logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Biologiya
  4. Suv almashinuvi

Suv almashinuvi

Yuklangan vaqt:

07.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

150.75 KB
Ko'chirib olish
Suv almashinuvi Reja:  Suvning organizmdagi roli.  Suvalmashinuvi bilan bog’liq kasalliklar.  Suv va tuz almashinuvi. Insonda suv almashinuvi.    Inson  tanasida  vaznning  60-70%  ni  suv  tashkil  etadi.  Yog’  qatlami  qanchalik ko’p bo’lsa,suv  miqdori shunchalik kam  bo’ladi.  Tanada qanchalikfaol  massa foizi ko’p bo’lsa,unda shunchalik ko’p suv bo’ladi.Turli to’qimalarda suvni  miqdori  bir  xil  emas.Biriktiruvchi  va  tayanch  to’qimalardan  uni  miqdori  jigar,taloqqa qaraganda kamroq(70-80%).  Suv  organizmga  ozuqa(40%)  va  suyuqlik  (48%)  tarzida  kirib,  qolgani  ozuqa moddalarni metobolizmi jarayonida hosil bo’ladi.    Ayollar  tanasida  yog’  ko’p  bo’lganligi  sababli,ularda  suv  miqdori  erkaklarga  nisbatan  10%  kamdir.Ozg’in  inson  organizmida  73%  gacha  suv  bo’lib,bu konstanta hisoblanadi.Bu suv ichki hujayra va tashqi hujayra suyuqligiga  bo’linadi.Tana  massasini  40%ini  ichki  hujayra,20%ni  tashqi  hujayra  suyuqligi  tashkil  etadi. Tashqi  hujayra  suyuqligini  15%  limfaga,synovial,orqa  miya  suyuqligiga  to’g’ri  keladi.  U  plazma  suvini  va  eritrositlar  harakatchan  suvini  o’ z  tarkibida  tutadi.Suvsizlanganda(degidratasiyada)  eritrositlar  bir  qism  suvni  tugatadi,plazmada  suv  mo’l  miqdorda  bo’lganda  ba’zi  miqdorini  tortib  oladi.Degidratatsiyalanishda  qon  suyuqlashuvi  ro’y  beradi  va  mikrotromblar  ro’ y  beradi.Shuning uchun sauna(hammomga) borganda issiq va nam iqlimda suyuqlik  ichmaslik xavflidir.      .Suvni  umumiy miqdori Osserman(1950)  formulasi   orqali   topiladi ;     Umumiy suv%=100 x (4,340-3,983/d)     Bu yerda;d-tana solishtirma og’irligi.     Osserman(1950)  kuzatishlariga  ko’ra  sog’lom  erkaklar  organizmida(18-46yosh)  71,8% suv bo’ladi.Mellits va A.D.Chek(1970) antropometrik ma’lumotlar asosida  organizmdagi suv va yog’ miqdorini xisoblab topdilar.    Ular  1  yoshdan  34  yoshgacha  bo’lgan  insonlarni  tekshirdilar  va  tanadagi  massaga(kg) organizmdagi suvni(l) bog’liqlikka aniqladilar.  Organizmda  suvning  ahamiyati Suvning  asosiy  biologik  ahamiyati  uning  fizikaviy  hamda  kimyoviy  xususiyatlariga  va  molekulalarining  tuzilishiga  asoslangan. Suv  molekulalari  assimmetrik  tarqalgan  tegishli  zaryadlardan  iboratdir,  ya’ni  suv  molekulasining  asosini  qutblangan=  yoki  zaryadlangan  bog‘lar  tashkil  qiladi.  Bu  boMakchalarni  suv  molekulalari  xuddi  suv  qobig‘idek  o ‘rab  oladi.  Elektrolit  va  noelektrolitlami  erish  darajasi  molekuladagi  qutblangan  yoki  qutblanmagan  guruhlar  nisbatiga  bog‘liq.  