Ochiq urug’lilar - Botanika - Slaydlar

Ochiq urug’lilar

Yuklangan vaqt:

12.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7371.5185546875 KB

Ko'chirib olish

O C H I Q U R U G ’ L I L A R

REJA : • I. Kirish • II. Asosiy qism • 1. Ochiq urug`lilarga tasnif, klassifikatsiyasi. • 2. Ochiq urug`lilarning tuzilishi va ko`payishi. • III. Xulosa • IV. Foydalanilgan adabiyotlar .

OCHIQ URUG’LILAR TIPI. Quruqlik sharoitida yashaydigan va urug’ yetishtiradigan yuksak o’simliklar urug’li o’simliklar deb ataladi. Bu o’simliklarda urug’ bo’lishi bilan arxegonial yuksak o’simliklardan, ya’ni moxlar, riniofit, plaun, qiriqbo’g’im va paparotniklardan tubdan farq qiladi. Hozirgi zamon yuksak urug’ yetishtiruvchi o’simliklar asosan yuqorida aytilgan sporali yoki arxegoniylardan kelib chiqqan. Urug’li o’simliklar ikki bo’limga: ochiq urug’lilar (Gymnospermae)va yopiq urug’lilar (Angiospermae) ga bo’linadi. 2. Ochiq urug’lilar qadimiy o’simliklar bo’lib, ularning qadimiy avlodlari toshko’mir davrining oxirlarida yashaganlar. Jumladan urug’li paporotniklar, bennettitlar, keytonlilar yo’qolib ketib, qazilma holda saqlanib qolganlar. Ginkoviylar, velvichiyalarni bittadan turi saqlanib qolgan. Hozirgi vaqtda qarag’aylar, sagovniklar, gnetoviylar keng tarqalgandir.

OCHIQ URUG’LILAR TIPI. • Er yuzida ochiq urug’lilarning hozir 660 turi mavjud bo’lib, asosan daraxt, qisman buta va liana turlari uchraydi. • SHoxlanishi monopodial bo’lib, poyasi kambiy va fellogen to’qimalarining faoliyati natijasida o’ziga xos tuzilishga ega. Ikkilamchi yugonlashish xususiyati bilan yopiq urug’li o’simliklarga yaqin tursada gistologi elementlaridan-tarxeyalardan tuzilganligi va o’tkazuvchi bog’lamlar yo’qligi bilan ulardan farq qiladi. Bargining tuzilishiga qarab ikki guruhga bo’linadi. 1. gr megofil linyasi bo’yicha poporotniklarga o’xshash barglar. 2 gr mikrofil linyasi bo’yicha hosil qilingan nina barglar. Bargi 2-5 yilda to’kiladi. Ochiq • urug’lilar doimiy yashil o’simliklar bo’lib, ildizi-asosiy va yon ildizlardan iborat, mikoriza hosil bo’ladi.

OCHIQ URUG’LILAR TIPI. • Ochiq urug’li o’simliklarning xarakterli xususiyatlaridan biri urug’ va urug’ kurtakni ochiq bo’lishidir. Ularning urug’lari mevaning ichida emas, balki megosporafillarda ochiq holda joylashadi. Urug’kurtak megosporangiydan nutsellusdan tashkil topgan bo’lib, tashqi tomonidan intgument bilan o’rab olingan. Megosporofilning otalanishidan urug’ rivojlanadi. Ochiq urug’lilarning muhim xususiyatlaridan biri spermatozoidning spermiyaga aylanishidir. Spermiyani hosil bo’lishi bu o’simliklarni suvsiz muhitida ham otalanishiga imkon yaratib beradi • Ochiq urug`li o`simliklar bir tomonidan yuqori sporali o`simliklarga 2-bir tomondan yopiq urug`li o`simliklarga o`xshaydi. Ochiq urug`li o`simliklar urug` beradigan qirqquloqlardan, yopiq urug`li o`simliklar ochiq urug`li o`simliklardan kelib chiqqan.

