Ekologik muammolar 2 - Ekologiya - Slaydlar

Ekologik muammolar 2

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1620.1474609375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Ekologik muommolar REJA: 1. Umumsayyoraviy ekologik muommolar. 2.Mintaqaviy ekologik muommolar. 3.Mahalliy ekologik muommolar. 4.Xulsoa

 Умумсаеёравий екологик муоммолар сифатидфа ахолини шиддатли тарзда тартибсиз кўпайиб бориши, хом ашё ва енергетик ресурсларнинг камйиб борайотганлиги, хаво, сув, тупрокларнинг ифлосланиши билан болик бўлган муоммоларни айтиб ўтиш мумкин Одамзот доимо табиат қўйнида фаолият кўрсатади, у билан узлуксиз муносабатда бўлиб келмоқда. Бу фаолият оқилона ташкил этилмаса, у билан муносабат тўғри ўрнатилмаса, инсон ўзи ва табиат учун муаммолар келтириб чиқаради.  Ҳозирги даврда фан – техника инқилоби шароитида табиат ресурсларидан кенг миқёсда фойдаланиш ҳамда атроф – муҳитни ифлослантирувчи саноат, транспорт, қишлоқ хўжалиги ва маиший чиқиндиларнинг ортиши инсоннинг табиатга, атроф – муҳитга кўрсатаётган умумий салбий таъсирини кескин кучайтирмоқда.  Ҳозирги пайтда сайёрамиздаги фойдали ерларнинг майдони 13,5 млрд гектарга тенг. Шундан 1,4 гектар маданий ерлар (экинзор боғлар), 1,1 млрд ерлар бузилган, яъни ўсимликлар ўстириш учун кераксиз бўлиб қолган, тежамкорсизлик билан ишлатилган майдонлар 4,4 млрд гектар, чўл, ярим чўл, Арктика, Антарктика, юқори тоғли чўллар майдони – 3,3 млрд гектар, инсоннинг салбий фаолияти натижасида фойдали ерларнинг 1 млрд гектари чўлларга қўшилган.

 Маълумки, озон қатламининг органик ҳаёт учун аҳамияти ниҳоятда каттадир. Ҳозирги пайтда «Озон экрани» сайёрамизнинг жанубий ва шимолий қутб теппасида кўпроқ тўпланиб, озон емирилишига сабаб бўлаяпти. Бу қатламни асрашда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг атроф муҳитни муҳофаза қилиш дастурининг аҳамияти катта ва муҳим рол ўйнайди.  Республикамизда озон қатламини ҳимоя қилиш, уни бузувчи ва емирувчи моддалар ва чиқитларни камайтириш ҳақидаги Вазирлар маҳкамасининг қарори қабул қилинган ва чора – тадбирлар ишлаб чиқилган.  Табиатни, атроф – муҳитни муҳофаза қилиш ва асраш дастлаб уни ҳар томонлама чуқур ва онгли равишда билишдан бошланади.  Ҳозирги пайтда планетамизда 670 мингга яқин ўсимлик ва 1,5 млн. дан ортиқ ҳайвон турлари мавжуд. Лекин уларнинг турларининг юқолиб кетиши хавфи тезлашиб бормоқда. Шу боис ўсимлик ва ҳайвонот олами муҳофаза қилиш ва биологик хилма – хилликни асраб қолиш муҳим муаммолардан ҳисобланади. Мутахассисларнинг маълумотига қараганда ҳар йили битта ўсимлик ва биттадан 10 тагача ҳайвон тури нобуд бўлиб кетмоқда .

