To’garak chuvalchanglar (Nemathelminthes) tipi. Nematodalar (Nematoda) sinfi - Botanika - Slaydlar

To’garak chuvalchanglar (Nemathelminthes) tipi. Nematodalar (Nematoda) sinfi

Yuklangan vaqt:

02.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

662.541015625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: To’garak chuvalchanglar (Nemathelminthes) tipi. Nematodalar (Nematoda) sinfi

REJA: 1.To‘garak chuvalchanglar tipining umumiy tavsifi va sistematikasi. 2. Odamlarda parazitlik qiluvchi nematodalar sinfi vakillarining tuzilishi, tarqalishi, biologik xususiyatlari, qo‘zg‘atadigan kasalliklari hamda ularni oldini olish choralari.

To‘garak chuvalchanglar boshqachasiga birlamchi tana bo‘shliqli chuvalchanglar ham deb aytiladi. Haqiqatdan ham, tana bo‘shlig‘i (sxizotsel) bo‘lib, unda ichki organlar joylashgan. Tana bo‘shlig‘i suyuqlik bilan to‘lgan bo‘ladi.

To‘garak chuvalchanglar, ya’ni birlamchi tana bo‘shliqli chuvalchanglar yassi chuvalchanglarga nisbatan ancha yuqori darajali tuzilishga ega. Ularning tanasi segmentlarga bo‘linmagan, ipsimon uzunchoq, dukka o‘xshagan, ko‘ndalang kesigi to‘garak, doira shaklida. Shuning uchun ham tipning nomi to‘garak chuvalchanglar deb ataladi.

To‘garak chuvalchanglarning yassi chuvalchanglardan farqi yana shundaki, ularning ko‘pchilik turlari ayrim jinsli, jinsiy organlari sodda tuzilgan, jinsiy dimorfizm yaxshi ifodalangan. Ularning rivojlanishi bitta, ikkita ba’zan esa uchta xo‘jayinda boradi.

To‘garak chuvalchanglar tipi vakillari yer yuzida nihoyatda keng tarqalgan bo‘lib, ko‘pchilik turlari dengiz va okeanlarda, chuchuk suv havzalarida, tuproq biotsenozida erkin holda hayot kechiradi. Bir qancha turlari esa odam, umurtqasiz va umurtqali hayvonlar hamda o‘simlikiar tanasida parazitlik qiladi.

To‘garak chuvalchanglarning 18 mingdan ortiq turi fanga ma’lum, ulardan 2000 ga yaqin turi MDH mamlakatlarida uchraydi.

To‘garak chuvalchanglar tipi o‘z navbatida:  qorinkiprildilar,  nematodalar,  kinorinxlar,  qil chuvalchanglar,  og‘izaylangichlilar,  priapulidlar sinflariga bo‘linadi

Nematodalar (Nematoda) sinfi. Bu sinf vakillari turli xil muhitda yashashga moslashgan. Ularni Yer yuzining deyarli barcha havzalarida va suv tubidagi balchiqlarda uchratish mumkin. Nematodalar tuproq biotsenozidagi ko‘p hujayrali organizmlarning asosiy qismini tashkil etadi.

Nematodalar sinfi vakillarining umumiy belgi-xususiyatlar:  tanasi duksimon,  ya'ni oldingi va keyingi uchi ingichkalashgan,  ko‘ndalang kesimi to‘garak shaklda,  Tanasining oldingi uchida og‘iz teshigi,  keyingi uchiga yaqin joyda esa anal teshigi joylashgan.

 tanasining anal teshigidan keyingi qismi dumni hosil qiladi,  tananing anal teshigi joylashgan tomoni qorin deb ataladi,  jinsiy va ayirish sistemasi teshiklari ham ana shu qorin tomondan tashqariga ochiladi.

Nematodalar sinfi 2 ta kenja sinfga bo‘linadi.  Adenoforalar (Adenophorea) kenja sinfi.  Setsernentlar (Secernentea) kenja sinfi.

Adenoforalar (Secernentea) kenja sinfi vakillari, asosan dengiz, chuchuk suv, ba`zan tuproqda erkin hayot kechiradi. Ko’pchilik turlari faqat kislorod yetarli bo’lgan sharoitda yashaydi. Kutikulasi o’tkazuvchan bo’lganidan nematodani zararli moddalar tasiridan to’liq himoya qilaolmaydi.

