Changlanish xillari va ahamiyati - Botanika - Slaydlar

Changlanish xillari va ahamiyati

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

757 KB

Ko'chirib olish

Changlanish xillari va ahamiyati Reja 1. Changlanish – otalanish haqida umumiy tushuncha. 2. Gullarning hashoratlar yordamida changlanishi. 3. Gullarning shamol yordamida changlanishi. 4. Gullarning o’z-o’zidan changlanishi. 5. Sun’iy changlanish. www.arxiv.uz

Changlanish- Otalanish Changning otalanish changdonidan onalik og`izchasiga kelib tushishi changlanish deyiladi. Changlanishi 2 xil bo`ladi: 1. O`zidan changlanish- Avtogamiya 2. Chetdan changlanish- Ksenogamiya 3. O`z-o`zidan changlanish. Bu jarayon quyidagicha kechadi.Changlanish- Otalanish Changning otalanish changdonidan onalik og`izchasiga kelib tushishi changlanish deyiladi. Changlanishi 2 xil bo`ladi: 1. O`zidan changlanish- Avtogamiya 2. Chetdan changlanish- Ksenogamiya 3. O`z-o`zidan changlanish. Bu jarayon quyidagicha kechadi. www.arxiv.uz

1) Avtogamiya - urug`chining tumshuqchasiga shu gulning changdonidan chiqqan chang tushadi. Bunday changlanish asosan 2 jinsli gullarida o`tadi. 2) Geytenogamiya - bir o`simlik individuli o`rtasida bo`ladi, ya`ni bir gul changdonidan chiqqan chang shu o`simlik individumidagi ikkinchi gulning tumshuqchasiga tushadi. 3) Kleystogamiya - bunda gul ochilmasdan oldin, ya`ni yopiqlik paytida changlanish bo`ladi. Kleystogam gullarni binafsha (viola), yeryong`oq (Arachis), arpa (Hordeum) o`simliklarida ko`rish mumkin. www.arxiv.uz

• Buyuk biolog Charlz Darvin o`zining 27 yil mobaynida o`simlik gulining tuzilishini o`rgandi. CH.Darvin changlanish usullarini tekshirib ko`rdi. Darvin o`simliklarning o`zidan changlanishi tabiatda ozroq bo`lishi, chetdan changlanish esa ko`proq bo`lishini ko`rdi. Darvin o`simliklarning o`zidan changlanishida xosili sog`lom bo`lmasligini, chetdan changlanishda xosili sog`lom va o`zgaruvchan bo`lishini ta`kidlab o`tadi. Ivan Vlad, Michurin o`simliklarning chetdan changlanishini evolyutsiya taraqqiyot davrida progressiv faktor deb xisobladi. O`zidan changlanuvchi o`simliklarga: arpa, bug`doy, no`xat, loviya, suli, tariq, pamidor, g`o`za, zig`ir kiradi. Bu o`simliklar ba`zan chetdan ham changlanib turadi. Ba`zan paxta, zig`ir 3-5% chetdan changlanadi. Ba`zida ularda chetdan changlanish 50% gacha boradi. www.arxiv.uz

• Faqat o`zidan changlanuvchi o`simliklar juda kam uchraydi. Bularning gullari mayda, ko`rimsiz va ochilmaydigan bo`ladi. Bunday gullarni kleystogamiya deyiladi. Mas. Yeryong`oq (Arachis), arpa (Hordeum). Yeryong`oqning yer ustidagi gullari xosil bermay, tuproq ostki kleystogamiya gullari xosil beradi. Binafsha (viola) ning bahorgi chiroyli gullari xosil bermaydi. Yozgi ko`rimsiz gullar esa xosil beradi,o`zidan changlangan bo`ladi. (Fabaceae) Dukkaklilar oilasidagi ba`zi o`simliklarning loviya, no`xat g`unchalik vaqtida o`zidan changlanadi. Arpa, bug`doylarning ham gullari qinli barglardan ochilmasdan turib, changlanib qo`yadi. O`simliklarning ko`pchiligi odatda chetdan changlanadi. www.arxiv.uz

