Oqsillar denaturatsiyasi va uning biologik ahamiyati - Biologiya - Slaydlar

Oqsillar denaturatsiyasi va uning biologik ahamiyati

Yuklangan vaqt:

22.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1936.7373046875 KB

Ko'chirib olish

Oqsillar denaturatsiyasi va uning biologik ahamiyati Reja: • 1 . Oqsillar haqida ma’lumot. • 2. Oqsillarning siniflanishi. • 3. Oqsillarning tuzulishi va kimyoviy tarkibi . • 4 .Denaturatsiya haqida tushincha. • 5. Оqsillarning eng muhim biologik funktsiyalari 7 хili haqida ma’lumot.

1. Tirik organizm tarkibiga kiruvchi organik moddalardan biologik jihatdan eng muhimi va struktura jihatidan eng murakkabi oqsillardir. Oqsillar tarkibida azot tutuvchi yuqori molekulyar biologik polimerlar bo`lib, ular asosan 20 xil aminokislotalardan tashkil topgan. Oqsillar proteinlar va proteidlarga bo`linadi. Ular barcha tirik organizmlar, bir hujayrali suv o`simliklari va bakteriyalar, ko`p hujayrali hayvonlar hamda odam organizmi, tirik organizmlar bilan jonsiz tabiat chegarasida turuvchi viruslar tarkibining ajralmas qismini tashkil qiladi. Hujayrada yuz beradigan har qanday kimyoviy o`zgarishlar oqsillar ishtirokisiz amalga oshmaydi, bu jarayonlarda oqsil yoki ferment bir vaqtda ishtirok etadi.Tuxum oqiga o`xshash, tarkibida azot tutubchi shu xildagi moddalarni golland olimi Mul’der (1802–1880) muntazam ravishda tadqiq qilgan, o`sha zamonning mashxur kimyogari Berseliusning (1779–1848) taklifiga ko`ra, birinchi marta 1838 yili bu moddalarga nisbatan protein (yunoncha–protos birinchi darajali) nomi qo`llanilgan va bu atama ularning hayot uchun juda muhim ahamiyatga ega ekanligini ifodalaydi. Oqsil nomi tuxum oqidan kelib chiqqan sodda atama. Adabiyotlarda bu ikkala so’z sinonim sifatida ishlatiladi. Oqsillar taxminan hayvon organizmini quruq moddasiga nisbatan olganda 15 % ni tashkil etadi, o`simliklarda yaproq va poyalarida 3–5 %, boshoqlilarda 10–25 va dukkaklilarda esa 20–40 % hattoki 50 % gacha quruq modda qismini tashkil etadi. Oqsillarning turlari nihoyatda ko`p bo`lib, masalan, odam organizmida 50000 dan ortiq oqsil turlari borligi aniqlangan bo`lsa, hozirgi vaqtda ularning 2000 dan ziyodi kashf qilingan va yaxshi tekshirilgan. Oqsillarning xillari nihoyatda ko’p. Organizmlarning har bir turi o’ziga xos oqsillarga ega. Eng sodda organizmlardan biri bo’lmish ichak tayoqchasi (E. coli) hujayrasida 3000 ga yaqin ayrim oqsil molekulalari mavjud. Odam organizmidagi oqsillarning xillari 5000 ga yetadi. Ammo hozirgi kunga qadar uning qariyib yarmi, yani taxminan 2000 ga yaqini kashf etilgan va yaxshi tekshirilgan.

