Vitaminlar. Vitaminlarning biologik qiymati - Biologiya - Slaydlar

Vitaminlar. Vitaminlarning biologik qiymati

Yuklangan vaqt:

16.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1395.1513671875 KB

Ko'chirib olish

Vitaminlar. Vitaminlarning biologik qiymati 1. Vitaminlarga ta’rif. 2. Vitaminlar klassifikatsiyasi. Suvda eruvchi vitaminlar. Yog’da eruvchi vitaminlar. 3. Vitaminlarning biologik qiymati. 4. Vitaminga xos bo‘lgan birikmalar.

• Vitaminlar — tirik organizmda boʼladigan jarayonlarni biologik jihatidan tartibga soluvchi va katalizatorlik vazifasini oʼtovchi, turlicha kimyoviy tabiatli quyi molekulyar organik birikmalardir. • 1880 yilda rus olimi N. I. Lunin tomonidan organizm uchun ba’zi zarur mahsulotlar bor ekanligini tajriba asosida tasdiqlangandi. Polyak biokimyogari K. Funk bunday moddalarni vitaminlar deb nomladi, yaʼni lotincha «vita» soʼzi — hayot degan maʼnoni bildiradi.

Vitaminlar Quyi organik birikmalar Essential mikronutriyentlar Oz miqdorda talab qilinadi Metabolik jarayonlarning maromlashtirilishi va fermentativ ta minlanishida ishtirok etishadi.ʼ Plastik va quvvatiy ahamiyatga ega emas. Organizmda sintezlanmaydi.

Vitaminlar ularning suvda yoki yog da erishiga qarab sinflashtiriladi.ʼ Yog 'to'qimalarida saqlanadi. Keyinchalik iste'mol qilish uchun Uzoq vaqt davomida saqlanadi. Biologik membranalarning normal ishlashini ta minlaydi, o ziga xos ʼ ʼ gormonsimonlik xususiyatlarini namoyon etadi.Tanada saqlanmaydi. Siydik bilan chiqariladi. Muntazam ravishda qabul qilish kerak. Fermentativ hujayraviy jarayonlarda bevosita kofermentlar sifatida ishtirok etishadi. Hozirgi vaqtda vitaminlar vazifasini bajaruvchi o ttizdan ortiq birikmalar ma lum. ʼ ʼ Bular ichida vitaminlar va vitaminsimon birikmalar bo lib, faqat vitaminlarning o zi 13 dan (15…. 20….) ortiqdir. ʼ ʼ

Vitaminlardan tashqari shunday moddalar ham borki, ular vitamin bo lmasa-da, lekin organizmda vitaminlarga ʼ aylana oladi. Bunday moddalarni provitaminlar deyiladi. Provitaminlarga ba zi karotinoidlar, to g rirog i ʼ ʼ ʼ ʼ β-karotin misol bo ladi. Ozuqa ʼ ratsionida А vitamin o rniga karotin ishlatish mumkin. Karotin А provitamindir. Organizmda u А vitaminga ʼ aylanadi. Karotin sabzi, turli gullar, mevalar, sut, pomidor, qon zardobi tarkibida uchraydi. А vitamin ko pincha jigarda yig iladi. ʼ ʼ Vitaminlarning asosiy manbasi o simliklardir. Vitaminlarni tabiiy manbasidan ajratib olish, kimyoviy yoki ʼ mikrobiologik sintez asosida tayyorlash mumkin.

Vitaminsimon moddalar - vitaminlarnikiga oʼxshash xususiyatlarga ega va hujayraviy almashinuv jarayonlarida asosiy oʼrin tutadi. Farqi:  Ular haqiqiy vitaminlardan odatdagi ovqatlanishda tanqis miqdorda boʼlmasligi, metabolizm yoʼllarida yetarlicha sintezlanishi, organizmdagi disbalans(muvozanat buzilishi)ning belgilangan biomarkerlari va fiziologik ehtiyojlarning aniq meʼyorlari yoʼqligi bilan farq qiladi.  Turli sabablarga koʼra, xususan, moddalar almashinuvining intensivlashishi tufayli qoʼshimcha sintez qilish almashtirilmas nutrientlarning sarflanishiga yoki metabolik tizimlarning disbalansiga olib kelgani uchun ham organizm uchun optimal boʼlmaydi va ratsionda vitaminsimon moddalarning koʼproq tushishi talab qilinadi.  Vitaminsimon birikmalarga quyidagilar kiradi: xolin, betain, karnitin, lipoat kislota, Q10 koenzim, inozit, orotat kislota, pangamat kislota, para-aminobenzoat kislota, S-metilmetionsulfoniy.