Setsernentlar (Secernentea) kenja sinfi vakillari asosan, o’simliklarda, hayvonlarda va odamlarda parazitlik qiladigan turlarni o’z ichiga oladi.

Odam askaridasi ( Ascaris lumbricoides). Yer yuzida deyarli barcha mamlakatlarda tarqalgan. Ayrim mamlakatlarda, masalan, Yaponiyada aholining deyarli hammasi askarida bilan zararlangan. Chunki Yaponiyada qishloq xo‘jaligida odam ekskerementidan organik o‘g‘it sifatida sabzavot va poliz ekinlari ekiladigan maydonlarda keng miqyosda foydalaniladi

Askarida ayrim jinsli, erkagi urg‘ochisidan ancha kalta, ya’ni erkagining uzunligi 15-25 sm, urg‘ochisiniki esa 25-40 sm bo‘ladi.

Bundan tashqari, erkak askarida xipcha va dumi qorin tomoniga spiral kabi buralgan bo‘ladi. Urg‘ochisining esa t anasi yo‘g‘on va dumi to‘g‘ri. Chuvalchangning oidingi uchida 3 ta labli og‘iz, unda juda mayda ko‘z ilg‘amaydigan so‘rg‘ichlar bo‘ladi.

Askarida odamlarning ingichka ichagida parazitlik qiladi. Ichagida askarida bo‘lgan kishi parazitni yuqtiradigan va tarqatadigan manba bo‘lib hisoblanadi. Bitta urg‘ochi askarida bir kecha-kunduzda 200-250 mingtagacha tuxum qo‘yadi (bitta askarida kamida 200 kun yashaydi), hayoti davomida esa bir necha 10 mln. tuxum qo‘yadi (250000x200=50000000).

Askarida tuxumi ustidan uch qavat po‘st bilan o‘ralgan bo‘ladi, ammo yangi qo‘yilgan, ya’ni kasal kishidan endi chiqqan askarida tuxumi zararlash imkoniga ega emas. Zararlash imkoniga ega bo‘lishi uchun tashqarida nam muhitda kamida 15-25 kun bo‘lishi zarur, shu muddat ichida zararlash qobiliyatiga ega bo‘lgan lichinka yetiladi.

Odam askaridasi oraliq xo‘jayinsiz rivojlanadi, ya’ni yagona xo‘jayini odam hisoblanadi. Tashqi muhitda askarida tuxumi 10 yilgacha tiriklik xususiyatini saqlashi mumkin

Ichida lichinkasi bo‘lgan bunday tuxumni qaynatilmagan suv, yuvilmagan meva- sabzavot, ayniqsa, qulupnay, usti ochiq qolgan ovqatlarni iste’mol qilish orqali odam o‘ziga yuqtiradi.

Oshqozonga tushgan tuxumning pardasi oshqozon shiralari (fermentlari) ta’sirida erib ketadi, lichinka esa ichak devori orqali qonga o‘tib, 10 kun davomida migratsiya qilib, jigar, yurak, o‘pkaga borib aylanib yuradi.

Lichinka o‘pkaga kelganda, odamda o‘pka shamollashi hodisasi kabi o‘zgarish bo‘lib, yo‘tal paydo bo‘ladi va yo‘talganda o‘pkada, ko‘krakda og‘riq paydo bo‘ladi, ayrim vaqtlarda harorat ko‘tariladi.

Yo‘talganda lichinkalar bronxlar va kekirdak orqali yuqoriga, ya’ni og‘iz bo‘shlig‘iga keladi. U yerdan so‘lak bilan qayta yutib yuborilganda lichinkalar oshqozon orqali ingichka ichakka tushib, uning devorlariga yopishadi va 2,5 oy mobaynida voyaga yetgan askaridaga aylanadi

Askaridalar keltirib chiqaradigan kasallik askaridoz deyiladi. Bu kasallikdan kishida kamqonlik avj oladi, ko‘ngil aynish, qusish, ishtaha yo‘qolishi va boshqalar bo‘ladi.