• Shu jumladan 2 jinsli gullar ham chetdan changlanadi. Chunki bu gullarda otalik- onaliklari bo`lsa ham ular bir vaqtda voyaga yetmaydi. Bunday xodisani dixogamiya deyiladi. (dixo-ayrim). Ba`zan o`simliklarning otaligi oldin yetishadi. Bunday o`simliklar protandriya deyiladi. (protos- oldin,andriya-mujchina). Bularga astradoshlar (Asteraceae), chinni-guldoshlar (Caryophyllaceae), yasnotkadoshlar (Lamiaceae), kiruvchi o`simliklar misol bo`ladi. www.arxiv.uz

C hetdan changlanish 2 narsa ishtirokida bo`ladi: 1. Sham ol -A nem ofil- veteropilyayem iye rast. 2. X ashoratlar yordam ida - E ntom ofiliya- nasekom oopilyayem iye. B a`zi o`sim liklar, m ayda qushlar, m ayda xayvonlar yordam ida changlanadi. H ashoroatlar yordam ida changlanishni entom ofiliya deyiladi. E ntom ofil o`sim liklarning guli yaxshi rivojlangan, ko`pincha to`pgullarga birlashgan bo`ladi. G ultoj barglari yaqqol ko`zga tashlanadi. www.arxiv.uz

Ranglari: oq, pushti, sariq, ko`k, qizil. Gullarida nektar bezlari yaxshi rivojlangan changlari yirik tukli yopishqoq bo`ladi. O`rik, gilos, shaftoli, anjir, nok kabi daraxt o`simliklar hashoratlar yordamida changlanadilar. M.tropik mamlakatlarda ba`zi o`simliklar va mayda daraxtlar kolibri degan kichkina qush yordamida changlanadi. Avstraliya o`rmonlaridagi o`simliklar olmaxonlar yordamida changlanadi. O`simliklar suv yordamida ham changlanadi. Bunday changlanish gidrofiliya, o`simliklar esa gidrofil o`simliklar deyiladi. Suvda o`sadigan elodeya, valesneriya o`simliklar suv yordamida changlanadi. www.arxiv.uz

Bularning changlari po`sti bir qavat, changni tashqi qavat ekzina bo`lmaydi. Changning shakli ipsimon. Changning solishtirma og`irligi suvning solishtirma og`irligi bilan teng. Shamol bilan changlanadigan o`simliklar anemofil o`simliklar, changlanish esa anemofiliya deb ataladi. Anemofil o`simliklarning gullari ko`rimsiz, mayda va ko`pincha kuchala to`pgulga birlashgan. Nektar bezlari yo`q. www.arxiv.uz

Shamol yordamida changlanuvchi o`simliklarga ochiq urug`li o`simliklardan: archa, qarag`ay, yopiq urug`li o`simliklardan:terak, tol, yong`oq, nasha, jo`xori kiradi. M.qandlavlagining otalik changi shu qadar yengilki 2000 m balandlikka ko`tarila oladi. Shamol yordamida changlanuvchi o`simliklarning changlari juda ko`p bo`ladi va kichikroq bo`ladi. M.o`rmon yong`og`ining 1 ta otalik gulida kuchalasida 4 mln. chang bo`ladi. www.arxiv.uz

• Otalik changining taraqqiy etish va rivojlanishi • Mikrosporogenez • Otalik changi changdoni ichida:changdonning epidermisi- da, ya`ni subepidermal qavatida bo`lgan meristemaning ba`zi bir xujayralari boshqalariga nisbatan kuchliroq taraqqiy etgan bo`ladi. Bu xujayralar birlamchi arxesporalar deyiladi. Birlamchi arxesporalar kariokinez yo`lida 2 bo`linib, ko`payib 4 ta xujayra xosil qiladi. Xosil bo`lgan xujayralarning 2 tasi fibrioz, 3 si tapetum, 4 si ikkilamchi arxespora deb ataladi. Ikkilamchi arxesporalarning xujayrasi reduksion yo`lda bo`linib, 4 ta qiz xujayrani xosil qiladi. Bu 4 ta xujayrani tetrada deyiladi. Tetradaning xar bir xujayrasi rivojlanib changga aylanadi. Chang 2 qavat po`st bilan o`ralgan. Tashqi qavati ekzina, ichki qavati intina. Ekzina qalin bo`ladi. Intina yupqa bo`ladi, sellyulozadan tashkil topgan. Changning ichida 2 ta yadro vegetativ va generativ yadro bo`ladi. Generativ xujayraning bo`linishidan ikkita spermiy (otalik gametalari) hosil bo`ladi. Vegetativ xujayradan chang naychasi o`sib spermiylarning murtak xaltachasiga yetib borish yo`li hisoblanadi. www.arxiv.uz