Ayniqsa,  ionlarni  suv  ya  elektrolitlar  orasidagi  almashinuv  jadallashib,  bunda  elektrolitlar  eruvchanroq  bo‘ladi.  Bu  esa  shundan  darak  beradiki,  suv  organik  moddalami  asosiy  erituvchisi,  tanadagi  metabolit  hisoblanadi. Suv  hujayra  ichi  almashinuvining  asosi  hisoblanadi,  chunki  tananing  ichki  muhiti  -  qon,  limfa,  to‘qima  suyuqligi  suvdan  tarkib  topgan.  U  hujayra  va  tananing  bo‘laklari  bilan  gumoral  y o i  bilan  bogiangan. Tananing  hayot  faoliyati  uchun  suvning  termik  xususiyatlari  ham  katta  ahamiyatga  ega.  U  yuqori  issiqlik  saqlovchi  modda  va  shuning  uchun  yaxshi  issiqlik  izolyatori  hisoblanadi. Shunday  qilib,  bugianish-issiqlik  boshqarilishining  birdan  bir  asosiy   mexanizmidir. Suvning  o ‘tkazuvchanligi  nihoyatda  yuqori  boiadi.  Shuning  uchun  to‘qima  va  a ’zolaming  ichki  muhitida  hattoki  issiqlik  uchun  manba  boiuvchi  mahsulotlar  miqdori  bir  xil  boim asa  ham  tananing  har  xil  joylarida  harorat  tez  tenglashadi. Suv  almashinuvi  elektrolitlar  almashiftuvi  bilan  chambarchas  bogiiq.  Tanaga  suv  toza  holda  kirib  kelmasdan  balki,  aralashma  holda  kirib  keladi.  Elektrolitlar  modda  almashinuvidagi  ahamiyati  ularning  osmotik  va elektrolitik  xususiyatlari  bilan  aniqlanadi.  Bundan  tashqari,  alohida  boigan  elektrolitlar  tana  funksiyasi  uchun  o ‘ziga  xos  ahamiyatga  ega. Aldosteron   -  buyrak  usti  bezini  po‘stloq  qismidan  ajraluvchi  gormon.  Uning  asosiy  ahamiyati  buyrakni  kanalchalar  apparatida  natriyning  qayta  so‘rilishini  ta’minlash  hisoblanadi.  Aldosteron  ta’sirini  tanada  suv  balansi o ‘zgarganda  kuzatish  mumkin.  Mo‘tadil  sharoitlarda  suvning  kirishi  va  chiqishi  bir  me’yorda  bo‘ladi.  Bu  me’yoming  buzilishi  og‘ibatida  suv  balansi  manfiy  yoki  musbat  tomonga  o*zgarishi  mumkin.  Manfiy  suv  balansi  tanaga  yo  suvning  kam  kirishi  yoki  uni  haddan  tashqari  ko ‘p  chiqib  ketishi  natijasida  rivojlanadi.  Musbat  suv  balansi  esa  tanaga  haddan  tashqari  ko‘p  suv  kirganda  yoki  kam  suv  ajratib  chiqarilganda  sodir  bo‘ladi. Manfiy  suv  balansi  misolida  vazopressin  bilan  aldosteron  ta’sirini  ko‘rib  chiqsak.  Degidratatsiyaning  qanday  tomonli  bo‘lmasin,  u  baribir  hujayra  tashqarisidagi  suvni  kamayishiga  olib  keladi.  Ko‘pincha  bunda  natriy  va  xlor  ionlari  konscntratsiyasini  hujayraaro  suyuqligida  oshishi  yuz  beradi,  ya’ni  hodisaga   gipersolemiya   deyiladi.  Bu  vaqtdagi  o ‘zgarish  o 4zini  la’sirini  birdan  ikkita  omil  orqali  -  hujayra  tashqi  suyuqlikning  kamayishi  va  unda  osmotik  bosimning  oshishi  namoyon  bo‘ladi. . Osmotik  bosimning  kamayishi  hujayra  tashqarisidagi  muhitda  aylanib  yurgan  qon  miqdori  orqali  buyrakning  yukstaglomerulyar  apparatiga  ta’sir  qiladi.  