Ba’zan askaridalar ichakdan o‘t pufagiga o‘tib, uni bekitib qo‘yadi. Ichakdan oshqozon, qizilo‘ngach, hatto nafas yo‘llariga o‘tishi mumkin. Bundan tashqari, askarida o‘zidan zaharli moddalar chiqarib, odam organizmini zaharlaydi.

O‘zbekistonda tog‘ va tog‘oldi mintaqalarda yashovchi aholi o‘rtasida askaridoz bilan kasallanish tez-tez uchrab turadi. Aholining askaridoz bilan og‘rishi 1-90 % orasida o‘zgarib turadi. Masalan, A. Mansurovning ma’lumotlariga qaraganda, 1968-yilda Toshkent viloyatining Bo‘stonliq tumanida yashovchi aholi o‘rtasida bolalar 57,2 % va kattalar-33,9 % ga askaridoz bilan og‘rigan.

Askaridalar ayniqsa, bolalarda ko‘p uchraydi. Odam askaridasining zahari ayniqsa, bolalar organizmiga yomon ta’sir qiladi. Kasallangan bolaning boshi og‘riydi, boshi aylanadi, qorni og‘riydi, kechalari bezovta bo‘ladi, tipirchilab, tishini g‘ichirlatadi.

Kasallangan bolaning  boshi og‘riydi,  boshi aylanadi,  qorni og‘riydi,  kechalari bezovta bo‘ladi,  tipirchilab,  tishini g‘ichirlatadi.

Og‘riq vaqti-vaqti bilan bo‘lganligi uchun shifokor ko‘pincha appenditsit deb ham gumon qiladi. Odatda odam ichagida bir nechta, ba’zan o‘nlab, yuzlab askaridalar parazitlik qiladi. Bitta odamdan 900 ta va yana bittasidan 5126 ta askarida topilgani fanga ma’lum.

Tovuq askaridasi ( Ascaridia galli ). Tovuqlarning ingichka ichakda parazitlik qiladi. U tovuqlardan tashqari u kurka, tovus va sesarkalarda ham uchraydi.

Askaridoz hamma parrandachilik xo‘jaliklarida keng tarqalgan kasallik bo‘lib, bunda yosh jo‘jalar o‘sishdan va rivojlanishdan orqada qoladi hamda ko‘plab nobud bo‘ladi. O‘zbekiston sharoitida tovuqlar yoshiga qarab 55% dan 100% gacha askaridioz bilan kasallanadi.

Urg‘ochi askarida urug‘langandan keyin tovuqning ingichka ichagiga tuxum qo‘yadi. Tuxum ingichka va yo‘gon ichak orqali tashqi muhitga chiqariladi.

Tashqi muhitda issiqlik va namlik yetarli bo‘lsa, tuxumi ichida rivojlanib lichinka paydo bo‘ladi va u yuqumli davriga aylanadi. Yetilgan invazion tuxumni oziq yoki suv bilan birga yutib yuborgan tovuq askaridoz qo‘zg‘tuvchisi bilan zararlanadi.

Bolalar gijjasi ( Enterobius vermicularis ). Hamma joyda tarqalgan, juda mayda, ya’ni urg‘ochisining uzunligi 10-12 mm, erkaginiki esa, 2-5 mm bo‘ladi.

Bolalar gijjasi odamlar, ayniqsa, yosh bolalar ingichka ichagining ikkinchi yarmida va yo‘g‘on ichagida parazitlik qiladi. Urug‘langan urg‘ochi gijjalar tunda anal teshikdan faol harakatlanib, anus atrofiga chiqadi va bu yerda teri burmalariga 10-20 mingga yaqin tuxum qo‘yadi.

Tuxum qo‘yishdan oldin gijjalar suyuqlik ajratadi, bu suyuqlik yordamida tuxumlar teriga yopishadi. Parazit anal teshigi atrofiga chiqib o‘zidan suyuqlik chiqarib, tuxum qo‘yayotganida bu joyni qichitadi. Natijada bola juda bezovtalanadi va beixtiyor qashinadi.

Urg‘ochi gijja tuxum qo‘yib bo‘lganidan keyin burishib o‘ladi. Qo‘yilgan tuxum 4-6 soatda yuqumli holatga keladi. Bu parazitning urg‘ochisi 25-30 kun yashaydi. Erkagi urg‘ochisini otalantirgach, o‘lib ketadi.

