Tasmasimon chuvalchanglar (Cestoda) sinfi - Botanika - Slaydlar

Tasmasimon chuvalchanglar (Cestoda) sinfi

Yuklangan vaqt:

02.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

895.9326171875 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Tasmasimon chuvalchanglar (Cestoda) sinfi

REJA: 1.Tasmasimon chuvalchanglar sinfi vakillarining tuzilishi. 2.Tarqalishi, biologik xususiyatlari. 3.Qo‘zg‘atadigan kasalliklari hamda ularni oldini olish choralari.

Tasmasimon chuvalchanglar sinfi vakillarining morfologiyasi va biologiyasini o‘rganishda shveytsariyalik zoolog O. Furman o‘z ishlari bilan fanga (XX-asrda) katta hissa qo‘shgan. Rossiyada parazit chuvalchanglar, shu jumladan, tasmasimon chuvalchanglar faunasi rus olimlari N.A. Xolodkovskiy va V.A. Kler tomonidan o‘rganilgan.

Akademik K.I. Skryabin rahbarligida yozilgan „Sestodologiya asoslari“ ko‘p tomlik asarlari MDH mamlakatlarida „Sestodologiya“ fanini rivojlantirishda asosiy rol o‘ynaydi.

Tasmasimon chuvalchanglar endoparazitlar bo‘lib, jinsiy voyaga yetganlari ko‘plab umurtqali hayvonlarda, shu jumladan, odamlar ichagida, kamdan-kam turlari esa boshqa organlarda parazitlik qilib yashaydi

Tasmasimon chuvalchanglar biogelmintlar bo‘lib, rivojlanish siklida asosiy xo‘jayindan tashqari, bir yoki ikkita oraliq xo‘jayin ishtirok etadi. Xo‘jayin ichagidagi tasmasimon chuvalchanglarning soniga qarab, ular turlicha urug‘lanadi.

Tasmasimon chuvalchanglar sinfi 9 turkumga ega. Ulardan eng muhimlari Tasmasimonlar (Pseudophyllidea) va Zanjirsimonlar (Cyclophyllidea) turkumlarining vakillari bo‘lib, ular odam va chorva mollarining xavfli parazitlari hisoblanadi.

Tasmasimonlar (Pseudophyllidea) turkumi .  vakillari birmuncha tuban darajada tuzilgan,  ayrimlarida gavdasi bo‘g‘imlashmagan yoki chala bo‘g‘imlashgan,  bachadoni ochiq, tuxumda rivojlangan lichinkasi kiprikli.

Ushbu turkumga odamlar, it, mushuk va tulkilarning ingichka ichagida parazitlik qiluvchi serbar tasmasimon chuvalchang (Diphyllobothrium latum)ni misol keltirish mumkin.

Serbar tasmasimon chuvalchang tasmasimon chuvalchanglar sinfining eng uzun va yirik vakili hisoblanib, odam hamda turli yirtqich sutemizuvchilarning (it, mushuk, tulki, ayiq, bo‘ri) ichagida parazitlik qiladi.

Tanasining uzunligi 10-15 m, ba’zan esa 20 m gacha boradi, eni esa 3-4,5 sm gacha yetadi. Bo‘g‘imlar, ya’ni proglottidalar soni har bir voyaga yetgan keng tasmasimon chuvalchangda 4000 tagacha boradi. Bo‘g‘imlarning eni bo‘yiga nisbatan uzun bo‘ladi.

Skoleksi, ya’ni boshchasi, boshqa tasmasimon chuvalchanglardan farq qiladi. Ularning boshchasida so‘rg‘ich o‘rnida 2 ta chuqur egatchalar- botriylari mavjud, shu organi yordamida ular asosiy xo‘jayini ichak devoriga yopishadi.

Asosiy xo‘jayini- odam, mushuk, it, tulki, ayiq va boshqalar. Birinchi oraliq xo‘jayini suvda yashovchi mayda qisqichbaqasimonlar (siklop va diaptomuslar) ikkinchi oraliq xo‘jayini (qo‘shimcha xo‘jayini ham deb ataladi) baliqlar (cho‘rtan, okun, losos) hisoblanadi.