 Илм – фан шуни тан оладики, агар келажакда озиқ – овқат маҳсулотлари, айрим тугайдиган табиий ресуслар ва бошқа нарсалар етишмаса, улар ўрнини бошқа усуллар билан яратилган маҳсулотлар босиши мумкин, лекин сувнинг ўрнини бошқа бирор бир нарса босаолмайди. Шу боис, сайёрамизда ичимлик сувининг камайиб бораётганлиги ўта оғир хавфларни туғдиради. Бу эса ичимлик сувининг ер ости, ер устидаги дарё ва кўллар сувнинг турли хил химикатлар билан ифлосланиши натижасида келиб чиқмоқда. Сайёрамиздаги сув захираларидан фақатгина 2,5 фоизигина ичиш учун яроқли экан. Шундан 0,5 фоизидан инсоният ўз манфаати йўлида фойдаланмоқда.  Ичимлик сувидан фойдаланиш даражаси аҳоли миқдорининг кўпайиш даражаси билан бевосита боғлиқ жараён. Лекин шу билан бирга, аҳолининг миқдори сарф қилинадиган сувнинг миқдорига доимо мутаносиб бўлавермайди.  Масалан, Европа мамлакатларида аҳоли миқдорининг камайиши кузатилаётган бир пайтда ичимлик сувидан фойдаланиши коэффициенти доимо юқорилаб (кўтарилиб) бораяпти.  Бизда эса, тоза ичимлик сувга бўлган эҳтиёжнинг тобора ошиб бориши тендинцияси аслида аҳоли сонининг кўпайишида эмас, балки биринчидан, кишиларда тозалик ва озодаликнинг, шунингдек, саноатда тоза ичимлик сувга бўлган эҳтиёжнинг кучайиб бориши билан ўлчанса, иккинчидан, тоза ичимлик сувдан оқилона фойдаланиш даражасининг сусайиши ва айрим инсонларнинг маъсулиятсизлиги натижасида рўй бермоқда.

 Минтакавий екологик муоммолар тасир куламига кура саеёрамизнинг алохида худудлари ёки давлатларига хос булган муоммолардирю. Масалан Марказий Осиёдаги орол муоммоси, Африкадаги чучул сув ва Гарбий Европа ва Америкадаги баъзи кучли индустрлашган худудларга хос муоммолардир.  Ҳозирги кунда сайёрамизда ерларнинг 300 млн гектари шўрланган, фойдасиз ҳолга келган, 600 –700 млн. гектари эса эрозияга учраб, маҳсулдорлиги паст бўлиб қолган. Сайёрамиз бўйича ўзлаштирилмаган 0,9 млрд гектар ер қолган, холос. Фойдали ерларнинг ишдан чиқишига табиат қонунини бузиш, хўжасизлик билан келажакни кўра олмасдан фойдаланиш сабаб бўлган. Инсон йилига Ер бағридан 100 млрд тонна хом ашё, шундан 1 млрд тонна нефть, 2 млрд тонна кўмир ва кўплаб газ қазиб олмоқда.  Ҳар йили атмосферага 8 – 9 млрд тонна СО 2 қўшилган. Шу сабабли бу газнинг атмосферадаги миқдори 18 % га ортганлиги туфайли планетанинг ҳарорат 1 С - 2 С кўтарилган. Бу муҳитда катта салбий ўзгаришлар содир бўлмоқда.  Арктика, Антарктика ва юқори тоғ музликларининг эриши туфайли дунё океанининг сатҳи кўтарилмоқда, қанча – қанча ерлар, экинзорлар, қишлоқ ва шаҳарларни сув босмоқда. Бундай офат ва ҳалокатларининг дунёнинг айрим ҳудудларида содир бўлишининг гувоҳи бўлмоқдамиз.

 Бугунги кунда инсоният ер юзасида яшаб қолиши учун техника, космос мўъжизалари эмас, энг аввало ичимлик сувининг етали бўлиши лозимлигини яхши англаб етди.  Айниқса Африка, Осиё қитъаларида ичимлик суви жуда танқис ва бу қитъаларнинг айрим ҳудудларида қурғоқчилик кенгайган ва у келтириб чиқарган очарчилик натижасида эса миллионлаб одамлар ҳалок бўлмоқда ва 30 миллиондан ортиқ кишининг ҳаёти хатар остида.  Ҳозирги пайтда планетамиз аҳолисининг учдан бир қисми турли минтақаларда сув ресурсларига нисбатан ўта оғир муҳтожликни бошидан кечирмоқда. Ҳар куни ривожланаётган мамлакатлар болаларидан 6 минг нафари санитария – гигиена қоидаларига мутлоқо тўғри келмайдиган сув истеъмол қилинганликлари туфайли ҳалок бўлмоқда. Ер юзидаги дарёларнинг ярмига яқини ифлосланган, уларнинг ресурслари тушиб бормоқда. Шунингдек ер шарида ботқоқликлар майдони ва ички сув ресуслари қисқармоқда. Шу жумладан Орол денгизининг сатҳи ва майдони кескин қисқариб, бунинг оқибатида инсоннинг ўзи, наботот ва ҳайвонот дунёсига путур етмоқда ва экологик муаммоларни туғдирмоқда. Буларнинг барчаси бир – бири билан узвий боғлиқдир. Планетамиздаги 2 млрд киши, яъни ер юзаси аҳолисининг учдан бир қисмининг ҳаёти ер ости сувлари ресурсларига боғлиқ. Айниқса Хитой, Ҳиндистон, Ғарбий Осиё, Араб ярим ороллари, собиқ Совет иттифоқи мамлакатлари ва бошқа минтақаларда ер ости сувлари захиралари кескин камаймоқда.

