O`simliklarda uchraydigan mono, di, polisaxaridlar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

872 KB

Ko'chirib olish

QDU tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo`nalishi II kurs 22 QDU tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo`nalishi II kurs 22 guruh talabalari guruh talabalari Mo`ydinova Sadoqat va Meyliyeva DilobarMo`ydinova Sadoqat va Meyliyeva Dilobar tomonidan BIOKIMYO fanidan tayyorlagantomonidan BIOKIMYO fanidan tayyorlagan T A Q D I M O T I T A Q D I M O T I Qabul qildi: Halimov M., Karimov O Qabul qildi: Halimov M., Karimov O Qarshi – 2015 Qarshi – 2015

O`simliklarda uchraydigan mono, O`simliklarda uchraydigan mono, di, polisaxaridlardi, polisaxaridlar

 Reja:Reja: 1. Uglevodlar ularning tuzilishi va 1. Uglevodlar ularning tuzilishi va funktsiyasifunktsiyasi 2. Mono va polesaxaridlar ularning 2. Mono va polesaxaridlar ularning tuzilishi, funktsiyasi va biologik ahamiyatituzilishi, funktsiyasi va biologik ahamiyati

UGLUGL EE VODLAR KIMYVODLAR KIMY OO SISI  Uglyevodlar. Uglevodlar o`simliklar tarkibida eng ko`p tarkalgan organik Uglyevodlar. Uglevodlar o`simliklar tarkibida eng ko`p tarkalgan organik modda bo`lib, umumiy moddalarning 85-90 foizini tashqil etadi. Ular modda bo`lib, umumiy moddalarning 85-90 foizini tashqil etadi. Ular fotosintez jarayonining asosiy maxsulotidir. Uglevodlar xujayradagi asosiy fotosintez jarayonining asosiy maxsulotidir. Uglevodlar xujayradagi asosiy ozika moddalardir.-Ular nafas olish jarayonida ishtirok etadilar-va ozika moddalardir.-Ular nafas olish jarayonida ishtirok etadilar-va organizmni energiya bilan ta`minlaydilar. Uglevodlar uchun zarur bo`lgan organizmni energiya bilan ta`minlaydilar. Uglevodlar uchun zarur bo`lgan Oqsil, yog`lar va nuklein kislotalarning hosil bo`lishida ham ishtirok etadilar. Oqsil, yog`lar va nuklein kislotalarning hosil bo`lishida ham ishtirok etadilar. Ularning molekulasi kimyoviy jixatdan uglerod, vodorod va kisloroddan Ularning molekulasi kimyoviy jixatdan uglerod, vodorod va kisloroddan tuzilgan. Masalan, glyukoza — S6N|2O6, saxaroza — S]2N22OI.tuzilgan. Masalan, glyukoza — S6N|2O6, saxaroza — S]2N22OI.  Hamma uglevodlar ikkita guruxga bo`linadi: 1) oddiy uglevodlar — Hamma uglevodlar ikkita guruxga bo`linadi: 1) oddiy uglevodlar — monosaxaridlar; 2) murakkab uglevodlar — polisaxaridlar.monosaxaridlar; 2) murakkab uglevodlar — polisaxaridlar.  Oddiy uglevodlar parchalanganda uglevodga xos xususiyatga ega bo`lgan Oddiy uglevodlar parchalanganda uglevodga xos xususiyatga ega bo`lgan kichik birikmalar hosil bo`lmaydi.Ularning tarkibida (=S=O) va aldegid {- kichik birikmalar hosil bo`lmaydi.Ularning tarkibida (=S=O) va aldegid {- S ....) guruxlar bilan bir katorda spirtli (-oksi) guruxlar ham mavjud. Shunga S ....) guruxlar bilan bir katorda spirtli (-oksi) guruxlar ham mavjud. Shunga kura aldozalar - tarkibida aldegid guruxbo`lgan monosaxarid-lar va ketozalar kura aldozalar - tarkibida aldegid guruxbo`lgan monosaxarid-lar va ketozalar - tarkibida keton gurux bo`lgan monosaxaridlarga bo`linadi. Ayrim - tarkibida keton gurux bo`lgan monosaxaridlarga bo`linadi. Ayrim monosaxaridlar tarkibidagi uglerod atomlarining soniga karab Ham monosaxaridlar tarkibidagi uglerod atomlarining soniga karab Ham belgilanadi. Ya`ni uch uglerodli birikmalar - triozalar, turt uglerodlilar-belgilanadi. Ya`ni uch uglerodli birikmalar - triozalar, turt uglerodlilar- tetrozalar, besh uglerodlilar - pentozalar, olti uglerodlilar - geksozalar va yetti tetrozalar, besh uglerodlilar - pentozalar, olti uglerodlilar - geksozalar va yetti uglerodlilar - geptozalar. Bu uglevodlar fotosintez va nafas olish uglerodlilar - geptozalar. Bu uglevodlar fotosintez va nafas olish jarayonlarida faol ishtirok etadilar.jarayonlarida faol ishtirok etadilar.

