Yassi chuvalchanglar (Plathelminthes) tipi - Botanika - Slaydlar

Yassi chuvalchanglar (Plathelminthes) tipi

Yuklangan vaqt:

03.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8179 KB

Ko'chirib olish

 YASSI CHUVALCHANGLAR (PLATHELMINTHES) T IPI  Yassi chuvalchanglar - eng tuban tuzilgan bilateral simmetriyali hayvonlar. Ularning tanasi orqali faqat bitta simmetriya chizig’ini o’tkazish mumkin. Ko’pchilik yassi chuvalchanglarning tanasi cho’ziq bo’lib, dor-zo-ventral (orqa-qorin) yo’nalishida yassilashgan.

 Yassi chuvalchanglar - uch qavatli hay vonlar. Ontogenezda ularning to’qima va organlari uchta murtak varaqlaridan, xususan tana qoplagi-chini hosil qiladigan ektodermadan, ichakni hosil qiladigan endodermadan va ular oraligida joylashgan mezodermadan kelib chiqadi.  Yassi chuvalchanglar tanasi to’qimalari bir necha qavat bo’lib joy- lashib, ichki organlarni xaltaga o’xshash o’rab turadigan teri-muskul xal- tasini hosil qiladi. Teri-muskul xaltasi sirtqi epiteliy va uning ostida yaxlit qavat bo’lib joylashgan muskul tolalaridan iborat.

 Odatda muskullar ham halqa vabo’ylamamuskul qavatlarini hosil qiladi. Yassi chuvalchanglarn- ing tana bo’shlig’i bo’lmaydi. Ularning ichki organlari atrofi mezode r madan hosil bo’ladigan g’ovak biriktiruvchi to’qimadan iborat parenxima bilan to’lgan. Parenxima tayanch, zahira oziq moddalarni to’plash vazifasini ham bajaradi. Parenxima moddalar almashinuvida ham ahamiyatga ega; unda har xil hujayralar joylashgan .  Yassi chuvalchanglarning ichagi sodda tuzilgan bo’lib, ektodermal old-ingi ichak-halqumdan va endodermal o’rta ichakdan iborat. Orqa ichak va orqa chiqaruv teshigi bo’lmaydi. Bir qancha parazit turlarining ichagi yo’qolib ketadi. Nerv sistemasi bir juft oldingi gangliylardan va ulardan orqaga qarab ketuvchi nerv stvollaridan iborat.

 Ayirish sistemasi pro-tonefridiy tipida tuzilgan bo’lib, keng tarmoqlangan naychalar sistemasidan iborat. Naychalarning parenximadajoylashgan uchi berk qismi bir tutam kipriklarga ega bo’lgan yulduzsimon hujayralar bilan tutashgan. Naylar maxsus chiqarish (ekskretor) teshik orqali tashqt muhitga ochiladi. Jinsiy sistemasi germafrodit bo’lib, jinsiy hujayralar hosil qiladigan jinsiy bezlar-dan va jinsiy hujayralarni o’tkazadigan naychalar - jinsiy yo’llardan ibo-rat. Qon aylanish va nafas olish sistemalari rivojlanmagan.  Yassi chuvalchanglar tipiga kiprikli chuvalchanglar, so’rg’ichlilar, monogeneyalar, tasmasimon chuvalchanglar va sestodsimonlar sinfi kiradi. 

 KIPRIKLI CHUVALCHANGLAR (TURBELLARIA) SINFI  Kiprikli chuvalchanglarning tanasi mayda kiprikchalar bilan qoplan-gan cho’ziq bargsimon shaklda bo’ladi. Dengiz yoki chuchuk suvlarda erkin yashaydi, ayrim turlari quruqlikda ham uchraydi.  Teri-muskul xaltasi. Kiprikli chuvalchanglarning tana uzunligi bir necha mm dan bir necha sm ga yetadi. Ayrim turlari (oq planariya) tanas-ining oldingi qismida paypaslagichga o’xshash kalta o’simtasi bo’ladi (47-rasm). Tanasi silindrsimon hujayralardan iborat kiprikli epiteliy bilan qop- langan. Ayrim turlarida sitoplazmaning yadro joylashgan qismi parenximasiga chuqur botib kirishi tufayli alohida hujayralar orasidagi chegara yo’qolib ketadi. Tana qoplag’ichining bu tipi botib kirgan epiteliy deyiladi.