OCHIQ URUG’LILAR TIPI. • Ochiq urug`li o`simliklarga butalar,daraxtlar kiradi. Yopiq urug`li o`simliklar orasida daraxtlar,butalar, yarim butalar va o`tli o`simliklar uchraydi. Ochiq urug`li o`simliklar asosan monopodial tipda shoxlanadi. Yopiq urug`li o`simliklar esa monopodial,simpodial va dixatomik ravishda shoxlanadi. Ochiq urug`li o`simliklarda suv naylari • bo`lmaydi. Suv naylari vazifasini traxeidlar bajarib turadi. Yopiq urug`li o`simliklarning to`qimasida esa suv naylari xamda traxeidlar bo`ladi. Ochiq urug`li o`simliklarning urug` kurtagi ochiq yerda taraqqiy etadi. Yopiq urug`li o`simliklarni urug`i mevaning ichida taraqqiy etadi. Ochiq urug`li o`simliklarda esa urug` g`uddalarda taraqqiy etadi. Bularda meva bo`lmaydi. Ochiq urug`li o`simliklardagini aksi, yopiq urug`li o`simliklarni mevasi bo`ladi. Ochiq urug`li o`simliklarning endosperma to`qimasi otalanish protsessidan oldin hosil bo`ladi. Yopiq urug`li o`simliklarda esa endosperma to`qimasi otalanishdan keyin hosil bo`ladi. Ochiq urug`li o`simliklarda qo`shaloq otalanish bo`lmaydi, yopiq urug`li o`simliklarda esa qo`shaloq otalanish bo`ladi. Ochiq urug`li o`simliklarning ko`pchiligi doimo yashil o`simlik hisoblanadi.

OCHIQ URUG’LILAR TIPI. • Ochiq urug`li o`simliklar 7 ta sinfga bo`linadi: • 1. Urug`li paporotniklar • 2. Sagovniklar • 3. Bennetitlar • 4. Kordaitlar • 5. Ginkgolar • 6. Igna barglilar • 7. Ignacha barglilar

URUG`LI QIRQQULOQLAR. • Ular o`zining tashqi tashqi ko`rinishi bilan hozirgi daraxtsimon qirqquloqlarga o`xshar, lekin har xil sporali bo`lib, urug` yordamida ko`payishi bilan ulardan farq qiladi. • Uning poyasida qo`sh patsimon yirik - yirik murakkab barglar bo`lar, ularning asosiy bandlari ko`pincha dixotomik shoxlanar edi. • Poya o`zak qismining juda rivojlangan bo`lishi va kambiy xalqasi yordamida ikkilamchi tartibda qalinlasha olgani bilan ajralib turadi. Ikkilamchi yog`och, hozirgi ochiq urug`lilardagiga o`xshash, traxeidlardan tuzilgan, po`stlog`i ancha qalin bo`lgan. Liginoptenis mikro- makrosporalar xosil qilgan.

SAGOVNIKLAR. • Sagovniklar hozir yashab turgan o`simliklar bo`lib, eski (Cycas, Macrozamia, Bowenia, Encephalarthos, Stangeria kabi avlodlar) va yangi dunyoning (zamia,Microcycas, Ceratoramia, Pioon avlodlari) tropik hamda subtropik mintaqalarida tarqalgan 9 ta avlodi o`z ichiga oladi. Sagovniklar - ustunsimon oddiypoyali daraxtlardan; poyasi axayon - axyonda shoxlangan bo`ladi. Poyasining uchida juda yirik, patsimon qalin-qattiq barglar tojdek bo`lib turadi. Mikrosporangiylari tangachasimon mikrosporofillarning chetida turadi yoki tangachasimon makrosporofillardan joy olgan, mikrosporofillari to`p-to`p bo`lib, otalik qubbalarini hosil qiladi. Makrosporangiylar (urug`kurtaklar) makrosporofillarning chetida turadi yoki tangachasimon mikrosporofillardan hosil bo`lgan onalik qubbalaridan joy oladi. Bu tartib Cucas (yoki sagovnik) misol bo`la oladi. Barcha ochiq urug`liklar singari, Cucas har xil sporali o`simlik bo`lib, makro- va mikrosporalar bilan ko`payadi. Ko`pchilik Sagovniklar Cucas ga o`xshash, aksari shoxlanmaydigan to`g`ri poyali o`simliklar bo`lib, poyasining uchida uzunligi 2,5-3 m ga boradigan yirik - yirik barglar chiqaradi. Sagovniklarning poyalari odatda metrlar bilan o`lchanadi. Eng qayta qoplovchi barglar bilan qoplanishi gulning atrofidagi gul qo`rg`onini eslatadi. Ularning cheklanishi shamol va hashoratlar yordamida sodir bo`lishi kerak. Bennetgetlarning urug`ida murtak to`la rivojlangan, oziq moddalar ikki pallada to`plangan.