Vitaminlarning ovqat bilan birga yetarlicha tushmasligi oqibatida patologik holatlar – avitaminozlar va ozuqaviylik statusi buzilishi – gipovitaminozlar rivojlanadi. Mutlaq yoki nisbiy vitamin yetishmasligi rivojlanishining sabablari quyidagilar boʼlishi mumkin:  alimentar vitamin tanqisligi, yaʼni ratsionda ularning asosiy manbalari kam miqdorda boʼlishi;  vitaminlarga ortiqcha ehtiyoj;  vitaminlar absorbsiyasi va metabolizlanishi (almashinuvi) buzilishi.

 Аlimentar vitamin tanqisligi ko pincha ularning manbai bo lgan oziq-ovqat mahsulotlarini kam iste mol qilish, shuningdek , ʼ ʼ ʼ mahsulotda yoki taom noratsional saqlanganligi va pazandalik ishlovi berilganligi oqibatida ulardagi vitaminlar parchalanib ketganligi, antivitaminlar (vitaminni parchalovchi fermentlar) mavjud bo lganligi oqibatida rivojlanadi. ʼ  Vitaminlarga ortiqcha ehtiyoj yuqori yuklamalar sharoitida yashash va ishlash, o ziga xos iqlim sharoitlarida, kuchli ʼ jismoniy va ruhiy zo riqishlar (stressli sharoitlar), asosiy makronutrientlar oshiqcha tushishi, shuningdek , homiladorlik , ʼ bolani ko krak suti bilan emizib boqish va bir qator kasalliklardan himoyalovchi mexanizmlarida qo shimcha (odatdagi ʼ ʼ fiziologik ehtiyojlardan tashqari) sifatida yuzaga keladi.  Vitaminlarning absorbtsiyalanishi va metabolizmlanishi (almashinuvi) buzilishlariga sabab xususan, oshqozon-ichak yo llarida vitaminlarning so rilishiga ovqat tarkibida mavjud bo ladigan antialimentar omillar: ovqat tolalari, fitinli ʼ ʼ ʼ birikmalar singari vitamin olinuvchi birikmalar yoki tabiiy sorbentlar xalaqit beradi.

C vitamini – Askorbat kislota • Инсон организмида синтезланмайди ва овқат билан бирга етарли миқдорда тушиб туриши керак. • Аскорбат кислота иссиқлик ишловига нисбатан ўта бардошсиз бўлади ва сабзавот (мева)ларни қаттиқ қайнатиш пайтида ёки суюқ овқатларни усти очиқ ҳолда иситганда 2 -3 дақиқадаёқ тўлиқ парчаланиб кетади. • Темир идишлар ёки маиший ошхона анжомларининг темир қисмлари билан алоқада бўлиш ҳам аскорбат кислотанинг парчаланишига олиб келади. • Нордон муҳитда аскорбат кислотанинг бардошлилиги ошади, шу сабабли ҳам pH паст бўлган маҳсулотлар, айтайлик, цитрус шарбатларида С витамини миқдори узоқ вақтгача сақланади. • Аскорбат кислота овқат билан ҳақиқий тушишини ҳисоблаганда, унинг пазандалик ишловидан сўнгги йўқолиши 50 фоиз деб ҳисобланади. • Аскорбат кислота ингичка ичакда қарийб тўлиқ сўрилади ва қонда айланиб юриб, аъзолар ва тўқималарда тақсимланади, ортиқчаси эса бир неча соат ичида пешоб билан бирга чиқариб ташланади. • С витамини қон томирлари, суяклар, пайлар, мушак пардаларининг асосий таркибий қисми ҳисобланадиган ва уларнинг функционаллиги ва чидамлилигини оширадиган бириктирувчи тўқималарнинг асосий тузилмавий оқсили – коллагеннинг синтезида иштирок этади. • оқсиллар, липидлар, ДНК ва РНКни эркин радикаллар ва пероксидларнинг шикастловчи таъсиридан бевосита ҳимоялашни таъминловчи антиоксидантдир • Аскорбат кислота инсон организмига асосан ўсимлик таркибий қисмлари ичида тушади. • Оддий шароитда яшовчи катта ёшли соғлом одам учун С витаминига бўлган кунлик эҳтиёж қувват сарфланишига боғлиқ ҳолда 70-100 мг бўлиши ва индивидуал ҳолда рациондаги 1000 ккал. га 25 мг ҳисобланиши мумкин. • Организм аскорбат кислота билан таъминланганлигининг биомаркерлари витаминнинг қон ва пешобдаги концентрацияси ҳисобланади. Ҳар куни пешоб билан 20-30 мг аскорбат кислота ажратилиши, бунда унинг қон зардобидаги концентрацияси 17 мкмоль/л. дан кам бўлмаслиги лозим.