Bunda  apparat  siqilib  bu  ta’sirotga javoban renin  ishlab  chiqaradi. Rcnin  buyrakdan  qonga  ajralib  chiqadi  va  plazmaning  antigenez  alfa-  globulini  bilan  ta’sirlanadi.  Renin  -   angiotenzin  omili  kirgizib  qilingan  tajribalarda  -  uning  katta  biologik  faolligi  aniqlangan.  U  mayda  arteriya  tomirlarini  toraytiradi  va  aldosteron  sekretsiyasini  boshqaradi.  Aldosteron  natriy  va  suvni  buyrakda  qayta  so4rilishini  kuchaytiradi,  bu  bilan  u  siydik  orqali  suv  chiqishini  kamaytiradi. Degidratatsiyada  hosil  bo‘luvchi  ikkinchi  kompensator  mexanizm  -   bu  vazopressin sekretsiyasini  kuchayishi  hisoblanadi.  Shunday  dalillar  borki,  hujayra oraligidagi suyuqlikning oshib ketishi gipotalamusning osmoretseptorlarini  qo4 zg‘atar  ekan  va  natijada  supraoptik  va  paraventrikular  yadrolar  hujayralari  orqali  vazopressin  sekretsiyasi  faollashadi.  Bundan  tashqari,  degidratasiya  (ayniqsa  qon  yo4qotganda)  qon  bosimining  tushishiga  olib  keladi.  Buning  natijasida  tomir  retseptorlari  qo4zg4alib  vazopressin  sekretsiyasini  reflektor  tarzda  kuchayishiga  olib  keladi.  Vazopressin  ajralishining  kuchayishi  nefron  apparati  kanalchalarida  suv  reabsorbsiyasini  kuchaytiradi,  bu  bilan  siydik  orqali  suv  chiqishi  kamayadi. Shunday  qilib,  manfiy  suv  balans?  sharoitlarida  ikkita  asab-gumoral  mexanizmlar- vazopressin  va  aldosteron  sekretsiyasi  ta’sirlari  sodir  bo‘ladi.  Bunda  vazopressin  sekretsiyasi  hujayra  oraliq  suyuqligida  osmotik  b osimni  kuchaytiradi.  Bu  yana  bir  marta  organizmning  suv- tuz  almashinishining  birligini  ko‘rsatadi. Shuni  ta’kidlab  o ‘tish  kerakki,  gormonlarning  kompensator  ta’siri  chegaralangan.  Masalan,  tuz  miqdorining  oshishi  natijasida  hujayra  i chi  va  hujayra  tashqarisidagi  suyuqliklar  orasida  osmotik  gradiyent  hosil  bo 4ladi  va  hujayradagi  suyuqlik  hujayra  tashqarisiga  y o ‘naladi,  ya’ni  osmotik   bosim  yuqori  tomonga  qarab  oshiadi.  Buning  natijasida  hujayra  degidratats iyasi  sodir  bo‘ladi'. Hujayra  membranasidan  ionlar  o ‘tishiga  glukokortikoidlar  faol  ta’sir  qiladi.  Ular  yetishmaganda  qon  plazmasida  natriy  va  xlor  miqdori  k «amayib,  hujayralarda  esa  natriy  va  suv  yig‘ilishi  kuzatiladi Bu  jarayon  hujayra qo‘zg‘algandan  keyin  natriyning  undan  chiqishi  va  kaliyning  kirishi  faolligini  susayishiga  olib  keladi. Oxirgi  yillarda  suv- tuz  almashinuvi  boshqarilishiga  gipofiz  gormoni  -  prolaktin ishtirok qiladi degan g ‘oyalar ham bor.  Prolaktinni osmoboshqaruvchilik  rolini  tuban  umurtqalilarda,  ayniqsa,  baliqlarda  aniq k o‘zga tashlangan.  