 Ичимлик сувидан фойдаланиш даражаси аҳоли миқдорининг кўпайиш даражаси билан бевосита боғлиқ жараён. Лекин шу билан бирга, аҳолининг миқдори сарф қилинадиган сувнинг миқдорига доимо мутаносиб бўлавермайди.  Масалан, Европа мамлакатларида аҳоли миқдорининг камайиши кузатилаётган бир пайтда ичимлик сувидан фойдаланиши коэффициенти доимо юқорилаб (кўтарилиб) бораяпти.  Бизда эса, тоза ичимлик сувга бўлган эҳтиёжнинг тобора ошиб бориши тендинцияси аслида аҳоли сонининг кўпайишида эмас, балки биринчидан, кишиларда тозалик ва озодаликнинг, шунингдек, саноатда тоза ичимлик сувга бўлган эҳтиёжнинг кучайиб бориши билан ўлчанса, иккинчидан, тоза ичимлик сувдан оқилона фойдаланиш даражасининг сусайиши ва айрим инсонларнинг маъсулиятсизлиги натижасида рўй бермоқда.

 Республикамизда «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида» қонун қабул қилинган. Ҳукуматимиз сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш билан бир қаторда, уни муҳофаза қилиш тўғрисида қатор қарорлар қабул қилди. Кейинги йилиларда ифлосланган сувни тозаловчи кўплаб иншоатлар қурилди. Натижада, ифлосланган оқова сувлар миқдори кескин даражада қисқарди. Ҳозирда республикамизда сув объектлари ҳолати мунтазам кузатилиб борилмоқда ва улар устидан қаттиқ назорат ўрнатилмоқда. Олинган маълумотларга мувофиқ қишлоқ аҳолисининг тоза ичимлик суви билан таъминланиши 77% ни ташкил этади.  Ўзбекистон олимлари томонидан қуриб бораётган Орол ва Орол бўйида экологик хавфсизликни таъминлаш муаммоларини ҳал этиш, шунингдек ўта шўрланган, учувчан қум – тупроқ туз заррачаларининг зарарли таъсирини камайтириш, тузга чидамли ўсимликларни ўстириш, шамолга бардош бера оладиган мустаҳкам тупроқ тузилмаси ҳосил қилиш тавсиялари ишлаб чиқилди.  Сув муаммосига оид экологик хавфсизликни кучайтиришнинг ҳозирги асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат:  1. Сувни тежайдиган янги технологияларни кенг жорий этиш ва замонавий усулларни қўллаш.  2. Катта – катта худудлардаги табиий шароитларни тўлиқ ҳисобга олиш, таббий захиралардан самарали ва комплекс фойдаланиш. Бунинг учун атроф – муҳитни илмий асосланган тарзда ўзгартириш (дарёлар оқими, ернинг намини қочириш, сув чиқариш) ва бошқалар.

 Махаллий екологик муоммолар таъсир кўламиа кўра нисбатан кичикрок худудларда намоён бўладилар.Булар алохида торрок худудларда, маслан, шахар, туман ёки айрим ишлаб чикариш минтакасига хос муоммолардир.  Экологияга солинаётган хавф Ўзбекистон учун, умуман бутун Марказий Осиё минтақаси учун нақадар юқори эканлигини ҳисобга олган ҳолда ҳукумат ва давлат атроф – муҳитни ҳимоя қилиш, табиий заҳирлардан оқилона фойдаланиш масалаларига жуда катта эътибор бермоқда. Атроф муҳитни муҳофаза қилишни таъминлашга қаратилган қонунлар қабул қилинди. Ўзбекистон Республикасининг табиатини муҳофаза қилиш борасидаги миллий тадбирлар бошқа давлатлар ва халқаро ташкилотлар билан кенг ва ҳар томонлама ҳамкорлик қилиш иши билан қўшиб олиб борилмоқда. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан оқилона фойдаланишнинг турли жиҳатларини тартибга солувчи кўплаб хилма-хил халқаро шартномалар ва битимлар тузилди.