Биофлавоноидлар ёки Р-витамин • Фақат ўсимликларда синтезланади. 5000 га яқин тури мавжуд. • Биофлавоноидлар яхши сўрилади ва ичак девори ҳамда шиллиқ қавати бўйлаб тез узатилади. • Оддий шароитларда яшайдиган катта ёшдаги соғлом одам учун биофлавоноидларга бўлган кунлик эҳтиёж 50 - 70 мг.ни ташкил этади. • Овқатланишда сабзавотлар, мевалар, тар мевалар, цитрус мевалари, ошкўкилар, шарбатлар кам истеъмол қилинганида, биофлавоноидларнинг организмга тушиши кескин қисқаради. Ҳайвон озуқа хом-ашёлари ва қайта ишлов берилган дон маҳсулотларида биофлавоноидлар бўлмайди.

Тиамин ёки В1 витамини • Овқат билан тушаётган В1 витамини йўғон ичакда сўрилади. • Тиаминнинг сўрилишини пасайтиришга, биринчидан, антивитаминлар – тиаминаза ферменти сабабчи бўлиб, у ёмон иссиқлик ишлови берилган дарё балиғида ва баъзи моллюскаларда, шунингдек, қирқбўғинлар оиласининг истеъмол қилинувчи ўсимликларида мавжуд бўлади; иккинчидан, кундалик катта миқдорда истеъмол қилинувчи чой ва қаҳва (ҳатто кофеинсиз)нинг таркибий қисмлари антивитамин омилларига киради. • Тиамин дифосфат (ТДФ) В1 витаминининг асосий биологик фаол кофермент шаклидир. • Тиамин трифосфат ҳам асаб ва мушак ҳужайраларида ноферментатив вазифани бажаради. • Тиамин сақлаш ва қайта ишлашга нисбатан етарлича чидамлидир: пазандалик йўқотишлари ўртача 25 % ни ташкил этади. • Тиамин организмга асосан ўсимлик маҳсулотлари: бошоқли донлар, дуккаклилар, уруғлар, ёнғоқлар билан тушади. • Инсоннинг тиаминга бўлган эҳтиёжи унинг жинси, ёши, қувват сарфлашига боғлиқ бўлади. В1 тушишининг физиологик даражаси ҳар куни 1,1-2,1 мг истеъмол қилиш деб ҳисобланиб, бу 1000 ккал.га 0,6 мг.ни ташкил этади. • В1 авитаминози бери-бери деб аталади ва эрамиздан олдинги 2600 йилдаёқ Хитойда тасвирланган. Унинг пайдо бўлиши юрак- қон томирлари, асаблар, мушаклар тизими ва ошқозон-ичак йўлларини шикастлайди.

Рибофлавин ёки В2 витамини • Рибофлавин ингичка ичакда самарали абсорбцияланади ва организмда флавинлар: флавинадениндинуклеотид (ФАД) ва флавинмононуклеотид (ФМН) таркибида кофермент функцияни бажаради. Улар углеводлар, ёғлар ва оқсилларнинг алмашинувида иштирок этишади. • Асосий озуқа манбалари сут маҳсулотлари, гўшт маҳсулотлари, тухум ва маржумак ёрмасидир. • Бошоқлилар, сабзавотлар ва меваларда ушбу витамин жудаям камдир. • Рибофлавин сақлаш ва қайта ишлашга нисбатан етарлича чидамлидир: пазандалик йўқотишлари ўртача 25 % ни ташкил этади. • Қуёш нури В2 витаминини, хусусан, сут таркибидагисини аҳамиятли даражада (50 ... 70 % гача) парчалаб ташлашга қодир. • Инсоннинг пиридоксинга бўлган эҳтиёжи унинг жинси, ёши ва қувват сарфлашига боғлиқ бўлади. В2 тушишида ҳар куни 1,3- 2,4 мг истеъмол қилиш физиологик даража ҳисобланиб, бу 1000 ккал учун ҳисоблаганда 0,6мг.ни ташкил этади. • Организм В2 витамини билан таъминланганлигининг объектив кўрсаткичлари овқат статусининг биомаркерлари, қисман, эритроцитлардаги глутатионредуктазалар фаоллиги – ФАД-эффект ҳисобланади. Бу ҳолатда in vitro га унинг коферменти – ФАД қўшилганида глутатионредуктаза эритроцитларининг фаоллашиш даражаси ўрганилади. Меъёрда фаоллашиш коэффициенти 1,0- 1,3 оралиғида бўлади. • В2 гиповитаминози асосан рационда сут ва сут маҳсулотлари,шунингдек, тухум билан бирга тушиши чуқур танқис бўлган ҳолатларда кузатилади.

