik almashuvi, bugʻlanish, yogʻingarchiliklar) bilan oʻzaro harakati; - muz-okean oʻzaro harakati; - atmosferaning gaz va aerozollar tarkibini oʻzgarishi; - bulutlilik; - qorli va oʻsimlik qoplami .

 Atmosfera - atmosfera sharoitida issiqlikni Yer tizimida olish, uzatish, oʻtkazish va yoʻqotish kabi murakkab jarayonlari bilan xarakterlanadi. Toʻgʻridantoʻgʻri quyosh radiatsiyasi atmosferadan oʻtib va tarqatilgan radiatsiya atmosferada qisman aks etadi. Ammo koʻp miqdorda u nurni oʻziga yutadi va suv havzalari, tuproq yuzalarini isitadi. Yer yuza qismi infraqizil radiatsiyani oʻzidan chiqarib, uni atmosfera yutib, isiydi. Yer va atmosfera radiatsiyasi birgalikda doimo dunyo miqyosiga chiqarib turiladi va quyosh radiatsiyasi bilan birgalikda quyosh radiatsiyasini sayyoramizga kelishini tenglashtiradi. Quyosh nuri energiyasining bir qismi Yer yuzasi va atmosferani isitishga yoʻnaltiriladi. Yer yuzasiga tushadigan issiqlikning katta qismi suvni isitishga sarflanadi. Atmosferada suv bugʻi yigʻilishi natijasida issiqlik chiqadi, u esa oʻz navbatida havoni isitishga yoʻnaltiriladi. Issiqlik almashuvi havo oqimi orqali issiqlikni gorizontal oʻtkazish muhim jarayondir.

 Olimlarning fikriga koʻra, iqlim oʻzgarishi koʻproq insoniyatning oʻz faoliyati davomida atmosferaga tobora koʻp parnik gazlarini chiqarishi tufayli yuz beradi. va bu bilan yer kurrasining isib ketishiga sabab boʻladi.  Biz kazilma yoqilgʻisini yoqamiz. Zavodlar atmosferaga katta xajmdagi karbonat angdrid gazini chiqarib yubormoqda.  Atmosfera xuddi issiqxona oyna devorlari tarzida ishlaydi: koʻrinib turgan nurni kiritadi va ichida nurlangan infrakizil nurni saqlab qoladi.  Birtomondan, parnik gazlari koʻplab kaytgan quyosh nurlarini ushlab kolishga yordam beradi va bu bilan yerdagi xayotuchun eng makbul boʻlgan xaroratni saqlab turadi. Bu gazlarsiz sayyoramizdagi oʻrtacha xarorat hozirgidagidek 15 daraja issiq emas, balki 18 daraja sovuq boʻlgan.

 Aynan okean oqimlari yogʻinlarni olib keladigan bulutlarning qanday va qancha hajmda hosil boʻlishiga javob beradi. Agar oqimlar oʻzgaradigan boʻlsa, barcha narsa, xamma global iqlim hosil qiluvchi jarayonlar xam oʻzgarib ketadi. Birok, iqlim oʻzgarishining sababi fakat insoniyat emas, balki yerdagi dinamik jarayonlar, iqlimni shakllantiruvchi tashki ta’sirlar, jumladan, quyidagilarni ham kiritish mumkin:  materiklar va okeanlarning ulchami, relefi va uzaro joylashuvining oʻzgarishi; quyosh yorituvchanliginingoʻzgarishi;  yer orbitasi va oʻqi koʻrsatkichlarining oʻzgarishi;  atmosfera shaffofligi va tarkibining oʻzgarishi, jumladan, uning tarkibidagi parnik gazlari (СO2 va СN4) hissasining oʻzgarishi;  yer usti nur kaytarish xususiyatining oʻzgarishi;  okean tubidagi mavjud issiqlik miqdorining oʻzgarishi;  neft va gaz qazib olinishi oqibatida yer yadrosi va qobigi orasidagi tabiiy qatlamning oʻzgarishi.

 Iqlimga joʻgʻrofik kengliklarni ta’siri. Joʻgʻrofik kenglik iqlim belgilari taqsimotining hududiylashganligini ifodalaydi. Quyosh radiatsiyasi choshgohdagi.  quyoshning balandligi va nurlanishning davomiyligi aniqlanib, geografik kengliklarga bogʻliq holda atmosferaning yuqori chegaralariga kirib keladi.  Iqlimning balandlikda oʻzgarishi. Atmosfera bosimi yuqorida tushadi, quyosh radiatsiyasi va samarali nurlanish oʻsadi, daraja, solishtirma namlik kamayadi. Shamol yetarli darajada tezlik va yoʻnalishi boʻylab oʻzgaradi. Bunday oʻzgarishlar joyning tekisligiga qarab erkin atmosferada, katta va kichik ta’sirlar (yaqindagi yer yuza qatlami bilan bogʻliq) togʻlarda ham yuz beradi. Togʻlarda bulut bilan qoplanganlik, yogʻingarchiliklar yuqoriligining xarakterli oʻzgarishlari kuzatiladi. Yogʻingarchiliklar qoidaga binoan avval joy balandligida kuchli qayd etiladi, lekin keyin ayrim bosqichlarda kamayadi.  Iqlimning daryolar va quruqlikka taqsimlanishining ta’siri. Quruqlik va daryolar taqsimlanishi dengiz va kontinentalli iqlim turlariga boʻlinishini ifodalaydi. Iqlimning ta’rifining zonalashganligi quruqlik va daryolarning oʻzanini toʻsish ta’sirida koʻrinadi. Okean sathi koʻtarilayotgan Janubiy yarim sharda Shimolga nisbatan quruqlikning taqsimlanish darajasi simmetrik mintaqa, hududiylashganlik va daraja taqsimlanishi, bosimi, shamol tezligi yaxshiligi aniqlangan. Markazalar koʻpyillik oʻrta kartalarida atmosfera bosimini harakatini quruqlik va dengizlarni taqsimlanishiga bogʻliqligini koʻrsatmoqda: yozda materiklar ustida yuqori bosimni subtropik hududlarida tarqaydi; materik ustidagi moʻtadil kengliklarda qishda yuqori, yozda esa past bosimni kuzatish mumkin.