 . Шунингдек сувнинг сифати кескин пасайди. Ўзбекистонда бу салбий ҳолатнинг олдини олиш мақсадида янги қўриқ майдонларни ўзлаштириш тўхтатилди, сув ресурсларини тежаш юзасидан кенг кўламли лойиҳалар ишлаб чиқилиб, уларни жадвал равишда амалга оширмоқда. Орол бўйи аҳолисининг ҳаёт шароитини яхшилаш юзасидан қатор тадбирлар кўрилмокда. Тоза ичимлик суви таъминоти ва аҳоли яшайдиган жойларни газлаштириш тадбирлари олиб борилмокда, ҳамда сувдан фойдаланиш жиддий назорат остига олинди. Орол ҳавзасидан ижтимоий иктисодий муаммолар келиб чиқиши ўз оқибатига кўра халқаро тавсифга эга бўлиб, бу муаммо Марказий Осиё мамлакатларинигина муаммоси эмаслиги аён бўлиб қолди. Инсоннинг табиатга кўрсатадиган N таъсири ортиб бораётган Фан-техника инкилоби шароитда бир томондан - экологик мувозанатнинг издан чиқишига, баъзан эса хатарли вазиятларнинг юзага келишига сабабчи бўлмокда.  Орол денгизининг қуриб бораётгани бунга яққол мисол бўла олади. 35 минг йил муқаддам, Турон паст текислигида пайдо бўлган Орол денгизи майдони 64,5 минг кв. км, узунлиги 428 км, энг кенг жойи 235 км, сувнинг ўртача хажми 1064 км куб эди. 1994 йилга келиб сув ҳажми қариб 300 км 3 , сув юзасининг денгиз туби майдони 32,5 минг км З тушиб колди.  Соҳиллари эса 80-100 кмга чекинди, яъни янги саҳро майдони «Орол қум» пайдо бўлди. Оролда 11 млрд тонна туз ва чанг йиғилган бўлиб, йилига 15-75 млн тонна туз ва чанг осмони фалакка кўтарилмоқда ва узоқ-узоқ ҳудудларга етиб бормокда.

 Мирзачўл, Қарши Сурхон, Шеробод даштларининг қўриқ, ерларида, Марказий Фарғона ва Амударёнинг қуйи оқимларидаги худудларда юзлаб Янги хўжаликлар саноат корxоналари ташкил этилди. Шу билан бирга бу худудларда сувдан фойдаланиш борасида жиддий камчиликларига ва қўпол хатоликларга йўл қўйилди. Бу ўлкамиздаги барча дарёларнинг жиловланиб, оқибат натижада эса 1960 йилларга келиб Орол сувининг сатҳи тез суръатлар билан пасая бошлади. Илгари денгиз сувининг шўрлиги 10 гр мм литр бўлса, кейинчалик 40 грамм литрга етиб боради. Ўша пайтда йиллик тутилган балиқ миқдори 450-500 минг центнерни ташкил килган, юк ташиш ҳажми 200-250 минг тонна бўлган. Амударё ва Сирдарё делталарида йилига 1 млн ондатра териси тайёрланган. Илгари Орол шўрлигининг кўп йиллик ўртача кўрсатгичи 9-11 грамм литрга етган, аммо 2004 йили 68 грамм литрга етган бўлиб, бу дунё океани сув шўрлигига мос келади. Ҳозирги вақтга келиб сувнинг шўрлиги 70 грамм литрдан ошди. Бундай шароитда денгиз биомахсулдори ҳавзаси сифатида ўз хусусиятларини бутунлай йўқотди. 1994 йилга келиб денгиз майдони 31,7 минг км кв. гача қисқарди.