Oqsillar aminokislotalardan tuzilgan murakkab polimer moddalar bo’lib, ular tarkibida azot elementi saqlaydi va shu xususiyati bilan boshqa biomole-kulalardan farq qiladi. U organizmda kechadigan hayotiy jarayonlarning mo’tadil amalga oshishida muhim o’rin egallaydi. Aminokislotalar yog’ kislotalarining hosilasi bo’lib, ular tarkibida karboksil (- COOH) bilan bir qatorda aminogruppa (- NH2) ham saqlaydi. NH2 gruppa hamma vaqt α – uglerod atomidan o’rin oladi. Uning umumiy formulasi yuqorida keltirilgan. Radikal (R) o’rnida turli xil funktsional gruppalar o’rin olishi bilan aminokislotalar bir-biridan farqlanadi. Oqsillar katta molekulyar massaga ega. Masalan, inson qoni zardobi albuminining molekulyar massasi 61500, qon zardobidagi globulinining molekulyar massasi 153000, gemotsianiniki esa 6600000 ga teng. Ko’pchilik oqsillar qattiq holda batiy vakilni (jun, ipak) saqlaydilar yoki kukun shaklida mavjud bo’ladilar. Ayrim oqsillarni kristall shaklda olish mumkin. Ko’pchildik oqsillar suvda, suyultirilgan kislota eritmalarida eriydilar. Deyarli barcha oqsillar ishqorlarda eriydilar. Hamma oqsillar organik erituvchilarda erimaydilar. Oqsil eritmalari kolloid xususiyatiga ega bo’lib, dializ usulida tozalanadi. Oqsillar eritmalarda suvda eruvchi organik erituvchilar (spirt, atseton va boshqalar), tuz eritmalari, kislotalar yordamida cho’ktiriladi. Cho’ktrishi vaqtida ko’pchilik oqsillar zanjirining konformatsiyasi o’zgaradi va erimaydigan holatga o’tadi. Bu jarayonga oqsilning denaturatsiyalanishi deyiladi. Ko’pchilik oqsillar qizdirilganda ham denaturatsiyaga uchraydilar. Oqsillar qizdirish vaqtida o’zgarib ketishlari, ularni aniq suyuqlanish nuqtasiga ega emasliklari va haydash mumkin bo’lmaganligi ularni ajratish va tuzilishini aniqlashda qiyinchilik tug’diradi. Aminokislotalar kabi oqsillar ham amfoterlik xususiyatiga ega.

2.Oqsillarning sinflanishi. Oqsillar ikki guruhga proteinlar (oddiy oqsillar) va proteidlar (murakkab oqsillar) ga bo’linadilar. Proteinlar gidrolizlanganda faqat aminokislotalar aralashmasi hosil bo’ladi. Proteidlar gidrolizlanganda esa aminokislotalar bilan birga fosfor kislota, glyukoza, geterotsiklik birikmalar va boshqalar hosil bo’ladi. Proteinlar eruvchanligi va izoelektrik nuqtaning holatiga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadilar. Albuminlar. Suvda eriydilar, qizdirilganda iviydilar. Tuzlarning to’yingan eritmalari ta’sirida cho’kadilar. Nisbatan katta bo’lmagan molekulyar massaga ega. Gidrolizlanganda katta miqdorda glikol hosil bo’ladi. Tuxum, kon, sut oqsillar tarkibida uchraydilar. Globulinlar. Suvda erimaydilar. Tuzlarning suyultirilgan eritmalarida eriydilar. To’yingan eritmalari ta’sirida cho’kadilar. Qizdirilganda iviydi. Tuxum, sut, non, o’simlik urug’lari tarkibida uchraydilar. Protaninlar. Kuchli asosli xususiyatga ega bo’lib, tarkibida oltingugurt bo’lmaydi. Oddiy aminokislotalardan tarkib topgan va kichik molekulyar massaga ega. Baliq ikrasi,jinsiy garmonlar tarkibida uchraydilar.

Gistonlar. Kuchsiz asos xossasiga ega ega bo’lib, ko’pchilik murakkab oqsillar tarkibiga kiradilar. Skleroproteinlar. Suvda, tuzlar, kislota va ishqorlar eritmalarida erimaydilar. Bu guruh oqsillar teri, jun, suyak, tirnoq, soch, ipak fibroini taribida uchraydilar. Ularning tarkibida ko’p miqdorda oltingugurt mavjud bo’ladi. Proteidlar. Proteidlar oqsilsiz qismning tarkibiga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadilar. Nukleoproteidlar. Gidrolizlanganda oddiy oqsillar, asosan gistonlar va protaninlar bilan nuklein kislotalar hosil bo’ladi. Nuklein kislotalar o’z navbatida uglevodlar, fosfor kislota va geterotsiklik birikmalarga gidrolizlanadilar. Nukleoproteidlar ishqorlarda eriydilar, kislotalarda erimaydilar. Ular protoplazmalar, to’qimalar va viruslar tarkibiga kiradilar. Fosfoproteidlar. Gidrolizlanganda oddiy oqsillar bilan fosfor kislota hosil bo’ladi, kuchli kislotalik xususiyatiga ega. Kislotalar ta’sirida iviydi. Ularga sut kazeiniga taalluqlidir. Glyukoproteidlar. Gidrolizlanganda oddiy oqsillar bilan uglevodlar hosil bo’ladi. Suvda erimaydi. Suyultirilgan ishqor eritmalarida eriydi. Neytral xususiyatga ega. Qizdirilganda ivimaydi. Xromoproteidlar. Gidrolizlanganda oddiy oqsillar bilan rangli moddalarni hosil qiladi. Ularga qon gemoglobini misol bo’ladi. Murakkab oqsillarning boshqa guruhlari ham ma’lum

