logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Ekologiya
  4. Geoekologik muammolar

Geoekologik muammolar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2055.255859375 KB
Ko'chirib olish
Reja: 1. Ekologik muammolar guruhi 2. Ozon qatlamining siyraklashishi 3. Chuchuk suv muammosi 4. Aholi soning ortishiGeoekolik muammolar va ularning yechimi www.arxiv.uz Axoli sonining yildan yilga oshib borishi sanoat va transportning rivojlanishi, fan texnikaning taraqqiy etishi, insonning biosferaga ko'rsatayotgan ta'sir doirasini kengaytirib bormoqda. Bu esa o'z navbatida u yoki bu ekologik muommolarning kelib chiqishiga sabab bo'lmoqda. Ekologik muommo deganda insonning tabiatga ko'rsatayotgan ta'siri bilan bog’liq xolda tabiatning insonga aks ta'siri, ya'ni uning iqtisodiyotiga, xayotida xo'jalik axamiyatiga molik bo'lgan jarayonlar, tabiiy xodisalar bilan bog’liq (stixiyali talofatlar, iqlimning o'zgarishi, xayvonlarning yalpi ko'chib ketishi va boshqalar) xar qanday xodisa tushuniladi. Ekologik muammolar 3 guruxga bo'linadi. 1.      Umumbashariy (global) 2.      Mintaqaviy (regional) 3.      Maxalliy (lokal) www.arxiv.uz www.arxiv.uz Dunyo bo'yicha kuzatiladigan tabiiy, tabiiy antropogen yoki sof antropogen xodisalar umumbashariy muammolar deb qaraladi. Ana shunday umumbashariy muammolarga ba'zi bir misolar keltirish mumkin: Issiqxona samarasi. Ya'ni atmosfera tarkibida issiqxona gazlarining (karbonat angidridi, metan, azot chala oksidi va shu kabilarning) ko'payishi natijasida er yuzi isib, iqlim o'zgarib bormoqda. Bu to'g’rida iqlim va uni o'zgarishi bo'limida batafsil ma'lumotlar keltiriladi. Ozon qatlamining siyraklanishi. Ozon qatlami atmosferaning muxim tarkibiy qismi xisoblanadi, u iqlimga va er yuzasidagi barcha tirik organizmlarni nurlanishdan saqlab turadi. Ozon quyosh nurlari ta'sirida kislorod, azod oksidi va boshqa gazlar ishtirokida xosil bo'ladi. Ozon kuchli ultrabinafsha nurlarni yutib qolib, er yuzidagi tirik organizmlarni ximoya qiladi. Ultrabinafsha nurlarning ortishi tirik organizmlarga salbiy ta'sir etadi. Ultrabinafsha nurlar ta'sirida nurlanish odamlarda terining kuyishiga olib keladi. Bugungi kunda teri raki bilan kasallanish ushbu nurlar ta'sirida kelib chiqayotganligi aniqlangan. www.arxiv.uz Xozirgi davrda xlorftormetanlar (freonlar)dan keng foydalanish tufayli xamda azotli o'g’itlar, aviatsiya gazlari, atom bombalarini portlatishlar atmosferada etarli miqdorda ozon to'planishiga imkon bermayapti. Shuning uchun maishiy turmushda sovutkichlarda ishlatiladigan freondan foydalanishni qisqartirish va yaqin yillarda uni ishlab chiqarishni butunlay to'xtatish ko'zda tutilgan. Chuchuk suv muammosi. Chuchuk suvning biosferadagi roli juda katta. Gidrosferada chuchuk suv miqdori juda oz bo'lib, u 2,8 % ni tashkil etadi. Chuchuk suv zaxirasi asosan qutblardagi muzliklardir. Jamiyatning rivojlanishi bilan axolining chuchuk suvga bo'lgan talabi ortib bormoqda. Bizning asrimizda chuchuk suvdan foydalanish 7 marta ortgan. Yiliga 3 – 3,5 km3 suv sarflanmoqda. XXI asrga borib ushbu ko'rsatkich 1,5 – 2 marta ortish imkoniga ega. Daryolarning umumiy yillik oqimi er yuzi bo'yicha 50 ming km3. Ammo bunday foydalanishda chuchuk suv etishmasligi aniq. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Qurg’oqchil mintaqalarda daryolardan to'liq foydalanilganda ularning suvi etmay qolmoqda. 1980 yillarda bunday xolat Afrika, Avstraliya, Italiya, Ispaniya, Meksika davlatlari, Nil, Sirdaryo, Amudaryo va ba'zi bir boshqa daryolarda kuzatila boshlandi. Daryolarning sanoat va maishiy zaxarli moddalar bilan ifloslanishi o'sib bormoqda. Sanoat yiliga 160 km3 sanoat oqova suvlarini daryolarga tashlaydi. Bu ko'rsatkich daryolarning umumiy suv miqdorining 10 % ni, ba'zi rivojlangan mamlakatlarda 30 % ni tashkil etadi. Daryo toza suvlarida yildan yilga xar xil erigan moddalar, zaxarli kimyoviy moddalar va bakteriyalarning miqdori ortib bormoqda. Pestitsidlardan foydalanish muammosi. Ushbu zaxarli moddalar guruxi begona o'tlar, zararkunanda xasharotlar va boshqa xayvonlar, o'simliklarda kasalliklarni keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlarga qarshi kurashda foydalaniladi. Pestitsidlardan qishloq xo'jaligida, o'rmonchilikda, aviatsiya yordamida sepish keng ko'lamda atrof-muxitni ifloslanishiga olib keladi. Xar yili dunyo bo'yicha xosildorlikni oshirish maqsadida 131 mln tonna mineral o'g’it va qishloq xo'jalik ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashish uchun 1 mln tonna pestitsidlar ishlatiladi. www.arxiv.uz Yaqin yillargacha O'zbekiston xududida agrolandshaftlarning xar bir gektariga ishlatiladigan pestitsidlarning o'rtacha miqdori 54 kg atrofida bo'lgan. Bu ko'rsatkich Rossiyada 1-2 kg ni, AQSh da 2-3 kg ni tashkil etgan. Pestitsidlar atmosferada uzoq masofalarga tarqalishi, shuningdek, suv orqali dala, daryo, ko'llardan o'tib dunyo okeanlarida to'planadi. Eng xafvli joyi shundaki ular ekologik oziq zanjiriga qo'shilib, tuproqdan va suvdan o'simliklarga, undan xayvonlarga va qushlarga nixoyat oziq va suv bilan odam organizmiga o'tadi. Pestitsidlarning tirik tabiatda va odamga ko'rsatayotgan zarari jiddiy, shu bilan birga ular tashqi muxit omillariga nisbatan barqaror moddalar xisoblanadi. Tirik tabiatdagi o'simlik va xayvon turlari sonining qisqarishi muammosi. Er yuzidagi xayotni ta'minlashda o'simliklar dunyosi, ayniqsa, o'rmonlarning axamiyati beqiyosdir. Xozirgi vaqtda er yuzi quruqligining 25 % ni o'rmonlar tashkil etadi. Ular shimoliy yarim sharda va tropik mintaqalarda tarqalgan. Biroq xozirgi kunda o'rmonlarning xolatini yaxshi deb bo'lmaydi. Chunki, xar yili 3 mlrd m3 xajmda o'rmonlar qirqilmoqda. FAO ma'lumotlariga ko'ra bu ko'rsatkich yaqin yillar orasida 1,5 martaga ortishi mumkin. www.arxiv.uz www.arxiv.uz  Insoniyatni, ayniqsa, tropik va subtropik o'rmonlar muammosi tashvishga solmoqda. U erlarda yiliga dunyo miqyosidagi qirqilishi kerak bo'lgan o'rmonlarning yarmidan ko'pi kesib tashlanmoqda. 160 mln gektar tropik o'rmonlar vayron bo'lgan, atiga yiliga 11 mln gektar maydon tiklanmoqda. Floraning kamayib ketishi «Qizil kitob» yaratilishiga sabab bo'ldi www.arxiv.uz  Er yuzasining muayyan mintaqasi o'ziga xos tabiiy- iqlim, ijtimoiy-ekologik, etnografik xususiyatlari uni tabiat bilan inson o'rtasidagi o'zaro aloqa munosabatlari xarakterini belgilab beradi. Mintaqaviy ekologik muommolarga baxo berishning mezoni xavo va suvning ifloslanishi, belgilangan miqdordan oshib ketishi, tuproq eroziyasi, yaylovlarning ishdan chiqishi, o'rmonlarda daraxtlarni kesish va boshqalar xisoblanadi.  