Gijja bilan kasallangan  bola kam uxlaydi,  asabiylashadi,  injiq bo‘ladi,  ishtahasi yo‘qoladi,  ko‘ngli ayniydi,  qorni og‘riydi,  boshi aylanadi.

Bola qashingan paytda gijja tuxumlari  ichki kiyimlarga,  barmoqlariga, tirnoqlari orasiga o‘rnashib qoladi,  qo‘lini yuvmasdan ovqatlansa ,  barmoqlarini og‘ziga solsa, parazit tuxumi bolaning ichiga tushadi.

Rishta ( Dracunculus medinensis ). Ipsimon ko‘rinishdagi nematoda bo‘lib, O‘rta Osiyo respublikalarida rishta (ip) deb ataladi. Mutafakkir olim Abu Ali ibn Sino rishta parazit keltirib chiqaradigan kasallikni birinchi marta o‘rgangan allomadir.

Rishta ayrim jinsli bo‘lib, jinsiy dimorfizm yaqqol ko‘rinadi. Urg‘ochisining uzunligi 32 sm dan 150 sm gacha boradi, erkagi esa 12-30 mm atrofida bo‘ladi

Rishta biogelmint (rivojlanish siklida oraliq xo‘jayin ishtirok etadi) bo‘lib, rivojlanish siklida 2 ta xo‘jayin qatnashadi. Rishtaning asosiy xo‘jayini odam, ayrim hollarda esa maymun, it, mushuk, tulki, chiyabo‘ri, qoplon va boshqa sutemizuvchilar hisoblanadi.

Jinsiy voyaga yetgan parazit asosiy xo‘jayinlarining terisi ostidagi biriktiruvchi to‘qimalarida va ko‘pincha oyoq terisi ostida parazitlik qilib yashaydi. Oraliq xo‘jayini esa suvda yashovchi qisqichbaqasimonlardan- sikloplardir. Rishtaning erkagi urg‘ochisini otalantirgach, halok bo‘ladi.

Rishtaning urg‘ochisi urug‘langandan so‘ng, lichinkalar tug‘ish uchun odamning qo‘1- oyoqlari terisi ostiga ko‘chadi va ma’lum vaqtdan keyin terida shishlar (pufakchalar) paydo bo‘ladi. Bunday shishlar suvga tekkanda (qo‘1- oyoqlarni yuvganda yoki cho‘milganda) yoriladi va ulardan parazitning lichinkalari suvga tushadi.

Suvda rishta lichinkalarini sikloplar oziq sifatida yutib yuboradi. Siklop tanasida lichinka rivojlanib, 12-14 kundan keyin yuqumli (invazion) holatga aylanadi. Odam va boshqa asosiy xo‘jayinlar suv orqali zararlangan sikloplarni yutib yuboradi va rishtani o‘zlariga yuqtiradi.

Suvda rishta lichinkalarini sikloplar oziq sifatida yutib yuboradi. Siklop tanasida lichinka rivojlanib, 12-14 kundan keyin yuqumli (invazion) holatga aylanadi. Odam va boshqa asosiy xo‘jayinlar suv orqali zararlangan sikloplarni yutib yuboradi va rishtani o‘zlariga yuqtiradi.

Agarda rishta kasallangan odam terisi ostida o‘lsa, odam organizmiga parazitning zaharli moddalari so‘riladi va natijada odam badanida har xil toshmalar (eshak yemi) paydo bo‘ladi.

 Badan qichishadi,  bosh aylanadi,  nafas olish qiyinlashadi,  organizm oriqlaydi.  bo‘g‘inlarning yallig‘lanishi,  ko‘ngil aynishi,  qusish hollari ham ro‘y beradi.

E’tirobingiz uchun rahmat!

O'xshashlar

Tikanboshlilar (Acanthocephala) tipi. Nematodalar (Nematoda) sinfi

Tasmasimon chuvalchanglar (Cestoda) sinfi

Yassi chuvalchanglar (Plathelminthes) tipi

Zuluklar sinfi Molluskalar tipi Ikki pallali molluskalar sinfi

Parazitlarning hayvonot dunyosidagi sistematik holati. Bir hujayrali parazitlarning umumiy tavsifi va sistematikasi