 1989 йилда иқтисодчилар бир йиллик зарарни ҳисоб – китоблар асосида 1 – 2 млрд сўм деб белгилаган эдилар. Бугунги бозор иктисодиёти шароитида бундай иктисодий зарарни ҳисобига етиш кийин.  Экологик, санитария ва гигиена шароитларнинг ёмонлашуви Орол бўйи аҳолиси уртасида ҳар хил юқумли касалликларнинг кўпайшига сабаб булди. Шундай қилиб Орол денгизининг қуриши Марказий Осиё ва Қозоғистонда сифат жиҳатидан янги экологик вазиятларни вужудга келтирди.  Эндиликда Орол буйидаги экологик вазият кулфатли ва ўта мураккаб муаммога айланди. Бир авлоднинг кўз ўнгида жуда қисқа тарихий муддатда бутун  Орол фожиаси инсоният тарихидаги энг йирик экологик ва гуманитар бир денгизнинг халок бўлиши ҳали рўй берган эмас эди.фожиалардан биридир. Оролни асосини денгиз сифатида саклаб колиш, экологик инкирозни олдини олиш демакдир. Лекин қуруқ сахролар куршовида колиб кетган бу денгизни сув хавзаси сифатида сақлаб қолиш анча мушкул.  Умуман олганда бу масалага янгича илмий жихатдан асосланган тарзда хамда мутахасисларнинг фикрларини эътиборга олган холда ёндашиш даркор.

 1960 йилда Амударё ва Сирдарё қуйилиш ерларида сон саноқсиз майда кўллар, тўқайзорлар мавжуд эди. Аксарият майдонни қамишзорлар эгаллаган эди. Қамишзорлар Амударёнинг қуйилиш ерларида 800 минг, Сирдарёнинг дельтасида эса 250 минг гектарни эгалаган бўлиб, у ерлар турли хайвонлар балиқ, андатра, нутрия, қушларининг макони эди. ди. Бу жойларда 576 тур ўсимликлар бўлиб, шулардан 29 турига мансуб бўлганлари фақат Марказий Осиё худудида учровчи ноёб ўсимликлар хисобланади. Орол денгизи суви сатхини пасайиб кетиши, улкан майдондаги ерларнинг сахроланишига, шўрланиб кетишга олиб келди. Оқибат натижада қамишзорнинг умумий майдони 10 баробарга қисқарди. Кўп йиллик тўқай ўсимликлари ўрнини бир йиллик шура эфемерлар ола бошлади. ди. 576 тур ўсимликлар бўлиб, шулардан 29 турига мансуб бўлганлари фақат Марказий Осиё худудида учровчи ноёб ўсимликлар хисобланади. Орол денгизи суви сатхини пасайиб кетиши, улкан майдондаги ерларнинг сахроланишига, шўрланиб кетишга олиб келди.. Кўп йиллик тўқай ўсимликлари ўрнини бир йиллик шура эфемерлар ола бошлади.  Оқибат натижада қамишзорнинг умумий майдони 10 барБу жойларда обарга қисқарди

 aОна табиат инъом этадиган табиат бойликларидан тежаб тергаб фойдаланиш, атроф - мухитга хурмат билан муносабатда бўлиш бугуннинг долзарб вазифасидир. Ҳулоса қилиб шуни алоҳида таъкидлаш кракки, бугунги экологик муаммо Фан – техника ютуқлари, янги теҳнология жараёнлари, инсонларнинг экологик онги ва маданияти билан бевосита боғлиқдир.  Табиатга, атроф- мухитга нисбатан турли салбий фаолиятларга қарамасдан охирги натижа ижобий ютуқларга эришилади. Яъни турли экосистемаларда экологик ва биологик турғунлик ривожланади. Бу ривожланиш инсон заковати, унинг онгли ижобий фаолияти маҳсули сифатида юзага келади.

 Агар, фан ва техника ютукларини хужалик фаолиятига тадбиқ этишда жамият ва табиатнинг уйғун ҳолда ривожланиш талаблари эътиборга олинмаса салбий оқибатлар келиб чиқади. Фан инсоннинг табиий муҳит ўзаро муносабатини уйғунлаштириш борасидаги хақиқатни акс эттиришда зарурий восита ҳисобланади. Фан инсонга ҳар қандай ҳолатни, хусусан, экологик вазиятни яхшилаш имконини ҳам беради.

Адабиётлар. 1. Б аратов. Тўхтаев . Икрамов. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш 2. Мухаммадиев А.М. ва бошкалар. Табиатни мухофаза килиш ва экологик тарбия. 3. Ширинбоев Ш.А., Сафин М.Г. Атроф-мухитни мухофаза килиш.

 E’TIBORINGIZ UCHUN TASHAKKUR!!!

O'xshashlar

Farg’ona vodiysida ekologik muammolar

Orol bo'yi hududidagi ekologik muammolar

O’rta Osiyoda Transboundary ekologik muammolar

Mintaqaviy ekologik muammolar va ularning kelib chiqish sabablari.

Ekologik ta'lim va tarbiya 2