Iqlimni shakllantiruvchi tabiiy tashki ta’sirlar  materiklar va okeanlarning ulchami, relefi va uzaro joylashuvining oʻzgarishi;  quyosh yorituvchanliginingoʻzgarishi;  yer orbitasi va oʻqi koʻrsatkichlarining oʻzgarishi;  atmosfera shaffofligi va tarkibining oʻzgarishi, jumladan, uning tarkibidagi parnik gazlari (СO2 va СN4) hissasining oʻzgarishi;  yer usti nur kaytarish xususiyatining oʻzgarishi;  okean tubidagi mavjud issiqlik miqdorining oʻzgarishi;  neft va gaz qazib olinishi oqibatida yer yadrosi va qobigi orasidagi tabiiy qatlamning oʻzgarishi

Antropogen sabablari.  Antropogen omillar jumlasiga atrof-muhitni oʻzgartiruvchi va iqlimga ta’sir qiluvchi inson faoliyati xam kiritiladi.  Yerdan foydalanish, ozon qatlamining yemirilishi, chorvachilik va oʻrmonlarning kesilishi kabi boshqa omillar xam ikpimga ta’sir kiladi.  Parnik gazlari Parnik gazlari global isib ketishning asosiy sababchisi, deb sanaladi, Sugʻorish, daraxtlarni kesish va qishloqxoʻjaligi atrof-muxitni tubdan oʻzgartirib yuboradi.  Rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa Afrikada katta miqdordagi mollarning boqilishi sababali yaylovlar degaradatsiyasi kelib chiqdi. Bu nafaqat mahalliy iqlimga, balki global jarayonlarga salbiy ta’sir oʻtkazdi. Koʻplab hududlarda choʻllanish sodir boʻlmoqda.  Hozir shaharlarda sayyoraning yarim aholisi hayot kechiradi. 1 million aholisi bor shaharlar kuniga 5 ming tonna CO2 va 300 ming tonna oqova suvlarni chiqaradi. Bundan tashqari, katta shaharlarda havo darajasi “issiq” obʻektlari: binolar, mashinalar va boshqalar tufayli birmuncha yuqori.

 Iqlim oʻzgrarishi oʻn va yuz yillar yoki bundanda ham uzoq muddatlarda vulqonlarning harakati, quyosh faolligining oʻzgarishi, okeanlar oqimi sirkulyatsiyasi yoki Yerdagi tub oʻzgarishlar kabi tabiiy jarayonlar kechuvi bilan amalga oshadi.  Kishilik jamiyatining issiqxona va aerozol gazlarni atmosferaga koʻplab chiqarishi, Yer yuzining oʻzgarishi yoki ozon qatlamini oriqlanishi hisobiga ham iqlim oʻzgarishi mumkin.  Global iqlim, biologik, geologik va kimyoviy jarayonlar tabiiy ekotizimlar bilan oʻzviy bogʻlangan.  Ulardagi bir jarayonlar kechuvining oʻzgarishi boshqalariga ham ta’sir qiladi, aksariyat hollarda birinchisiga qaraganda ikkinchilarida ushbu oʻzgarishlar kuchliroq sodir boʻladi.

Mavzuni oʻzlashtirish uchun savollar 1. Iqlim oʻzgarishining tabiiy va antropogen sabablar nimalardan iborat? 2. Iqlim oʻzgarishiga sabab boʻluvchi ichki va tashqi omillarga nimalar kiradi? 3. Iqlim oʻzgarishiga sabab boʻluvchi antropogen ta’sirlarga aniq misollar keltiring? 4. Iqlim oʻzgarishiga namlikning va harotatning ta’siri? 5. Qanday gazlar “issiqxona gazlari” deyiladi? 6. “ Issiqxona gazlari” ga sabab boʻluvchi asosiy omillar nimalardan iborat? 7. Atmosferadagi issiqxona gazlari konsentratsiyasi oʻsishi iqlim oʻzgarishiga qanday ta’sir koʻrsatadi? 8. Yerdan foydalanishdagi oʻzgarishlar va urbanizatsiya haqida qanday fikrdasiz?

O'xshashlar

Iqlim omillari

Iqlim o‘zgarishiga moslashuv

Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar

Iqlim o’zgarishi va tuproqlarnging ifloslanishi muammolari

Global iqlim o’zgarishi va unga sabab bo’ladigan omillarni tahlil qilish. Iqlim o’zgarishi indikatorlari