3.Ximiyaviy tuzilishi: Oqsillarning ximiyaviy tarkibini o’rganishni xar xil metodlar, jumladan, gidrolis metodi bilan bajariladi . U oqsillarni suv ishtirokida qizdirilganda tarkibiy qismlarga parchalanish protsessidan iborat bo’ladi . Gidroliz kislotali, ishqorli va firmentativ bo’lishi mumkin . Kislotali va ishqoriy gidroliz kontsentrlangan mineral kislota va ishqorlar ishtirokida 110 C temperaturada 24 – 96 soat davomida o’tadi . Fermentativ gidroliz – bu oqsilning proteolitik fermentlar bilan 35 – 40 C temperaturada parchalanishidan iborat . Biroq bu metodlarning birontasi ham kamchiliklardan xoli emas . Agar kislotali va ishqoriy gidrolizda oqsilarning ayrim tarkibiy qismlari parchalansa , gidlolizda esa gidrolizat fermentlarning parchalanish mahsulotlaridan ifloslanadi , chunki ular ham oqsil tabiatiga ega . Shu munosabat bilan oqsilning tarkibi haqidagi aniq ma’lumotlarni olish uchun gidrolizning turlaridan biri bilan chegaralanish mumkin emas . Xar xil metodlardan foydalanish natijalari shuni ko’rsatadiki, oqsillar aminakislotalardan tuzilgan , ulardan 20 tasi tabiy oqsillardan topilgan. Oqsillar kislota yoki ishqorlarning suyultirilgan eritmalari bilan qizdirilganda gidrolizga uchraydilar. Buning natijasida aminokislotalar aralashmasi hosil bo’ladi. Ayrim aminokislotalar bunda o’zgarib ketadilar.

Proteolitik fermentratemiri fermenti), (proteazalar), pesin (oshqozon fermenti), tripsin (oshqozon osti temiri fermenti), peptidalar (ichak fermentlari) oqsillari uchun kuchli gidrolitik vositalar bo’lib xizmat qiladilar. Har qaysi ferment alohida aminokislotalardan hosil bo’lgan peptid bog’ni parchalaydi. Hozirgi vaqtda ko’plab murakkab bo’lmagan oqsillar aminokislotalar tarkibini aniqlaydigan usullar mavjud. Bular orasida xromatografiya alohida ahamiyat kasb etadi. Oqsillar tarkibiga 25 ga yaqin turli aminokislotalar kiradi. Bu aminokislotalardan 8 tasi almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalar deb atalib, ularni inson tayyor holda iste’mol qiladi. Agar, shu 8 ta aminokislotalardan birortasi inson iste’mol qilayotgan ovqat tarkibida yetarli darajada bo’lmasa, bu turli kasalliklarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Oqsillar gidrolizlanganda tabiiy aminokislotalar (ularni soni 22 ta) ning barchasi hosil bo’ladi. Turli oqsillardagi aminokislotalarni miqdori turlicha bo’ladi. Suvda eriydigan oqsillar monodispers tuzilishga egalar. Chunki ular aniq aminokislota tarkibiga ega va bu aminokislotalar ma’lum tartib bilan bog’lanishida hosil bo’lgandir.

Denaturatsiya (de... va lot. nature — tabiiy xususiyatlar) — turli xil fizik va kimyoviy omillar taʼsirida oqsillar, nuklein kislotalar va b. biopolimerlar molekulalarining o'ziga xos tabiiy (nativ) xususiyatlarining yoʻqolishi. Odatda, bunday hollarda biopolimerlarning biologik faolligi — fermentativ, gormonal va b. yoʻqoladi. Denaturatsiya natijasida molekulalarning konformatsiyasi, yaʼni fazoviy tuzilishining o'zgarishi bilan bogʻliq boʻlib, ularning shakli, solishtirma optik faolligi, yorugʻlikni yutishi, eruvchanligi, elektroforetik harakatchanligi va b. bir qator fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlari ham oʻzgaradi. Denaturatsiya nokovalent bogʻlar (vodorod bogʻlar, ion bogʻlar)ning uzilishi bilan bogʻliq. Qisman disulfid bogʻlar ham parchalanadi. Biopolimerlar Denaturatsiya si koʻpgina omillar: yuqori harorat, ogʻir metallar tuzlari, kislotalar, ultrabinafsha va ionlanuvchi nurlar taʼsirida vujudga keladi. Denaturatsiya toʻliq yoki qisman, qaytar va qaytmas boʻlishi mumkin. Qaytar Denaturatsiya koʻpincha renaturatsiya deb ham yuritiladi. Nuklein kislotalarnknt qaytar Denaturatsiya sidan molekulalarni gibridlashda foydalaniladi.