 Epiteliy hujayralari orasida va parenximada yakka yoki to’p bo’lib, qadah-simon yoki noksimon bezli hujayralar joylashgan. Bunday hujayralar teri bezlari deyiladi. Shunday hujayralardan bir xili tayoqchasimon rabditlar hayvon ta'sirlanganida tana yuzasiga otilib chiqib bo’kadi va tana sirtini qoplab turadigan moddani hosil qiladi.  Epiteliy ostida bazal membrana deb ataladigan elastik plastinka, uning ostida esa halqa va bo’ylama muskullar qavatlari va nihoyat ikki yo’nalishda tar-qalib, bir-biri bilan kesishadigan diago-nal muskullar joylashganEpiteliy va muskullar birgalikda teri muskul xaltasini hosil qiladi. Bundan tashqari kiprikli chuvalchanglarda dor-zoventral, ya'ni orqa-qorin muskullar ham bo’ladi.

 Bu muskullarning uchi ta-naning orqa va qorin tomonidagi bazal membranaga yopishgan. Dorzoventral muskullar qisqarganda chuvalchanglaf tanasi yassilashadi. Maydaroq chuval-changlar asosan kipriklarning tebranishi tufayli harakatlanadi. Yirikroq vakillari esa muskullari yordamida tanasini egib yoki cho’zib suv tubida o’rmalaydi yoki  kipriklari yordamida suzib yuradi. Parenxima siyrak joylashgan biriktiruv-chi to’qima hujayralaridan iborat. Hujayralar oralig’i suyuqlik bilan toigan. Bu suyuqlik orqali ichakdan so’rilgan oziq moddalar boshqa ichki organlar-ga o’tadi. Ayirish mahsulotlari ayirish sistemasi naylariga o’tkaziladi.

 Hazm qilish sistemasi halqumdan va uchi berk o’rta ichakdan ibo-rat. Hazm boimagan oziq qoldiqlari og’iz orqali chiqarab yuboriladi. Ko 'pchilik turlari yirtqich bo’lib, har xil mayda hay vonlar bilan oziqlanadi. Og’iz teshigi qorin tomonining o’rtasida, tanasining oldingi yoki keyingi uchiga yaqin joyda joylashgan. Ayrim yirik vakillarida og’iz teshigi halqum cho’ntaklari deb ataladigan joyga ochiladi (49- rasm). Cho’ntak tubidan uning bo’shlig’iga halqum bo’rtib chiqib turadi. Halqum og’iz teshigidan chiqib, oijasini tutib oladi.  Mayda vakillarining o’rta ichagi uchi berk oddiy xaltaga yoki nayga o’xshaydi. Yirik vakillarining ichagi shoxlangan.

 Ko’p shoxlilarning halqumi oshqozonga ochiladi; oshqozondan esa har tomonga ichak shoxlari taral-adi. Uch shoxlilarda esa halqumdan birdaniga ichakning uchta shoxi boshla-nadi; ulardan biri oldinga, ikkitasi orqaga tarqaladi. Bu shoxlar o’z nav-batida yana bir necha marta shoxlanib, parenximada keng tarqaladi va barcha to’qima hamda organlarga yetib boradi. Ichak oziq moddalarni  tashish funksiyasini bajaradi. Yassi chuvalchanglar-da ham bo’shliqichlilar singari oziq hujayra ichida fag-otsitoz orqali hazm bo’ladi. Halqum bezlari suyuqligi yordamida qayta ishlangan oziq

 zarralarini ichak epiteliysi hujayralari qamrab olib hazm qiladi. Ichak-siz kiprikli chuvalchanglarning o’rta ichagi bo’lmaydi; halqumi parenximagabotib kiradi. Parenximaning ana shu joyida oziq hujayra ichiga o’tib hazm bo’ladi.  Nafas olish organlari bo’lmaydi. Kiprikli chuval- changlar tanasiga suvda erigan kislorod butun tana yuzasi orqali diffuziya yo’li bilan o’tadi.  Ayirish sistemasi. Maxsus ayirish sistemasi kiprikli chuvalchanglarda birinchi marta paydo bo 'ladi. Ayirish sistemasi ikkita yoki bir necha naylardan ibo-rat. Naylardan parenximaga