KORDAITLAR. • Kordaitlar asosan paleozoy erasida o`sib, hozir qurib bitgan o`simliklar tartibidir. Tartibning eng yaxshi o`rga-nilgan vakili Cordates avlodidir. • Tanasida serbar yog`och zonasi bilan o`ralgan, o`sha yog`och qismi tuzilishi jihatidan ninabarglilarning yog`och qismiga o`xshagan edi. • Kordaitlar boshqa ochiqurug’lilar bilan birgalikda toshko’mir davrining o'rtasidan Perm davri oxirigacha Shimoliy va Janubiy yarim sharlarda o'rmonlar hosil qildilar. Kordaitlar asosan monopodial tavaqalangan tanasi (ba'zan ichi bo'sh) va baland tojli yirik ikki qavatli daraxtlar edi (balandligi 20-30 m gacha va diametri 1 m gacha). Chiziqli, lansolat, romboid yoki kamarga o'xshash shakllarning spiral ravishda joylashgan barglari 3-4 sm dan 100 sm gacha bo'lgan o'lchamga ega.Sirg’aga o'xshash bir jinsli strobili barglar qo'ltig'ida yoki ular orasida rivojlandi. Kordaitlar ko'mir konlarini shakllantirishda qatnashdilar, ularda kordaitlar (kogdaitlar) va kordaitantuslar (kordaitantuslar) avlodlari a'zolarining qoldiqlari eng yaxshi saqlanib qolgan. Kordaitlar ignabargli daraxtlarning • ajdodlar guruhi sifatida qaraladi

GINKGOLAR. Gingkgoales tartibi hozir Ginkgoaceae degan atigi bitta oilani o`z ichiga oladi, bu oilaning birdan-bir vakili ginkeo ( Ginkgo biloba) dir. G.Biloba adl bo`ladigan daraxt bo`lib, balandligi 30-40 m ga, yo`g`onligi 3-4 m ga yetadi. Poyasi 18 sm gacha boradi, masalan, Avstraliyada o`suvchi Macroramia Hopei ning poyasi shuncha keladi. Bennetitlar tashqi ko`rinishidan sagovniklarga o`xshab yura davrida rivojlangan, yer yuzini qoplab so`ng yuqori bo`r davrida butunlay yo`qolib ketgan o`simliklardir. Bennettitlarning ichki tuzilishi urug`li qirqquloqlilar bilan sagovniklarning ichki tuzilishiga juda yaqin. Ularning poyalarida kambiylari lub va ancha qalin po`stloq, birlamchi, ikkilamchi yog`ochlik xalqalarni hosil qiladi. Bennetitlarni g`uddasi o`zidan oldingi sinf o`simlik-larning g`uddasidan ikki jinsiyligi bilan farq qiladi. Fuddaning tashqi tomonidagi ko`plab mikrosporangiylarda mikrosporalar yetilsa, g`uddaning markazdagi juda qisqargan makrosporofitda bitta urug` kurtak rivojlanadi. Sporofitlar tashqi tomondan po`stlog`i to`q kul rang va silliq bo`lib, keyinchalik har tomonga yeyilib ketadigan piramida shox-shabbasi bor. Ginkgo barglari juda g`alati: ular odatda ikki bo`lakka bo`lingan uchburchak plastinkadan iborat bo`lib, uzun bandga aylanadi; ba`zan plastika yaxlit bo`ladi. Ginkgo - ikki uyli o`simlikdir: uning mikro - va makro-sporangiylari har xil individda hosil bo`ladi.