1. Katalitik funktsiyasi - shu vaqtgacha barcha kashf etilgan biologik katalizatorlar – fermentlar oqsillardir. Bir hujayrada ularning soni 2000 dan ortiqdir. Bu funktsiya faqat oqsillar uchungina хosdir. 2. Transport funktsiyasi - . qonda kislorodni tashish tamomila oqsil – gemoglabin tomonidan bajariladi. Proteinlar qonda lipidlar, ba`zi gormonlar, vitaminlar, metall ionlari bilan kompleks hosil qilib, ularni tegishli to’qimalarga etkazadilar. Masalan, Gemoglobin qon tarkibidagi kislorodni biriktirib uni tashiydi. Lipoprotein oqsili yog’simon moddalarni jigardan boshqa organlarga tashiydi. 3.Оzuqa va zaхira funktsiyasi. Ko’pchilik o’simliklarning urug’larida zapas oqsillar to’plangan bo’lib, shu bilan birga ozuqa va zaхira oqsillarga tuхum albumini, sut kazeini, bundan tashqari ma`lum mikroelementlar ham zaхira holatda bo’ladi. Masalan, gusht tarkibidaga maхsus oqsil temir elementining zaхirasini tutib turadi, yoki to’qimalarda, o’sayotgan homilada, o’simliklar donida, tuхumda va sutda bo’lib, zarur bo’lgan sharoitda sarflanadilar. 4. Harakatlantiruvchi, qisqartiruvchi funktsiyasi. Muskullarning qisqarishi oqsillar ishtirokida kechadi. Ularning eng muhimlari aktin va miozin qisqaruvchi muskul tolalarini tashkil qiladilar. Miozin yana fermentlik faoliyatiga ham ega. Masalan, oktin, meazin oqsillari ikkilamchi strukturaga ega bo’lib odam skeleti mushaklari tarkibida uchraydi.

5. Struktura funktsiyasi. Оqsilar biriktiruvchi to’qimaning asosiy qurish materialidir: keratin, kollagen, elastin ana shular jumlasidandir. Lekin oqsillar hujayra skeleti, хromosomalar, membrana, ribosomalar, retseptorlar tarkibida boshqa moddalar bilan birgalikda qatnashadilar. Bular qatlam-qatlam bir-biriga o’ralgan bo’lib, ma`lum tolalar hosil qilib ta`yanch, хimoya struktura holida organizmning elementlarini bir-biriga biriktiradi. Оdam va hayvon organizmida uchraydi. Masalan, pay tarkibidagi kallagen yoki elastin oqsillari, paylarni bir-biriga ulaydi. soch, tirnok tarkibidagi keratin oqsili ularni sifatini belgilaydi. 6. Himoyalovchi (qo’riqlash) funktsiyasi. Bu oqsillar organizmni boshqa bir organizmlar (zararli) ta`sirida zararlanishidan saqlaydi. Barcha anti tanalar oqsillardir. Ular organizmga kirgan bakteryalarni, yog’ va oqsillarni yuksak spetsifiklik bilan bog’laydilar, parchalaydilar, zararsizlantiradilar. Qon tarkibidagi immunnoglobulin oqsili qonga kirgan virus va bakteriyalarni sezadi, ularni aniqlaydi va zararsizlantiradi. SHu oqsillar etishmasligi esa SPID kasalligiga olib keladi. 7. Tartibga soluvchi funktsiyasi (oqsil garmonlar). Bular odam va hayvon organizmida bo’lib ko’prok garmonlar tarkibida uchraydi. Masalan, oshkozon osti bezlaridan ajralib chiquvchi insulin garmoni tarkibiga kiruvchi oqsillar organizmdagi qand almashuvini tartibga solib turadi. Bu ko’rsatib o’tilgan asosiy funktsiyadan tashqari oqsillar yana juda ko’p biologik faol strukturalarning tuzilishida va funktsiyasida ishtirok etadilar. Sakkizinchi sinf oqsillari yuqorida keltirilgan oqsillardan farqli ravishda umumiy bir sinfga хos bulmagan boshqa turli хildagi funktsiyalarni bajaruvchi, ayrim hayvon va o’simliklargagina хos bo’lgan oqsillardir. Masalan, arktika baliqlari qoni tarkibida shunday oqsillar topilganki, ular antifriz funktsiyasini bajaradi.

O'xshashlar

Meyozning biologik ahamiyati

Garmonoidlar. Prostaglandinlar va ularning biologik ahamiyati

Oqsillar

Hujayra nazariyasi va uning ahamiyati

Bakteriyalar sinfining biologik xossalari va xalq xo`jaligidagi ahamiyati