 juda ko’p naychalar tar-qaladi; ular ko’p marta shoxlanib, juda ingichka naychalarni hosil qiladi. Naychalar uchki qismida tirik yulduzsimon hujayralar joylashgan. Hu-jayralar ichida bir boylam kipriklar bo’ladi. Kipriklarning tebranishi yonib turgan shamning shamolda miltillashiga o’xshaydi. Ana shu sababdan ular miltillovchi hujayralar deyiladi. Kipriklar silkinib ayirishning suyuq mahsulotiarini naychalarga chiqaradi. Uchki qismida yulduzsimon hu-jayralari bo’lgan shoxlangan naychalardan iborat bunday ayirish siste-masi protonefridiylar deyiladi. Moddalar almashinuvi mahsulotlari parenximadan naylarga diffuziya orqali o’tadi. Protonefridiylar ayirish bilan birga tanadagi osmotik bosimni boshqarish vazifasini ham bajaradi.

 Sodda tuzilgan ichaksiz kiprikli chuvalchanglarda maxsus ayirish or-gani bo’lmaydi, ayirish mahsulotlarini harakatchan amyobotsitlar tanadan olib chiqib ketadi.  Nerv sistemasi . Yassi chuvalchanglarda nerv hujayralari tananing oldingi qismida to’planib, qo’sh tugun - miya gangliysini hosil qiladi. Gangliydan orqa tomonga nerv stvollari ketadi. Stvollar nerv tolalaridan va ular bo’ylab joylashgan nerv hujayralaridan iborat. Ayrim ichaksiz kipriklilarning nerv sistemasi bo’shliq ichlilarnikiga o’xshab diffuz (tarqoq) joylashgan nerv hujayralaridan iborat. Miya gangliysi tananing old-ingi qismida

 joylashgan statotsist ishini boshqaradi. Bunday sodda*herv sistemasining murakkablashuvi quyidagicha sodir bo’ladi. Dastlab tarqoq nerv hujayralari tartib bilan joylashib, nerv stvollarini va ularni birlashtirib turadigan ko’ndalang belbog’ - komissuralarni hosil qiladi. Nerv gan-gliysi yhiklashib borgan sari nerv sistemasi markaziy qismining ahamiyati ortib boradi. Bir vaqtning o’zida nerv sistemasi parenximaga chuqurroq botib kira boshlaydi. Buning natijasida, tarqoq nervlardan hosil bo’lgan bo’ylamanerv stvollarining soni 5-6 juftdan 1-3 juftgacha qisqaradi, ya'ni gomologik organlarning oligomerizatsiyasi sodir bo’ladi. Bo’ylama nerv stvollari ko’ndalang komissuralar bilan qo’shilib,

 panjara yoki nar-vonga o’xshash shaklga ega bo’ladi. Nerv sistemasining barcha yassi chuvalchanglarga xos bo’lgan bu tipi ortogon deyiladi.  Ko’p shoxli kiprikli chuvalchanglarda miya gangliysi tanasining o’rta qismiga yaqin joylashgan. Gangliydan har tomonga 11 juft nerv stvollari tarqalgan. Stvollar ko’ndalang komissuralar bilan qo’shilishi tufayli nerv sistemasi murakkab to’rni hosil qiladi. Nerv stvollaridan bir jufti odatda boshqalariga nisbatan yo’g’onroq va uzunroq bo’ladi. Uch shoxli kiprikli chuvalchanglarda ham miya gangliysidan bir necha juft nerv stvollari chiqadi, ulardan bir jufti yo’g’onligi bilan boshqalaridan ajrahb turadi