IGNA BARGLILAR. Bu sinfga 6 ta oila,40 avlod,450 tur kiradi. Bular xozirgi zamon iqlimiga ham moslashgan. Ignabarglilar sinfiga daraxtlar, qisman butalar kiradi. Bu sinfga kiruvchi o`simliklardan yer yuzida ko`p tarqalganlari: Sosna-qarag`ay, archa, pixta, kiparis, mojevelnik va boshqalar. Igna barglilarning bargi qattiq, ensiz, ignasimon, ba`zan tangachasimon bo`lib, yosh shoxchalarda spiral yoki qarama-qarshi joylashgan. Igna barglilarning barglari ko`pchiligi ignasimon bo`lgani uchun ularga shunday nom berilgan. Igna barglilar asosan monopodial, qisman simpodial tipda shoxlanadi. Mas: Mamont daraxti simpodial tipda shoxlangan bo`ladi. Bu daraxt yer yuzida uchraydigan daraxtlarning eng kattasidir. Uning bo`yi 150m, eni esa 40 m bo`lib u uzoq yil yashaydi. Igna bargli o`simliklarning ildizida ildiz qini bo`l-maydi. Ildiz qini o`rnida ektotrof mikorizalar bo`ladi. Igna barglilar jonsiz va jinsli yo`lda ko`payadi. Igna barglilarga vakil qilib oddiy qarag`ay-sosna obыknovennayani olamiz. Oddiy qarag`ay 1 uyli doim yashil 2 jinsli o`simlik bo`lib, yer yuzida juda ko`p tarqalgan. Qarag`ay daraxti-ning bo`yi 40-50 m bo`lib, u 500 y- gacha yashaydi. Qarag`ay daraxtining poyasida va bargida smola yo`llari bo`lib, unda smola ishlanib chiqadi. Qarag`ayni o`zi sporofit, changi, urug`kurtak arxegoniya-game-tofit chang bilan tuxum xujayra qo`shilib ya`ni gametofit bilan gametofit diploid jinssiz giploid nasl hosil bo`ladi. Ekzina bilan intina orasida bo`shliq bo`lib, u yer havo bilan to`lgan, shuning uchun ham qarag`ay changi havoda uzoq muddat tura oladi.

IGNABARGLILAR SINFI. • Bu sinfga kiruvchi o`simliklar 1 uyli 2 jinsli yoki 2 uyli 1 jinsli bo`ladi. Bularda smola yo`llari mutlaqo bo`lmaydi. Ignacha barglilar sinfi quyidagi tartibga bo`linadi: • Ignabargli daraxtlar eng katta ostsinf hisoblanadi, shu jumladan 560 ga yaqin tur, 56 oila va 7 turkum. Asosiy turlarning xilma-xilligi janubiy yarim sharda: Yangi Zelandiya, Avstraliya, Janubiy Amerikaning mo''tadil mintaqalari - Tinch okeanining havzasi. Buni qanday tushuntirish mumkin? Sayyoramizning ushbu qismida kontinental mintaqalarda bo'lgani kabi iqlimning keskin tebranishlari bo'lmagan. Poyasi ingichka po'stloq va massiv yog'ochga ega, bu 90-95% traxeidlar va juda kam parenximadir. Ko'pgina ignabargli daraxtlarda qobiqda ham, yadroda ham efir moylari bilan to'ldirilgan qatronlar kanallari mavjud. Ko'pgina ignabargli daraxtlarda kuchli lateral ildiz paydo bo'lib, undan uzun lateral ildizlar tarqaladi. Ko'pgina ignabargli barglarning barglari ayrisimon, tor chiziqli yoki shkalaga o'xshash bo'lib, ular igna deb ataladi. Biroq, Agathis (Araucariaceae oilasi) tropik turida ular Monokotlarning barglariga o'xshaydi - keng lansolat (uzunligi 18 sm, kengligi 6 sm), shuningdek Podokarplar oilasining vakillarida (uzunligi 35 sm, kengligi 9 sm) Ignabargli daraxtlarning doim yashil, zich, • ozmi-ko'pmi, terisli barglarida katta qatronlar kanallari mavjud. Ularning tuzilishida xeromorfik xususiyatlar aniq ifodalangan - barglar qalin katikula bilan qattiq, stomalar mum bilan to'ldirilgan depressiyalarga botiriladi, bu esa bug'lanishni kamaytiradi.