• пиридоксаль-5-фосфат (ПАЛФ) инсон метаболизми учун энг муҳим фаол кофермент шакл ҳисобланади • В6 витамини ингичка ичакда самарали (75% гача) абсорбцияланади. • Организмда амино- ва мой кислоталарни синтезлашда ва уларни бошқа моддаларга айланишида муҳим вазифани бажаради. Нерв тизими, қон айланиши ва жигар фаолинтини яхши ўтишида керакли витаминдир. • В6 витамин гўштли маҳсулотларда, балиқда, ловияда, картошкада кўп бўлади. • Пиридоксин юқори температура, ишқор, кислота таъсирига чидамли, лекин, ёруғлик таъсирида парчаланиб кетади. • Витаминни организмга етишмаслиги дерматит (тери касаллиги)га сабаб бўлади. • В6 гиповитаминози асосан рационда гўшт маҳсулотлари ва бошоқли донлар асосидаги маҳсулотлар билан бирга тушиши чуқур танқис бўлган ҳолатларда кузатилади. • Инсоннинг пиридоксинга бўлган эҳтиёжи унинг жинси, ёши ва қувват сарфлашига боғлиқ бўлади. В6 тушишида ҳар куни 1,8 ... 2,0 мг истеъмол қилиш физиологик даража ҳисобланиб, бу 1000 ккал учун ҳисоблаганда 0,7мг.ни ташкил этади. • Организм В6 витамини билан таъминланганлигининг объектив кўрсаткичлари овқат статусининг биомаркерлари, қисман, эритроцитлардаги аминотрансферазалар [аспартатаминотрансферазалар (АСТ) ва аланинаминотрансферазалар (АЛТ)] фаоллиги – ПАЛФ-эффект ҳисобланади. Бу ҳолатда in vitro га унинг коферменти – ФАД қўшилганида аминотрансфераза эритроцитларининг фаоллашиш даражаси ўрганилади. Меъёрда фаоллашиш коэффициенти 50 % дан ошмайди – ПАЛФ-эффект 1,0- 1,3 оралиғида бўлади. Пиридоксин ёки В6 витамини

Кобаламин ёки В12 витамини • В12 витамини таркибига кобальт киради. • Ошқозон-ичак йўлларида сўрилади. • В12 нинг ташилиши фақатгина кальций иштирокида самарали бўлади. • В12 витаминнинг организмга етишмаслиги оқибатида оғир касалликлар келиб чиқади ва хатто ўлимга олиб келади. Бу анемия (камконлик) касаллиги бўлиб, бунда қондаги гемоглобин миқдори камайиб кетади, қувватсизланиш, иштахани бўғилиши каби нохуш холлар организмда сезилади. • В12 витаминга бой маҳсулотларга гўшт, жигар, буйрак, балиқ, пишлоқ, сут мисол бўлади. • В12 витамини анемия, полиневрит ва радикулит касалликларини даволашда ишлатилади. • В12 алиментар танқислиги учрашининг салмоқли улуши ашаддий вегетарианлар ҳиссасига тушади, шунингдек, ошқозони касал ва 60 ёшдан ошган шахсларда учрайди. Гижжа касалликлари (масалан, дифиллоботриоз) ҳам организмдаги кобаламинни сезиларли камайтириб юбориши мумкин. • В12 витамини сақлаш ва қайта ишловга нисбатан етарлича бардошли: пазандалик йўқотишлари ўртача 25 % ни ташкил этади. • В12нинг ҳар куни 3 мкг истеъмол қилиниши физиологик даража ҳисобланади. Ҳомиладорликда эҳтиёж 4 мкг.гача ошади. • Организмнинг кобаламин билан таъминланганлигининг объектив кўрсаткичлари унинг пешоб билан ажралиш даражаси бўлиб, меъёрда 0,02 мкг/сут.дан кам бўлмаслиги ва пешобдаги метилмалон кислота (оралиқ маҳсулот) концентрацияси меъёрий даражада – 0,4 ... 0,7 мг сут. Бўлиши керак. Организмнинг В12 билан таъминланганлигининг биомаркери унинг қон зардобидаги концентрацияси бўлиб, у 147 пмоль/л.дан кам бўлмаслиги керак.