 Sezgi organlari . Kiprikli chuvalchanglarning sezgi organlari kuchsiz rivojlangan. Tuyg 'u vazifasini teri, ayiim vakillarida esa tana oldingi qismida joylashgan bir juft o’simtalar bajaradi. Mexanik va kimyoviy ta'sirni tana bo’ylab tarqalgan harakatsiz kiprikchalar sezadi. Bu kiprikchalr xuddi bo’shliqichlilar knidotseliga o’xshash tuzilgan, lekin nerv hujayralari bilan bogianganligi bilan ulardan farq qiladi. Nerv hujayralarining o’simtasi miya gangliysi bilan bogiangan. Bunday sezgi organlarini sensillalar deyiladi (51 -rasm). Ayrim chuvalchanglarda miya gangliysi ustida yopiq xaltaga o’xshash muvozanat saqlash organi - statotsist bo ’l adi.

 Ko’zlari bitta yoki bir necha hujayradan hosil bo igan qadahdan iborat. Hujayralar- dan chiqadigan nerv tolalari ko’rish nervlariga birlashib, miya gangliysiga boradi. Pigmentli qadahning botiq tomoni tashqariga o’girilgan boiganidan yorugiik dastlab retseptor hujayra tanasi orqali o’tib, uning yorugiikka sezgir qismiga tushadi. Bu xildagi ko’zlar teskari ag’darilgan, ya'ni in- vertirlangan deyiladi

 Jinsiy sistemasi - germafrodit, odatda murakkab tuzilgan. Ko’pchilik chuvalchanglarda jinsiy bezlari rivojlangan. Jinsiy bezlar juda xilma-xil tuzilgan. Quyida ko’p shoxli va uch shoxli chuvalchanglar jinsiy siste-masining tuzilishi keltirilgan.  Erkaklik jinsiy sistemasi parenximada yoyilib joylashgan juda ko’p mayda pufakchalar, urug’ chiqaruvchi naychalar va tananing ikki yonida joylashgan urug’ yoiidan iborat. Ikki urug’ yoii qo’shilib, urug’ to’kuvchi nayni hosil qiladi. Bu nay kuyikish organi orqali o’tib, kloakaga ochiladi. Jinsiy kloakaga urg’ochilik jinsiy sistemasi nayi ham ochiladi

 Urg’ochilikjinsiy sistemasi bit-ta, ikkita yoki  ko 'p sonli ruxumdon-lar, ulardan boshlanadigan ikkita tuxum yoii, jinsiy qin va judako’p sariqdonlardan iborat. Sariqdonlar  modda hisoblanadi; ularning nayi tux-um yoiiga ochiladi. Sariqdon hujayralari urugianish xnsusiyatini yo’qotgan tuxum hosil qiluvchi hujayralar - ootsitlar hisoblanadi. Urg’ochilik jinsiy bezlari yoii ham kloakaga ochiladi. Ko’pincha jinsiy kloakaga urug’ qabul qilgich yoii ham ochiladi. Tuxum hujayra tuxum yoiida urug’lanib, saiiq modda va qobiq bilan o’raladi.

 Tuxumning bunday tuzilishi boshqa yassi chuvalchanglar uchun ham xos.  To’g’ri ichakli chuvalchanglarda urug’donlar oligomerizatsiyaga uchrab, ularning soni ikkitagachakamayadi. Ichaksizkiprikli chuvalchang-larning jinsiy bezlari rivojlanmagan. Tuxum hujayralari to’g’ridan to’g’ri parenximada joylashgan. Tuxumlari terini yirtib, tana devori yoki og’iz teshigi orqali suvga chiqadi. Tuxumlari ichki urugianadi.  Ko’payishi va rivojlanishi. Ko’pchilik kiprikli chuvalchanglar faqat jinsiy yoi bilan ko’payadi. Har xil sistematik guruhlarning embrional rivojlanishi turlichaboiadi. Odatda tuxum hujayrasi toiiq, lekin notekis bo'linadi.