VELVICHIYALAR • Velvichiyalar tartibidan faqat 1 ta tur saqlanib qolgan. Bu tur, ya`ni Velvichiya janubiy Afrikada o`sadi. Velvichiyaning bo`yi juda past. Uning 2 ta bargi bo`lib, bu barg 100 yilgacha yashay oladi. Velvichia - bu ikki bargli rozetka o'simlik bo'lib, qalin poya shaklidagi poyasi bor, ularning aksariyati gipokotil. • Velvichiya urug'i gametofit to'qima bilan o'ralgan embriondan iborat bo'lib, u embrion rivojlanishining dastlabki bosqichida ozuqa moddalarining zaxirasi bo'lib xizmat qiladi. Uxlab yotgan urug 'ichida Welwitschia embrioni uzun katak, kalta qalinlashgan gipokotil va apikal kurtakdan iborat bo'lib, ikkita urug’palla bilan yopilgan. Urug'ning tashqi qopqog'ida ikkita ingichka qanotsimon o'simta bor. Qobiqning ma'lum joylari tolali va juda gigroskopik bo'lib, urug minimal namlik bilan ham shishishiga imkon beradi. Ildiz qalin, burilishli, uzunligi 1-1,5 (3) m (ilgari u er osti suvlariga etib borishi mumkin deb ishonilgan edi, ammo keyinchalik bunday bo'lmagan). Shu bilan birga, lateral ildizlarning rivojlanishi va intensiv ravishda tarvaqaylanishi ikki qatlamda sodir bo'ladi: tuproq sathidan atigi 7-10 sm chuqurlikda va ancha chuqurroq - taxminan 1 m., Ko'rinib turibdiki, ushbu ikki qatlamda eng qulay namlik rejimi vaqti-vaqti bilan tuproqda paydo bo'ladi.

ARCHA Archa Cypress oilasiga mansub. Archa daraxtlarining ayrim navlari balandligi 15 metrgacha o'sishi mumkin. archaning umri taxminan 600 yil. Archa bahor oxirida, sovuq joylarda esa yozning boshlarida gullaydi. Gullari konus va spikeletdir. Urg'ochi konuslari och yashil rangga, erkaklar spikeletlari esa biroz bo'yalgan, sariq rangga bo'yalgan. Archa mevalari tashqi ko'rinishida rezavorlarga o'xshashdir. Ular qubbalarda joylashgan va diametri taxminan bir sm gacha o'sadi. Qubbaning mevalari bir-biriga mahkam yopishadi, shuning uchun ular ochilmaydi. Ular yoqimli achchiq hidga ega va sentyabr oyida ikki-uch yil davomida pishib etishadi. Yoqimli ignabargli aroma tufayli mevalar turli sanoat sohalarida qo'llaniladi. Archa ignabargli va doim yashil o'simlik hisoblanadi. Archa ignalari turli xil ranglarda va yashil ranglarda bo'lishi mumkin. Ba'zi navlarda sariq rangli yoki stomatal chiziqli yashil ignalar mavjud. Ignalar qattiq va o'tkir va uzunligi bir santimetrgacha o'sadi.

O C H I Q U R U G ’ L I L A R N I N G H A L Q XO ’ J A L I G I D A G I A H A M I YAT I VA F OY D A L I J I H AT L A R I . • Ochiq urug’lilar juda katta maydonlarda Tayga o’rmonlarini hosil qiladi. Tayga o’rmonlarida o’ziga xos biotsenoz hosil bo’ladi. Natijada turli hayvonlar, xashoratlar, qushlar turlarini oziqlanishi va ko’payiishi uchun sharoit vujudga keladi. O’rmonlar suv va tuproqni eroziyadan saqlaydi. Kurilish materiali hisoblanadi. YOgochsozlik sanoatining xom ashyo bazasidir. Ingichka barglilardan viskoza, ipak, sellioza, balzam, smola, spirt, uksus kislotasi, oshlovchi moddasi olinadi. Sibir qarag’ayi urug’i tarkibida 79 % gacha yog’ mavjud. Medetsina sanoatida vitamin-lar, preparatlardan pinobin olinadi. Halq medetsinasida nerv kasallarini davolashda, tuberkulyoz, buyrak, • siydik qopini, gemorroye kasalliklarini davolashda foydalaniladi. Faqat yog’ochdan 20 mingdan ortiq turli material va modda olinadi. Bir kub metr yog’ochdan 1,5 ming m. sun’iy ipak yoki 600ta trikotaj kostyum yoki 200 kg qog’oz olinadi. O’rmon boylik deb bejiz aytilmagan. Qarag`ay poyasidan skipidar, bargidan smola olinadi. Skipidar bod kasalligida surtiladi. Efedradan efedrin degan alkaloid olinadi. Efedrin alkaloidi medi-sinada katta ahamiyatga ega. U bod va boshqa kasalliklarga ishlatiladi. Archalar esa o’zidan fitonsidlarni ishlab chiqaradi. Bu modda esa bakterasid xossaga ega bo’lib bakterialarni faoliyatini susaytiradi yoki ularni nobud qiladi.