Suv-tuz almashinuvi  boshqarilishining  asab  mexanizmlari Tegishli  to‘qimalarda  osmotik  konsentrasiya  oshganda  miyaning  gipotalamik  sohaning  «suv  markazi»  qo‘zg‘alib,  chanqoqlik  hissi  tug‘iladi. K.M.Bikov  va  uning  shogirdlari  tomonidan  suv  -  tuz  almashinuvi  boshqarilishiga  katta  yarim  sharlari  ishtiroki  borligi  aniqlangan.  Itlarda  shartli  reflektor  y o ‘l  bilan  diurez  (siydik  hosil  bo‘lishi  va  chiqishi)  ning  oshishi  tajribada  isbotlangan.  Hatto  bosh  miyada  ovqat  markaziga  o ‘xshash  suv  ichish  markazi  borligi  taxmin  qilinadi.  Bu  markaz  bosh  miya  yarim  sharlar  po‘stloq  osti  tizilmalari  va  gipotalamusning  har  xil  bo‘limlarida  joylashgan  neyronlar  yig‘indisidan  iborat.   Suv-tuz  almashinuvining  yoshga  bog‘liqlik xususiyatlari Suv  miqdori  tanada  individual  rivojlanish  jarayonida  sekin-asta  o ‘zgarib  boradi.  Masalan,  ikki  oylik  odam  embrionida  suv  miqdori  97%  tana  o g ‘irligiga  teng,  tug‘ilgan  bola  tanasida  66-75%,  emizikli  bolalarda  62-70%,  kattalarda  esa  60-75%,  qarilarda  undan  ham  past. Suvga  talab  kishi  yoshiga  bog‘liq.  Agar  har  bir  kg  tana  og‘irligiga  kattalar  bilan  bolalarning  suvga  bo‘lgan  talabi  solishtirilsa,  bolalaming  talabi  kattalarga  nisbatan  ko‘proq  bo‘ladi.  Masalan,  emizikli  chaqaloqning  suvga  talabi  bir  sutkada  har  bir  kg  og‘irlik  hisobiga  100-105  ml  bo‘lsa,  kattalarniki  30-40  ml  ni  tashkil  qiladi. Mineral  moddalar  balansi   ham  yoshga  bog‘liq.  0 ’suvchi  tana  uchun  kalsiy  katta  ahamiyatga  ega.  Yangi  tug‘ilgan  bolalarda  plazmadagi  kalsiy  miqdori  ona  qoniga  bog‘liq  bo‘lmay,  gipokalsemiya  oichamidan  to  giperkalsemiya  oichamigacha  boigan  darajaga  yetib  boradi.  Bu  esa  bolaning  yangi  tug‘ilgan  paytida  kalsiy  gomeostazi  boshqarilishining  o ‘ziga xos  dinamikasini ko‘rsatadi. Kalsiyning metabolizmini endokrin   boshqariluvining  bir  me’yorda  stabilizatsiya  holatiga  kelishi  18  yoshlarda  sodir  boiadi. Suv-tuz almashinuvi  — odam va hayvonlar organizmida suv va tuzlarning qabul qilinishi, soʻrilishi, taqsimlanishi, ehtiyoji hamda ajralishi bilan bogʻliqjarayonlar majmui. Suv-tuz almashinuvi organizm ichki muhitidagi suyuqliklar miqdori, kislotaishqor muvozanati, ionlar tarkibi, osmotik miqdorning doimiyligini taʼminlaydi (qarang  Gomeostaz ). Dastlab tirik mavjudotlar okeanlarda paydo boʻlganligi uchun kupgina dengiz umurtqasizlarining ichki suyukliklari (asosiy ionlar boʻyicha) dengiz suvi tarkibiga oʻxshash. Evolyusiya jarayonida organizmda ichki muhit suyuqliklari tizimi shakllandi va ularda ion tarkibi hamda suv miqdorini bir meʼyorda saklab turuvchi mexanizmlar rivojlandi. Organizmdagi suvning umumiy miqdori boʻshliqichlilar guruhiga kiradigan hayvonlar (meduzalar)da 95— 98% atrofida, sut emizuvchilarda 60— 70% va hasharotlarda 45—65%. Odamda suvning umumiy miqdori gavda ogʻirligiga nisbatan 60%ni, hujayra ichi