 Murakkab uglevodlar gidrolizlanish natijasida oddiy uglevodlarga Murakkab uglevodlar gidrolizlanish natijasida oddiy uglevodlarga parchalanadi. Bularga disaxaridlar, trisaxaridlar va polisaxaridlar parchalanadi. Bularga disaxaridlar, trisaxaridlar va polisaxaridlar kiradi.kiradi.  Disaxaridlar ikkita monosaxaridlar molekulasidan bir molekula suv Disaxaridlar ikkita monosaxaridlar molekulasidan bir molekula suv ajralib chiқishi natijasida hosil bo`ladi :ajralib chiқishi natijasida hosil bo`ladi :  Asosiy vakillari saxaroza, maltoza, tsellobioza va laktozalardir. Asosiy vakillari saxaroza, maltoza, tsellobioza va laktozalardir. Saxaroza o`simliklarda eng ko`p uchraydigan uglevoddir, Suvda juda Saxaroza o`simliklarda eng ko`p uchraydigan uglevoddir, Suvda juda yaxshi eriydi. O`simlik tanasida ku"p tu"planadi (ayniқsa, kand lavlagi yaxshi eriydi. O`simlik tanasida ku"p tu"planadi (ayniқsa, kand lavlagi va shakarkamishda) va sanoatda shakar olish uchun ishlatiladi.va shakarkamishda) va sanoatda shakar olish uchun ishlatiladi.  Maltoza undirilgan donlarda ko`p bo`ladi, ya`ni kraxmalning parchala-Maltoza undirilgan donlarda ko`p bo`ladi, ya`ni kraxmalning parchala- nishidan hosil bo`ladi. Tsellobioza tsellyuloza gidrolizlanganda hosil nishidan hosil bo`ladi. Tsellobioza tsellyuloza gidrolizlanganda hosil bo`ladi. Laktoza sut shakari ham deyiladi va o`simliklarda kam bo`ladi. Laktoza sut shakari ham deyiladi va o`simliklarda kam uchraydi.uchraydi.  Trisaxaridlar. O`simliklar tarkibida uchraydigan vakili raffinoza-dir. U Trisaxaridlar. O`simliklar tarkibida uchraydigan vakili raffinoza-dir. U chigit tarkibida ko`p bo`ladi. Asosan o`simliklarning ururi va ildiz chigit tarkibida ko`p bo`ladi. Asosan o`simliklarning ururi va ildiz mevasida ko`p uchraydi. Unayotgan uruғlarda esa keskin kamayadi.mevasida ko`p uchraydi. Unayotgan uruғlarda esa keskin kamayadi.  Polisaxaridlar. Ular suvda erimaydi va kolloid eritma hosil kiladi. Polisaxaridlar. Ular suvda erimaydi va kolloid eritma hosil kiladi. O`simliklar tarkibida ko`p to`planadi, Eng muhim vakillari kraxmal va O`simliklar tarkibida ko`p to`planadi, Eng muhim vakillari kraxmal va tsellyuloza yaxshi o`rganilgan.tsellyuloza yaxshi o`rganilgan.