XULOSA . • Yer yuzidagi barcha o‟simliklar (flora) ikkita katta bo‟limga : • 1.yopiq urug’lilar. 2. Ochiq urug’lilar. • Ochiq urug‟lilar yer yuzida keng tarqalgan bo‟lib,uncha taraqqiy etmagan.Evolutsiya jarayonida,yashash uchun kurashda ular yopiq urug‟lilardan mag‟lub bo‟lib yer yuzining ayim mintaqalariga tarqalib ketgan.Ochiq urug‟lilar o‟zining primitiv xossalarini saqlab qolganligi uchun urug‟li o‟simliklardan mag‟lub bo‟lgan.To‟g‟ri ayrim belgilari bilan ularda yopiq urug‟lilarga o‟xshashlik alomatlari kuzatiladi.Lekin ularning urug‟i ochiq xolda qubbalarda joylashganligi va yetilishi ularning aloxida bo‟limga ajratadi. • Ochiq urug`li o`simliklar bir tomonidan yuqori sporali o`simliklarga 2-bir tomondan yopiq urug`li o`simliklarga o`xshaydi. Ochiq urug`li o`simliklar urug` beradigan qirqquloqlardan, yopiq urug`li o`simliklar ochiq urug`li o`simliklardan kelib chiqqan. • Ochiq urug`li o`simliklarga butalar,daraxtlar kiradi. Yopiq urug`li o`simliklar orasida daraxtlar,butalar, yarim butalar va o`tli o`simliklar uchraydi. Ochiq urug`li o`simliklar asosan monopodial tipda shoxlanadi. Yopiq urug`li o`simliklar esa monopodial,simpodial va dixatomik ravishda shoxlanadi. Ochiq urug`li o`simliklarda suv naylari bo`lmaydi. Suv naylari vazifasini traxeidlar bajarib turadi.

ADABIYOTLAR: • 1. S.Mustafoyev, O’.Ahmedov “Botanika” Oliy o’quv yurtlari uchun “ Tafakkur-Bo’stoni” • 2. Xrjanovskiy V.G."Kurs obщyey botaniki" II tom • «Vыsshaya shkola» 1982. • 3. Kursanov L.I, Komarnitskiy N.A, Meyyer K.I,Razdorskiy V.F,Uranov. A "Botanika" II tom, O`simliklar sistematikasi", Toshkent 1972 • 4. Jebrak A.R."Kurs botaniki",M.Sovetskaya nauka,1949. • 5. Jukovskiy P.M "Botanika"M,Sovetskaya nauka 1949. • 6. Komilova F,Jonurazov F."Botanikadan amaliy mashg`ulotlar","Mexnat" 1986. • 7. G.P.Yakovlev.,V.A.Chelombitko.Botanika.M.Iz-vo "Visshaya shkola"1990 god. • 8. Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika. • T."O`qituvchi» 1995 yil.

O'xshashlar

Ochiq urug’lilar bo’limi 2

Magnoliyatoifa-Magnoliophyta yopiq urug’lilar

Ochiq urug`lilar bo`limi

Ochiq urug’li o’simliklar (qarag’aytoifa) bo’limi

Ochiq urug'lilar bo'limi bo'yicha test slayd