suyuqligida 40%, hujayra orasi suyuqligida 16%, tomir ichi suyuqligida 4,5% ni tashkil qiladi. Toʻqimalardagi fizik kimyoviy jarayonlarni ionlar (NaQ, KQ, Ca2Q, Mg2Q, Cl% SO4, HCOl va boshqalar) hamda mikroelementlar taʼminlaydi. Chuchuk suvda yashaydigan hayvonlarda elektrolitlar ichak ustki qobigʻi yoki ogʻiz va kloaka shilliq qavatlaridan soʻrilib, qon va limfa orqali organizm hujayralariga tarqaladi. Tuz tarkibi boʻyicha hujayra ichi va atrofi suyuqliklari tubdan farq qiladi; hujayra ichida KQ, Mg2Q va fosfatlar, hujayra atrofida NaQ, Sa2Q, S1 koʻp. Ionlardagi nomutanosiblik plazmatik membrana faolligi va hujayra kimyoviy komponentlariga ayrim ionlar bogʻlanganligi bilan bogʻliq. Hujayra ichida ham ionlar bir xilda tarqalmagan: NaQ sitoplazmaga nisbatan oʻzakda koʻproq. Sa2Q — mitoxondriyalarda. Organizmda tuzlar saqlanadigan joylar (depo) mavjud: suyak toʻqimasida Sa2Q, jigarda bir qator mikroelementlar toʻplanadi . Suv almashinuvi osmoregulyasiyaning turiga bogʻliq, chunki u tuzlarning chiqaruv sistemasiga taʼsir koʻrsatadi. Koʻpgina chuchuk suvda hamda suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlarning ustki qobiklarida ionlarni sorbsiya qiladigan hujayralar boʻladi, dengiz gomoyosmotik hayvonlarida tuzlarni ekskretsiya qiladigan organlar (tuz bezlari, jabralarda joylashgan maxsus hujayralar) rivojlangan. Sut emizuvchilarda suv va tuzlarni nazorat qiladigan asosiy organ buyrak hisoblanadi. Suv-tuz almashinuvia. nazorati maxsus reflektor sistemalar yordamida amalga oshiriladi, ulardan biri suyuqlik miqdorining oʻzgarishiga (volyumoregulyasiya), ikkinchisi esa osmotik miqdorning oʻzgarishiga (osmoregulyasiya) reaksiya beradi, bundan tashqari, ayrim ionlar miqdorini nazorat qiladigan maxsus sistemalar aniqlangan. Mac, qon miqdorining kamayishi organizmda NaQ ushlab qoladigan vazopressin va aldosteron gormonlarining ishlab chiqarilishini kuchaytiradi. Qonda Sa2Q miqdorining koʻpayishi kalsitonin ishlab chiqarilishini kuchaytirib, ionning suyakka oʻtishi va buyraklar orqali ajralishini taʼminlaydi. Gipokalsemiya holati esa paratireoid gormon sekretsiyasini kuchaytiradi, bu omil Sa2Q ning suyaklardan rezorbsiya qilinishini taʼminlaydi va buyraklar orqali chiqarilishini kamaytiradi. Suvtuz gomeostazini taʼminlovchi aʼzo va sistemalar markaziy nerv sistemasi tomonidan nazorat qilinad Сув-туз алмашинуви  – одам ва ҳайвонлар организмида сув ва тузларнинг қабул қилиниши, сўрилиши, тақсимланиши, эҳтиёжи ҳамда ажралиши билан боғлик жараёнлар мажмуи. С.