 Uglevodlar tirik organizmlar, ayniqsa Uglevodlar tirik organizmlar, ayniqsa o’simliklar olamida keng tarqalgan organik o’simliklar olamida keng tarqalgan organik moddalardan biridir. Ularning asosiy vazifasi moddalardan biridir. Ularning asosiy vazifasi hayotiy jarayonlarni energiya bilan ta‘minlash hayotiy jarayonlarni energiya bilan ta‘minlash bilan bir qatorda, nuklein kislotalarning bilan bir qatorda, nuklein kislotalarning tarkibiy qismlaridan biri bo’lib hisoblanadi. tarkibiy qismlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Shuningdek ular ayrim kofermentlar, Shuningdek ular ayrim kofermentlar, vitaminlar, antibiotiklar va boshqa biologik vitaminlar, antibiotiklar va boshqa biologik faol moddalar biosintezida asosiy xomashyo faol moddalar biosintezida asosiy xomashyo hisoblanadi. Ulardan tegishli biokimyoviy hisoblanadi. Ulardan tegishli biokimyoviy reaktsiyalarda aminokislotalar, yog’lar va reaktsiyalarda aminokislotalar, yog’lar va boshqalar sintezlanadi. Uglevodlar oqsillar boshqalar sintezlanadi. Uglevodlar oqsillar va lipidlar bilan kompleks hosil qilib va lipidlar bilan kompleks hosil qilib (glikoproteinlar, glikolipidlar) (glikoproteinlar, glikolipidlar) membranalarning tashkil topishida va ular membranalarning tashkil topishida va ular faoliyat ko’rsatishida ishtirok etadi.faoliyat ko’rsatishida ishtirok etadi.  Uglevodlar tarkibi va tuzilio’iga ko’ra uch Uglevodlar tarkibi va tuzilio’iga ko’ra uch guruhga bo’linadi: monosaxaridlar yoki guruhga bo’linadi: monosaxaridlar yoki monozalar, oligosaxaridlar (bulardan tabiatda monozalar, oligosaxaridlar (bulardan tabiatda ko’proq di- va trisaxaridlar uchraydi), ko’proq di- va trisaxaridlar uchraydi), polisaxaridlar (monosaxaridlar asosida hosil polisaxaridlar (monosaxaridlar asosida hosil bo’lgan yuqori moleulyar biologik polimerlar).bo’lgan yuqori moleulyar biologik polimerlar).

MonosaxaridlarMonosaxaridlar  Monosaxaridlar kristall tuzilgan, shirin mazali, suvda yaxshi eriydigan Monosaxaridlar kristall tuzilgan, shirin mazali, suvda yaxshi eriydigan moddalardir. Aksariyat monosaxaridlar CnH2nOn formula bilan ifodalanadi. moddalardir. Aksariyat monosaxaridlar CnH2nOn formula bilan ifodalanadi. Shunga ko’ra ular C va O atomining soniga qarab bir necha guruhga Shunga ko’ra ular C va O atomining soniga qarab bir necha guruhga bo’linadi: biozalar- C2H2O2, triozalar- C3H6O3, tetrozalar- C4H8O4, bo’linadi: biozalar- C2H2O2, triozalar- C3H6O3, tetrozalar- C4H8O4, pentozalar- C5H10O5, geksozalar- C6H12O6, geptozalar- C7H14O7 va pentozalar- C5H10O5, geksozalar- C6H12O6, geptozalar- C7H14O7 va hokazolar. hokazolar.  Monosaxaridlar molekulasida bir vaqtning o’zida gidroksogruppa yoki Monosaxaridlar molekulasida bir vaqtning o’zida gidroksogruppa yoki keton gruppalari bo’ladi. Shu sababli ular ichki poluatsetallar hosil qilib, keton gruppalari bo’ladi. Shu sababli ular ichki poluatsetallar hosil qilib, ochiq zanjirli va tsiklik ko’rinishlarda uchraydi.ochiq zanjirli va tsiklik ko’rinishlarda uchraydi.  Monosaxaridlarning tsiklik ko’rinishdagi poluatsetal yoki glyukozid Monosaxaridlarning tsiklik ko’rinishdagi poluatsetal yoki glyukozid gidroksogruppa molekuladagi boshqa gidroksogruppalardan farq qiladi, ular gidroksogruppa molekuladagi boshqa gidroksogruppalardan farq qiladi, ular fazoviy joylashuviga qarab fazoviy joylashuviga qarab  - va - va  - ko’rinishga ega bo’ladi.- ko’rinishga ega bo’ladi.  Monosaxaridlar molekulasida erkin aldegid gruppa bo’lganligi uchun ular Monosaxaridlar molekulasida erkin aldegid gruppa bo’lganligi uchun ular qaytaruvchi xossasiga ega. qaytaruvchi xossasiga ega. Ularning shu xossasidan foydalanib, biologik Ularning shu xossasidan foydalanib, biologik ob’ektlardagi shakar ob’ektlardagi shakar sifatsifat va va miqdoriymiqdoriy jihatdan aniqlanadi. Quyida jihatdan aniqlanadi. Quyida monosaxaridlarning sifat va miqdoriy jihatdan hamda ularning monosaxaridlarning sifat va miqdoriy jihatdan hamda ularning qaytaruvchanligiga doir tajribalarni ko’rib chiqamiz.qaytaruvchanligiga doir tajribalarni ko’rib chiqamiz.