 Ko’p shoxh dengiz kiprikli chuvalchanglari metamorfoz orqali rivojla-nadi. Tuxumdan chiqqan Myullerov lichinkasi (52-rasm) voyaga yetgan davridan keskin farq qiladi. Lichinka tanasi tuxumsimon, ichagi xaltaga o’xshash. Dastlab lichinka radial simmetriyaga xos belgilarga ega. Li-chinka tanasining o’rta qismida, ya'ni og’iz teshigidan oldinroqda 8 ta eshkaksimon uzun o’simtalar osilib turadi. o’simtalar qirralarida uzun kipriklar joylashgan. Lichinka dastlab kipriklar yordamida planktonda suzib yuradi; keyinchalik mayda chuvalchangga aylangach, suv tubiga cho’kadi. Boshqa tur- kumlarga mansub turlar bevosita o 'zgarishsiz rivojlanadi.

 Makrostomida turkumining vakillari ko’ndalang bo’linish orqah ko’payish xusus- iyatiga ega. Buning uchun tananing halqum-dan keyingi qismidako’ndalang tortmapay-do boiib, chuvalchang tanasi ikki qismga bo’linadi, Har bir bo’lakning keyingi qismida yangi organlar hosil bo’ladi. Yosh chuvalchanglar to’liq alohidalashib ketmasdan 4,8 yoki 10 ta individdan iborat zanjir hosil qilishi mumkin. Keyinchalik individlar chiqib alohida yashashga o’tadilar.

 Kiprikch а l а r vosit а sid а v а muskull а rning qisq а rishi n а tij а sid а butun t а n а si bir joyd а n ikkinchi joyg а h а r а k а t qil а di. SHu bil а n birg а ul а rd а m а xsus muvoz а n а t org а ni hisobl а ng а n yadroch а li sitosist, sezish org а nl а rid а n tuyg’u v а yorug’likni sezish org а ni h а m rivojl а ng а n. Erkin yash а ydig а n kiprikli chuv а lch а ngl а r r а ngi oq yashil, s а rg’ish, pushti, to’q qizil, gul s а ps а r v а och h а vo r а ngl а rd а bo’lib, t а shqi muhit sh а roitig а mosl а shg а n.  Ul а r sodd а h а yvonl а r kolovorotk а l а r, qisqichb а q а simonl а r v а h а r xil h а yvon qoldiql а ri bil а n oziql а n а di. Hozirgi v а qtd а ul а rning uch mingd а n ortiq turl а ri m а vjud bo’lib, 4t а turkumg а bo’lin а di (N а t а li m а ’lumotl а rig а а sosl а ng а n)

 1.turkum Ich а ksizl а r-Acoela  2.turkum Ich а gi ko’p shoxch а lil а r- Polyclada  3.turkum Aloecoela  4.turkum To’g’ri ich а klil а r- Rhabdocoela

 1.Ich а ksizl а r turkumi h а jmi jih а tid а n jud а m а yd а , ko’pchiligi dengizl а rd а , а ks а riyat jih а td а n qirg’oql а rd а h а yot kechir а di. Bo’l а rni b а ’zil а ri pl а nkton t а rzd а h а yot kechirs а v а nin а t а nlil а rd а ozgin а p а r а zitlik qil а di.  2. Ich а gi ko’p shoxlil а r h а m dengizl а rd а yash а ydi, lekin ul а r eng yirik turbellyariyal а r bo’lib, uzunligi ko’pinch а bir nech а s а ntimetrg а et а di.  3. Aloeocoela, bu turkum v а kill а ri jud а xilm а -xil h а yot kechir а di. Ul а r or а sid а dengizd а , chuchuk suvl а rd а v а tuproqd а yash а ydig а n form а l а ri m а vjud.  Bu turkum kenj а turkuml а rg а bo’lin а di, ul а r or а sid а eng ko’p t а rq а lg а n kenj а turkumi, uch shoxlil а r-Triclada hisobl а n а di.

O'xshashlar

To’garak chuvalchanglar (Nemathelminthes) tipi. Nematodalar (Nematoda) sinfi

Tasmasimon chuvalchanglar (Cestoda) sinfi

Zuluklar sinfi Molluskalar tipi Ikki pallali molluskalar sinfi

Tikanboshlilar (Acanthocephala) tipi. Nematodalar (Nematoda) sinfi

Parazitlarning hayvonot dunyosidagi sistematik holati. Bir hujayrali parazitlarning umumiy tavsifi va sistematikasi