-т. а. организм ички муҳитидаги суюқликлар миқдори, кислота-ишқор мувозанати, ионлар таркиби, осмотик миқдорнинг доимийлигини таъминлайди. Дастлаб тирик мавжудотлар океанларда пайдо бўлганлиги учун кўпгина денгиз умуртқасизларининг ички суюқликлари (асосий ионлар бўйича) денгиз суви таркибига ўхшаш. Эволюция жараёнида организмда ички муҳит суюкликлари тизими шаклланди ва уларда ион таркиби ҳамда сув миқдорини бир меъёрда сақлаб турувчи механизмлар ривожланди. Организмдаги сувнинг умумий миқдори бўшлиқичлилар гуруҳига кирадиган ҳайвонлар (медузалар)да 95-98 % атрофида, сут эмизувчиларда 60-70 % ва ҳашаротларда 45-65 %. Одамда сувнинг умумий миқдори тана оғирлигига нисбатан 60 % ни, ҳужайра ичи суюлигида 40 %, ҳужайра ораси суюқлигида 16 %, томир ичи суюқлигида 4,5 % ни ташкил қилади. Тўқималардаги физик кимёвий жараёнларни ионлар (Na + , К + , Са 2+ , Mg 2+ , СТ, ва бошқа(лар)) ҳамда микроэлементлар таъминлайди . Чучук сувда яшайдиган ҳайвонларда электролитлар ичак устки қобиғи ёки оғиз ва клоака шиллиқ кватларидан сўрилиб, қон ва лимфа орқали организм ҳужайраларига тарқалади. Туз таркиби бўйича ҳужайра ичи ва атрофи суюкликлари тубдан фарқ қилади; ҳужайра ичида К + , Mg 2+  ва фосфатлар, ҳужайра атрофида Na + , Са 2  СТ кўп. Ионлардаги номутаносиблик плазмтик мембрана фаоллиги ва ҳужайра кимёвий компонентларига айрим ионлар боғланганлги билан боғлиқ. Ҳужайра ичида ҳам ионлар бир хилда тарқалмаган: Na +  цитоплазмага нисбатан ўзакда кўпроқ. Са 2+  – митохондрияларда. Организмда тузлар сақланадиган жойлар (депо) мавжуд: суяк тўқимасида Са 2 *, жигарда бир қатор микроэлементлар тўпланади. Сув алмашинуви осморегуляциянинг турига боғлик, чунки у тузларнинг чиқарув тизимига таъсир кўрсатади. Кўпгина чучук сувда ҳамда сувда ва қуруқликда яшовчи ҳайвонларнинг устки қобиқларида ионларни сорбция қиладиган ҳужайралар бўлади, денгиз гомоосмотик ҳайвонларида тузларни экскреция қиладиган аъзолар (туз безлари, жабраларда жойлашган махсус ҳужайралар) ривожланган. Сут эмизувчиларда сув ва тузларни назорат қиладиган асосий аъзо буйрак ҳисобланади. С.-т. а. назорати махсус рефлектор тизимлар ёрдамида амалга оширилади, улардан бири суюқлик миқдорининг ўзгаришига (волюморгуляция), иккинчиси эса осмотик миқдорнинг ўзгаришига (осморегуляция) реакция беради, бундан ташқари, айрим ионлар миқдорини назорат қиладиган махсус тизимлар аниқланган. Масалан, қон миқдорининг камайиши организмда Na +  ушлаб қоладиган вазопрессин ва альдостерон гормонларининг ишлаб чиқарилишини кучайтиради. Қоида Са 2 ‘ миқдорининг кўпайиши кальцитонин ишлаб чиқарилишини кучайтириб, ионнинг суякка ўтиши ва буйраклар орқали ажралишини таъминлайди. Гипокальцемия ҳолати эса паратиреоид гормон секрециясини кучайтиради, бу омил Са 2+  нинг суяклардан рзорбция қилинишини таъминлайди ва буйраклар орқали чикарилишини камайтиради. Сутуз гомеостазини таъминловчи аъзо ва тизимлар марказий нерв тизими томонидан назорат қилинади.

O'xshashlar

Moddalar almashinuvi. Metabolizm.Tirik organizmlardagi plastik almashinuvi
Biosferada modda almashinuvi
Tabiatda suv
Modda va energiya almashinuvi va uning oqibatlari
O’simliklarda suv almashinuv fiziologiyasi