А витамин (ретинол) • А витамин сарғиш қовушқоқ суюқликдир. • Инсон организмига А витаминнинг етишмаслиги ксерофтальмия, яъни товуқларда бўладиган қоронғида кўрмаслик (шапкўрлик) касаллигига сабаб бўлади. • А витамин ўсиш омилидир. Бу витамин етишмаган ёш организм ўсишдан тўхтайди, айниқса суяк ўсмайди. • А витамин балиқ мойида, жигарда, сариёғда ва сутда 0,5 % дан то 4 % гача учрайди. • Каротин моддаси А провитамин ҳисобланганлиги учун, каротинга бой бўлган сабзи, қизил калампир, помидорларни истеъмол қилиш орқали организмнинг А витаминга бўлган талабини қондириш мумкин. • Ретинол ёруғлик ва ҳаво кислород таъсирида, ҳамда овқат тайёрлаш жараёнида 30 % гача парчаланиб кетиши мумкин. • Организм ретинол билан таъминланганлигининг объектив кўрсаткичи унинг қон плазмасидаги концентрациясидир. Меъёрда ушбу кўрсаткич 0,7 мкмоль/л. ни ташкил этади, зардобдаги ретинолбоғловчи оқсилнинг концентрацияси эса 17 дан 61 мг/л. гача оралиқда бўлади. •

Д витамин (кальциферол) • Кальциферол деганда икки бирикма назарда тутилади: эргокальциферол (Д2) ва холекальциферол (Дз). • Булар қондаги кальций ва фосфор миқдорини тартибга солиб туради, суякни минералланишида иштирок этади. • Д витаминнинг етишмаслигидан болаларда рахит касаллиги, катта ёш одамларда эса остеопороз (суяк фаолиятини бузилиши) каби касалликлар пайдо бўлади. Бунинг оқибатида суякда синган жой ва тишда емирилиш содир бўлади. • Кальциферол балиқ мойида, мол жигарида, тухумда, сутда ва сариёғда кўп учрайди. • 7 — дигидрохолестерин моддаси Д провитаминдир. • Овқат тайёрлашда Д витамин парчаланмайди.

Е витамин (т о к о ф е р о л) • Энг активи α - токоферол ёки Е витаминдир. • У липидлар таркибидаги тўйинмаган мой кислоталарни оксидланишидан сақлайди ва ферментларнинг биосинтезини амалга оширади. • Е витаминнинг организмга етишмаслиги сабабли марказий асаб тизими ва насл қолдириш жараёнининг фаолияти бузилади. • Токоферол витамини ўсимлик мойларида жуда кўп учрайди: ловия, пахта чигити, кунгабоқар мойлари 40 % дан 120 % гача, нонда, ёрмада 2 % дан то 15 % гача бўлади. • Е витамин қиздиришга анча чидамли, фақат ультрабинафша нурлари таъсирида парчаланади.

К витамини • Табиатда икки кўринишда: ўсимлик филлохинони (К1) ва бактериялар менахинон (К2) сифатида намоён бўлиб, инсон организмида К1 шаклидан пайдо бўлади. Менахинонлар К витаминининг фаол шакли ҳисобланади. • Ёғлар ва ўт кислоталари мавжуд бўлганида ингичка ичакда яхши сўрилади. • К витамини К2 шаклида нормал ичак флорасидан 1,5 мг/сут.гача синтезланади, бунинг ҳисобига ичакларда ушбу витаминнинг захираси тўпланади. Организм тўқималарида К витамини қарийб тўпланмайди. • яшил сабзавотлар ва баъзи ўсимлик ёғлари (соя, зайтун, рапс, пахта) ҳам киради. Е витамин қиздиришга анча чидамли, фақат ультрабинафша нурлари таъсирида парчаланади. • К витаминига бўлган эҳтиёж 200 ... 300 мкг/ сут.га тенг бўлади. Соғлом одамда организмнинг К витамини билан таъминланганлиги кўрсаткичи қон ивиш тизимининг хусусиятлари, хусусан, потромбин индекси (меъёрда 80 % дан кам эмас) бўлади.

O'xshashlar

Vitaminlar

Vitaminlarning biokimyoviy roli

Suvda eruvchi vitaminlar

Biologik maromlar

Biologik faol moddalar