Bunda asosiy xo‘jayinda yetilgan keng tasmasimon chuvalchangning tuxumlari axlat bilan birga tashqi muhitga chiqariladi. Bu tuxumlar faqat suvda rivojlanadi. Oradan 3-5 hafta o‘tgach, tuxumdan usti kiprikchalar bilan qoplangan koratsidiy chiqadi.

Koratsidiy sharsimon bo‘lib, suvda kipriklari yordamida suzib yuradi. Koratsidiylarning kiprikli epiteliysi ostida 6 ilmoqli bo‘ladi. Koratsidiylarni suvdagi qisqichbaqasimonlardan- sikloplar ozuqa sifatida yutib yuboradi.

Sikloplar ichida koratsidiylar kipriklarini yo‘qotadi va onkosferalar ichak devorini teshib tana bo‘shlig‘iga o‘tadi. Bu joyda onkosfera keyingi lichinkalik stadiyasi proserkoidga aylanadi.

Keyinchalik bunday lichinkalar bilan zararlangan sikloplarni cho‘rtan, nalim va ba’zi losossimon baliqlar yutib yuboradi. Proserkoidlar baliq oshqozonidan muskullar, jigar va boshqa organlariga o‘tadi hamda keyingi lichinkalik davri-pleroserkoidga aylanadi.

Odamlar xom va chala pishirilgan pleroserkoidli baliq go‘shtini yoki ikrasini iste’mol qilganda, serbar tasmasimon chuvalchangni o‘zlariga yuqtiradilar. Odam organizmida 21-36 kundan keyin pleroserkoiddan 8-15, ba’zan 20 m uzunlikdagi jinsiy voyaga yetgan keng tasmasimon chuvalchang yetishadi.

Zanjirsimonlar ( Cyclophyllidea ) turkumi.  gavda to‘lig‘icha bo‘g‘imlashgan,  yetilgan bo‘g‘imlardagi bachadoni yopiq holda tuzilgan,  embrional taraqqiyoti bachadonda kechadi,  tuxumda paydo bo‘lgan lichinka – onkosfera oraliq xo‘jayinlari iste’mol qilmaguncha tuxumdan tashqariga chiqmaydi,  ikki xo‘jayin ishtirokida rivojlanadi, oraliq xo‘jayini organizmida pufaksimon lichinka paydo bo‘ladi.

Exinokokk ( Echinococcus granulosus ). Mahsuldor hayvonlarga va odamlarga juda katta zarar keltiradigan tasmasimon chuvalchanglardan yana biri exinokokk (Echinococcus granulosus) hisoblanadi. Voyaga yetgan exinokokkning  shakli tasmasimon bo‘lib,  uzunligi 2-6 mm atrofida,  tanasi skoleks va 3-4 bo‘g‘imdan iborat,  skoleksida 4 ta so‘rg‘ichi va xartumi bor.

Xartumi ikki qator joylashgan, 28 tacha xitinli ilmoqchalar bilan qurollangan. Skoleksdan keyingi birinchi va ikkinchi bo‘g‘imlari germafrodit bo‘lib, unda 50 ga yaqin urug‘don, urug‘ tashuvchi naycha, jinsiy bursa, tuxumdon, melis tanachasi va qin joylashgan. Oxirgi yetilgan bo‘g‘imi 400–800 ta tuxum bilan to‘lgan bo‘ladi.

Voyaga yetgan tasmasimon exinokokk it va boshqa go‘shtxo‘r yirtqich hayvonlarning ichagida 6 oy, ba’zan 1 yilgacha yashashi mumkin. Exinokokkning yetilgan oxirgi bo‘g‘imlari asosiy xo‘jayini axlati bilan tashqariga chiqariladi va bu bo‘g‘imlar faol harakat qilib, 5-25 sm gacha bo‘lgan masofani bosib o‘tib, yem-xashak hamda boshqa narsalarga o‘z tuxumlarini sochadi.