Monosaxaridlarga xos sifat reaktsiyasi.Monosaxaridlarga xos sifat reaktsiyasi. Kumush oyna reaktsiyasi.Kumush oyna reaktsiyasi.  Oyna reaktsiyasida kumush gidroksid hisobiga aldozalarning Oyna reaktsiyasida kumush gidroksid hisobiga aldozalarning aldegid turkumi oksidlanib, tegishli kislota hosil qiladi. Kumush aldegid turkumi oksidlanib, tegishli kislota hosil qiladi. Kumush gidroksidi esa erkin kumkshgacha qaytariladi. Ajralgan kumush gidroksidi esa erkin kumkshgacha qaytariladi. Ajralgan kumush probirka devorlariga o’rnashib oyna hosil qiladi.probirka devorlariga o’rnashib oyna hosil qiladi.  AgNOAgNO 33 + NH + NH 44 OH OH  AgOH + NH AgOH + NH 44 NO NO 33  CC 66 HH 1212 OO 66 + 2AgOH + 2AgOH  C C 66 HH 1212 OO 77 + 2Ag + H + 2Ag + H 22 OO  Glyukoza Glyukon kislotaGlyukoza Glyukon kislota   Uglevodlarni Uglevodlarni αα -naftol yordamida aniqlash.-naftol yordamida aniqlash.  Bu reaktsiya hamma uglevodlar uchun xosdir. Uglevodlar Bu reaktsiya hamma uglevodlar uchun xosdir. Uglevodlar kontsentrlangan sulfat kislota ta’sirida furfurol yoki uning hosilalariga kontsentrlangan sulfat kislota ta’sirida furfurol yoki uning hosilalariga aylanadi. Hosil bo’lgan mahsulot 2 mol aylanadi. Hosil bo’lgan mahsulot 2 mol αα - naftol bilan - naftol bilan kondensatsiyalanib rangli kompleks hosil qiladi.kondensatsiyalanib rangli kompleks hosil qiladi.