• (Onalik embrion xaltachasining rivojlanishi va tuzilishi) • Makrosporagenez • Onalik tugunining subepidermal qavatida meristemadan birlamchi arxespora xosil bo`ladi. Birlamchi arxespora 2 marta bo`linib, 4 ta xujayra xosil qiladi. Birlamchi arxespora 2 marta bo`lingandan, 4ta xujayra xosil bo`lgandan so`ng xujayralarning yuqoridagi 2 tasi pariyental qavat, 3 chisi tapetum, 4 si 2 lamchi arxespora deyiladi. 2 lamchi arxespora reduksion yo`lda ko`payadi. Natijada 4 qiz xujayra tetrada xosil bo`ladi. Tetradaning 3 tasi nobud bo`ladi, 1 tasi rivojlanadi. Tetradaning 1 xujayrasining yadrosi 3 marta bo`linadi. Natijada bu xujayrada 8 ta yadro xosil bo`ladi. Yadroning 4 tasi xujayraning shimol qutbida 4 tasi janub qutbida joylashadi. Yuqoridan 1 tasi o`rtaga tushadi. Pastdan ham 1 tasi o`rtaga chiqadi. Bu yadrolar qo`shiladi. Bu qo`shilgan yadrolarni bola qopchig`ining markaziy yadrosi yoki ikkilamchi yadro deyiladi. • Yuqorida qolgan 3 ta yadroning 1 tasini tuxum xujayra, qolgan 2 tasini sinergida deyiladi. Pastdagi 3 tasini esa antipodalar deyiladi. Demak, yetilgan bola qopchig`ida 7 ta yadro bo`ladi. www.arxiv.uz

• Gullarning o’z-o’zidan changlanishi. Agar bir tup o’simlik changchisidagi chang shu guldagi urug’chining tumshuqchasiga tushsa bunday changlanish o’z-o’zidan changlanish deyiladi. Bunday changlanish changdondagi chang va urug’chilar bir vaqtda yetilgandagina sodir boladi. o’z-o’zidan changlanadigan o’simliklarda, odatda, urug’chi changchiga nisbatan qisqaroq bo’ladi. www.arxiv.uz

• Sun’iy changlanish. Agar o’simlikning guli chetdan va o’z-o’zidan changlanmasdan odamlar tomonidan changlantiriladigan bo’lsa, uni sun’iy changlanish deyiladi. Sun’iy changlatishda yetilgan boshqa yoki shu o’simlikning changi olinib, shu yoki boshqa o’simlikning yetilgan guli tum-shuqchasiga o’tkaziladi. Makkajo’xori gullari ko’pincha sun’iy yo’1 bilan qo’shimcha changlantiriladi. Buning uchun makkajo’xori changi maxsus idishlarga yig’ib olinadi, so’ngra gullarning tumshuqchasiga sepiladi (19-rasm). • Sun’iy changlatish usulidan hosildorlikni oshirishda va, asosan yangi navlarni yaratishda foydalaniladi. www.arxiv.uz

FOYDALANILGAN ADABIY О TLAR 1.N.Grin va boshq. “Biologiya”. 1990y. 2.A.S.Troshin va boshq. “Sitologiya”. 1970y-. 3.T.B.Boyqobilov, X.Ikromov “Sitologiya.”1980y. Sattiboev M.S. “O’simlik hujayrasi”.T. 1990y. Maqsudov Z.M. “Umumiy genetika”. Toshkent. «Uqituvchi», 1981. Hamidov JX. va boshq. “Tibbiy biologiya va irsiyatdan qo’llanma”. Toshkent. «Ibn Sino». 1992. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Changlanish xillari. Chetdan va o’z-o’zidan changlanish

Zamburug’lar va suvo’tlarining tuzilishi va ahamiyati

Botanika bog’lari va uning ahamiyati

Mikroelementlar va ularning fiziologik ahamiyati

Suvo’tlarining yashash sharoiti va ahamiyati