Oraliq xo‘jayinlar, ya’ni qo‘y, echki, qoramol, tuya, cho‘chqa va boshqa o‘txo‘r hayvonlar exinokokk tuxumlarini yem-xashak bilan yutib, bu parazitni o‘zlariga yuqtiradi.

Ilmiy ma’lumotlarga qaraganda, exinokokk bilan kasallangan bir bosh qo‘ydan o‘rtacha 2,5 kg go‘sht, 300 g yog‘, 100 g jigar va 400 g o‘pka hamda jun mahsulotlari kam olinadi.

Exinokokkning lichinkali (pufakli) shakli odamlarda ham uchraydi. Masalan, Urugvayda 10 yil mobaynida 3780 odam exinokokkoz bilan kasallangan. MDHda exinokokkoz Ukraina, Gruziya, Ozarbayjonda va O‘rta Osiyo mamlakatlarida odamlarda uchrab turadi. Exinokokkning pufakli shakli faqat jarrohlik yo‘li bilan olib tashlanadi.

 Buning uchun daydi va qarovsiz itlarning sonini kamaytirish kerak.  Chorvachilik xo‘jaligidagi hamda ov itlarini muntazam ravishda degelmintizatsiya qilish, ya’ni gijjaga qarshi dorilar berib turish kerak.  So‘yilgan mollarning exinokokk pufaklari bilan kasallangan organlarini itga bermasdan, yo‘qotish hamda zararsizlantirish lozim.

Qoramol tasmasimon chuvalchangi ( Taeniarhynchus saginatus ). Qoramol tasmasimon chuvalchangi asosan, odamlarning ingichka ichagida parazitlik qilib hayot kechiradi.

 tana uzunligi 4-10 m,  eni esa 12-14 mm ,  gavdasi bosh (skoleks), bo‘yin va mingga yaqin proglottidalardan iborat,  skoleksida 4 ta so‘rg‘ichli  so‘rg‘ichlari o‘rtasida rudiment ko‘rinishdagi xartumi bo‘lib, unda xitinli ilmoqchalar bo‘lmaydi. Shuning uchun ham qoramol tasmasimoni qurollanmagan tasmasimon deyiladi.

Jinsiy organlari sistemasi taxminan 200- bo‘g‘imdan paydo bo‘la-boshlaydi. Germafrodit bo‘g‘imlarida avval erkaklik, so‘ngra urg‘ochilik jinsiy a’zolari yetiladi. Urug‘donlar soni har bir proglottidda 1000 ga yaqin, bir dona tuxumdoni esa ikki bo‘lakli.

Qoramol tasmasimonining odam ichagidagi rivojlanish siklini rus olimlari J.K. Shtrom va F.F. Tolizin tomonidan chuqur o‘rganilgan. Bu olimlar o‘z hayotlarini xavf ostida qoldirib, qoramol tasmasimoni tuxumini yutib, uning rivojlanishini va organizmga ko‘rsatadigan ta’sirini o‘zlarida tajriba o‘tkazib sinab ko‘rishgan.

Umuman, qoramol tasmasimonining jinsiy voyaga yetgan davri teniarinxus ( Taentarynchus saginatus ), keltirib chiqaradigan kasalligi esa teniarinxoz deyiladi. Lichinkalik davrida ( Cysticercus bovis ) hosil qiladigan kasallik esa sistiserkoz deb ataladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, teniarinxoz bilan asosan odamlar, sistiserkoz bilan esa qoramollar kasallanadi.

Teniarinxoz yer yuzida keng tarqalgan. Ayniqsa, Afrika, Janubiy Amerika, Avstraliya va Osiyoning ayrim mamlakatlarida odamlar bu kasallik biian ko‘proq kasallanadi. MDHda teniarinxoz Kavkaz ortida, O‘rta Osiyo respublikalarida, Qozog‘istonda, Rossiyaning shimoliy viloyatlarida ko‘proq uchraydi.

O‘zbekistonda bu kasallik, asosan Xorazm viloyati aholisi o‘rtasida tez-tez uchrab turadi (13%). Buning asosiy sababi mahalliy aholi o‘rtasida milliy taom mol go‘shti qiymasidan tayyorlangan «ijjan»ning (piyoz va garmdori qo‘shilgan xom qiyma mol go‘shtining) keng iste’mol qilinishidir.