Markaziy Osiyoda mintaqaviy ekologik muommolardan eng muximi Orol va Orol bo'yi ekologik muammosidir. Bu soxadagi batafsil ma'lumotni Orol dengizi muammosi qismidan olasiz.Mintaqaviy ekologik muammolar www.arxiv.uz  1)      Yirik – xududiy-sanoat majmualari joylashgan rayonlarda (Angren – Olmaliq – Chirchiq, Farg’ona – Marg’ilon, Navoiy va xokazo) tabiatni muxofaza qilish muammolari;  2)      Agrosanoat majmuidagi ekologik mammolar;  3)      Tabiatdagi suvlarning sanoat chiqindilari, pestitsidlar va mineral o'g’itlar bilan ifloslanishi;  4)      O'simlik va xayvonot dunyosini muxofaza qilish va qayta tiklash muammolari, qo'riqxonalar va milliy bog’lar tarmog’ini kengaytirish va xokazolar kiradi. Bundan tashqari Respublikada keskin bo'lib turgan ekologik va tabiatni muxofaza qilishga oid muammolarga: www.arxiv.uz www.arxiv.uz Xalq xo'jaligining barcha tarmoqlari, ayniqsa, sanoatda va transportdan «chiqindi» deb nom olgan qo'shimcha maxsulot ajralib chiqadi. Bu maxsulotlar Respublikamizning ba'zi bir xududlarida ko'p chiqarilmoqda va natijada tabiatni bulg’ab, barcha tirik organizmlar, xususan inson salomatligi uchun zarar keltirmoqda. Ana shunday atmosfera xavosini buzadigan chiqindilarga tutun va xar xil zaxarli gazlar kirib, ular ko'pincha Olmaliq, Angren, Farg’ona, Qarshi, Samarqand, Navoiy, Jizzax, Toshkent, Chirchiq, Bekabod va shu kabi sanoati rivojlangan, transport qatnovi katta bo'lgan shaxarlar xavosini ifloslantirmoqda. Birgina Samarqand shaxrida atmosfera xavosini ifloslantirishda kimyo zavodi, «Chinni ishlab chiqaruvchi», «Xolodilnik», vino-spirt, konserva ishlab chiqaruvchi, paxta tozalash zavodlari, mebel fabrikasi va boshqalar ishtirok etmoqda. Xavodagi ifloslanishlarning 70 – 80 % avtomashinalarga to'g’ri keladi. Maxalliy ekologik muammolar www.arxiv.uz Samarqand shaxrida 100 mingdan ortiq avtomobillar mavjud. Avtomobillar ko'p yuradigan katta ko'chalar atrofida uglerod oksining miqdori ruxsat etilgan me'yordan (REM) 2 – 3 marta, azot oksidi 2 – 2,5 marta ortiqligi kuzatilgan. Shaxarda A.A.Rudakiy, Yu.A.Gagarin, Y.Oxunboboev, «Universitet xiyoboni», A.Ikromov, A.Temur, Sh.Rashidov, V.Abdullaev ko'chalarida gazlar bilan ifloslanish juda kuchli. Samarqand va Navoiy shaxarlari axolisi uchun maxalliy axamiyatga ega bo'lgan muammolardan yana biri Zarafshon daryosining og’ir metallar bilan ifloslanishidir. A.Raxmatullaev va R.I.Mamajonovlarning (1998) ma'lumotlariga qaraganda bu shaxarlarga yaqin Zarafshon daryosining suvi tarkibida mis va rux me'yorlaridan 1,5 – 20 marta, olti valentli xromning o'rtacha miqdori Navoiy shaxri yaqinida 4 barobar ortiqligi, eng ko'p miqdori 17,4 marta ko'pligi aniqlangan. Bundan tashqari xar birimizning xovlimiz, uy-joyimiz, maxalla va tanamizning sanitariya xolati xam ba'zi ekologik muammolarga olib kelishi mumkin. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Markaziy Osiyo agrolandshaftlarining ekologik vaziyatining buzilishiga ta'sir etuvchi omillardan yana biri madaniy tuproqlarning qaytadan sho'rlanish jarayonidir. Tuproqlarning qaytadan sho'rlanishining asosiy sababi sug’oriladigan suvlardan keladigan qo'shimcha tuzlar, tuproqlarning quyi katlamidagi ona jinslar tarkibida bo'lgan tuzlarning faollashuvi, grunt suvlarining minerallashishi va boshqa jarayonlardir. Bular o'z navbatida tuproqlarda suv – tuz balansi qonuniyatining buzilishiga olib keladi. Xozirgi paytda Markaziy Osiyo mintaqasidagi madaniy tuproqlarning qayta botqoqlanish jarayoni markaziy Farg’ona, Mirzacho'lda, Qarshi va Sherobod cho'llarida, Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon daryolarining quyi qismlarida, Tajan va Murg’ob deltalarida, Vaxsh botqog’ida barpo etilgan agrolandshaftlarda intensiv ravishda namoyon bo'lmoqda. Binobarin, agrolandshaftlarning xozirgi ekologik xolatini optimallashtirish va sog’lomlashtirish uchun ularda insonning xo'jalik faoliyati tufayli faollashgan geokimyoviy jarayonlarni, modda va energiya almashinuvini, tuz – suv balansi qonuniyati buzilishini maxalliy va mintaqaviy masshtablarda boshqarishni o'rganmoq va tashkil etmoq zarurdir. www.arxiv.uz Markaziy Osiyo antropogen landshaftlarining eng muxim komponentlaridan biri bo'lgan ichki suvlari xam yildan – yilga kuchli ifloslanib bormoqda. Bu xol ayniqsa, agrolandshaftlarning tarkibiy qismi bo'lgan paxta va sholi ekin maydonlarida va xokazo geotizimlarning tevarak atroflarida yaqqol ko'zga tashlanmoqda. Erlarning sho'rini yuvishda foydalaniladigan suvlar zovur va kollektorlarda to'plangan 30 km3 miqdordagi kuchli minerallashgan qaytar suvlar xar yili daryolarga, kanallarga, voxalarning tevarak atrofidagi pastqam joylarga va cho'kmalarga tashlanmoqda. Natijada voxalar va agrolandshaftlar atrofida sho'r ko'llar va botqoqliklar intensiv ravishda rivojlanmoqda. Ekologik vaziyaning bunday xolatdagi buzilishi, ayniqsa, Xorazm voxasi uchun xosdir. Shu sababli obikor dexqonchilik rivojlangan xududlarda kuchli minerallashgan kollektor – zovur suvlarini chuchuklashtirish muammosi gidromelioratorlar oldida turgan o'lkan vazifalardan biridir. www.arxiv.uz  1 . Bouls., Xoul F., Mak-Krekken R. – Genezis i klassifikatsiya pochv. M., Progress, 1977 g.  2. Boboxo’jaev I. , Uzoqov P. “Tuproqshunoslik” T., “Mehnat” 1995 y.  3. Genusov A.Z. Qo’ziev R. “Aktualno’e problemo’ ekologii i modelirovanie plodorodiya oroshaemo’x pochv” Uzbekistana II Institutu pochvovedeniya i agroximii 70 let, Tashkent, 1990.  4. Kovda V.A. Pochvenno’y pokrov. Yego uluchshenie, ispolzovanie i oxrana. M., Nauka  5. Kuziev R. Serozemno – oazisno’e pochvo’, ix evolyutsiya i plorodorodiya. Tashkent. 1991.  6. Qo’ziev R. Genetik tuproqshunoslik muammolari.O’zFA. Tuproqshunoslik instituti. Toshkent. 1996.  7. Rode A.A. Genezis pochv i sovremenno’e protsesso’ pochvo obrazovaniya. M. Nauka. 1984 g.  8. Zokirov T.S. Rahmatov I.M. Dehqonchilik asoslari. Qarshi. “Nasaf ” 1999 y. Adabiyotlar: www.arxiv.uz

O'xshashlar

Geoekologik muammolar va ularning ilmiy asoslari
Global muammolar
Ekologik muammolar 2
Farg’ona vodiysida ekologik muammolar
Orol bo'yi hududidagi ekologik muammolar