Cho‘chqa tasmasimon chuvalchangi ( Taenia solium ). Qoramol tasmasimoni kabi odamlarning ingichka ichagida parazitlik qiladi.

 uzunligi 1,5-3 m,  ba’zan esa 5 m gacha borib,  boshcha, ya’ni skoleks, bo‘yin va 900 tagacha bo‘g‘imlari  boshchasida 4 ta so‘rg‘ichi va xartumida ikki qator har xil katta-kichiklikdagi xitinli ilmoqchalari (22-32 tadan) joylashgan,  proglottidalarining har birida yuzlab urug‘donlar va uch bo‘lakli bitta tuxumdon bo‘ladi.

Cho‘chqa tasmasimoni lichinkasi ham xuddi qoramol tasmasimoni lichinkasi kabi sistitserk deyiladi. Bu lichinka har xil to‘qima va organlarda maxsus po‘stga o‘ralib parazitlik qiladi. Sistiserk no‘xat kattaligidagi pufakcha bo‘lib, ichi tiniq suyuqlik bilan to‘lgan bo‘ladi, uning uchida 4 ta so‘rg‘ichi va xartumi, ilmoqchalar bilan qurollangan skoleksi joylashgan.

Cho‘chqa tasmasimonining asosiy xo‘jayini odam hisoblanadi. Odamning ingichka ichagida voyaga yetgan tasmasimon chuvalchang parazitlik qiladi. Cho‘chqa, it, mushuk, tuya va quyonlar bu chuvalchangning oraliq xo‘jayinlari hisoblanadi.

Cho‘chqa tasmasimonining voyaga yetgan shakli keltirib qo’zg‘atadigan kasallik tenioz, lichinkalik davri vujudga keltiradigan kasallik esa sistiserkoz deyiladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, odamlar ham tenioz va ham sistiserkoz bilan kasallanishi mumkin.

Kalta, ya’ni pakana zanjirsimon chuvalchang ( Hymenolepis nana ). Odamlarning, ayniqsa, bolalarning ingichka ichagida parazitlik qiladi va gimenolepidoz kasalligini vujudga keltiradi.

Bu parazitning odamlarda parazitlik qiladigan boshqa tasmasimon chuvalchanglardan farqi shundaki, haqiqatdan bu chuvalchangning uzunligi 1-4,5 sm atrofida bo‘ladi.

Sharsimon xartumchali boshida ilmoqchalari (bir qator joylashgan 24-30 ta ilmoqchalari) va 4 ta so‘rg‘ichi bo‘ladi. Boshidan so‘ng ingichka bo‘yni, undan keyin esa 150-200 tagacha mayda bo‘g‘imlari, ya’ni proglottidalari bo‘ladi.

Kalta zanjirsimon chuvalchangning hamma rivojlanish davrlari bitta xo‘jayinda, ya’ni odamda o‘tadi. Demak, odam kalta zanjirsimon chuvalchang uchun ham asosiy va ham oraliq xo‘jayin hisoblanadi.

Gimenolepidozga yo‘liqqan odamlarning  me’da-ichak yo‘llari yallig‘lanib og‘riydi,  ishtahasi buziladi, ich ketish hollari yuz beradi va darmonsizlanib,  mehnat qobiliyati pasayadi,  parazitning o‘zidan chiqargan zaharli moddalari bolaning asab sistemasiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Kasallik 3-12 yoshdagi bolalarda, ayniqsa, sanitariya-gigiyena qoidalari buzilgan bolalar muassasalarida ko‘proq uchraydi va tez tarqaladi.

E’tirobingiz uchun rahmat!

O'xshashlar

To’garak chuvalchanglar (Nemathelminthes) tipi. Nematodalar (Nematoda) sinfi

Yassi chuvalchanglar (Plathelminthes) tipi

Zamburug’lar. Xitridiyalar sinfi

Zuluklar sinfi Molluskalar tipi Ikki pallali molluskalar sinfi

Ikki urug’ pallalilar sinfi