Monosaxaridlarning qaytaruvchanlik xossalari.Monosaxaridlarning qaytaruvchanlik xossalari.  Monosaxaridlar ishqoriy muhitda Monosaxaridlar ishqoriy muhitda og’ir metall gidroksidlarini, og’ir metall gidroksidlarini, masalan, mis(II)-gidroksidni mis(I)-masalan, mis(II)-gidroksidni mis(I)- oksidga, vismut oksidini metall oksidga, vismut oksidini metall holatgacha, kumush gidroksidni holatgacha, kumush gidroksidni erkin kumushgacha qaytarish erkin kumushgacha qaytarish xossasiga ega. Bu reaktsiyalar xossasiga ega. Bu reaktsiyalar monosaxaridlarni sifat va miqdoriy monosaxaridlarni sifat va miqdoriy jihatdan aniqlashda qo’llaniladi. jihatdan aniqlashda qo’llaniladi. Tarkibida erkin aldegid gruppa Tarkibida erkin aldegid gruppa bo’ladigan disaxaridlar – maltoza, bo’ladigan disaxaridlar – maltoza, laktoza va tsellobiozalar ham laktoza va tsellobiozalar ham qaytaruvchi xossaga ega. Bu qaytaruvchi xossaga ega. Bu shakarlarning oksidlanishi ishqoriy shakarlarning oksidlanishi ishqoriy muhitda oson, neytral sharoitda muhitda oson, neytral sharoitda qiyinroq, kislotali sharoitda esa juda qiyinroq, kislotali sharoitda esa juda qiyin boradi. qiyin boradi.

 Trommer reaktsiyasiTrommer reaktsiyasi  Monosaxaridlar ishqoriy muhitda mis(II)- gidroksidini mis(I)- oksidgacha qaytaradi, bu reaktsiya Monosaxaridlar ishqoriy muhitda mis(II)- gidroksidini mis(I)- oksidgacha qaytaradi, bu reaktsiya natijasida reaktsiya uchun olingan aldozalarga to’g’ri kelgan kislotalar hosil buladi:natijasida reaktsiya uchun olingan aldozalarga to’g’ri kelgan kislotalar hosil buladi:   CuSOCuSO 44 + 2NaOH=Cu(OH)+ 2NaOH=Cu(OH) 22 +Na+Na 22 SOSO 44  O O O O     C-H C- OH C-H C- OH      H - C-OH H - C-OHH - C-OH H - C-OH      OH -C-H + Cu(OH)OH -C-H + Cu(OH) 22  HO-C-H + Cu HO-C-H + Cu 22 O + HO + H 22 OO     H - C-OH H - C-OH H - C-OH H - C-OH     H - C-OH H - C-OHH - C-OH H - C-OH     CHCH 22 OH CHOH CH 22 OHOH  d-glyukoza d-glyukoza  -glyukonat kislota-glyukonat kislota  Reaksiya mahsuloti sifatida qizil rangli mis(I)- oksid hosil bo’ladi. Bu reaktsiyaning kamchiligi Reaksiya mahsuloti sifatida qizil rangli mis(I)- oksid hosil bo’ladi. Bu reaktsiyaning kamchiligi shundaki, agar tekshirilayotgan eritmada shakar juda oz bo’lsa, ortiqcha miqdorda hosil bo’lgan shundaki, agar tekshirilayotgan eritmada shakar juda oz bo’lsa, ortiqcha miqdorda hosil bo’lgan mis(II)- gidroksid qizdirilganda parchalanib, qora rangli mis(II)- oksidiga aylanadi. Natijada juda oz mis(II)- gidroksid qizdirilganda parchalanib, qora rangli mis(II)- oksidiga aylanadi. Natijada juda oz miqdorda hosil bo’lgan qizil rangli mis(I)- oksid sezilmaydi.miqdorda hosil bo’lgan qizil rangli mis(I)- oksid sezilmaydi.

$ Feling reaktsiyasiFeling reaktsiyasi  Uglevodlarning qaytaruvchanlik xossasini aniqlash uchun ko’p hollarda Feling reaktividan Uglevodlarning qaytaruvchanlik xossasini aniqlash uchun ko’p hollarda Feling reaktividan foydalaniladi. Bu reaktiv tarkibidagi ikki valentli mis ioni segnet tuzi (vino kislotaning natriy-kaliyli foydalaniladi. Bu reaktiv tarkibidagi ikki valentli mis ioni segnet tuzi (vino kislotaning natriy-kaliyli tuzi) molekulasida bog’langan holatda bo’lib, oksidlanish-qaytarilish reaktsiyasiga erkin kirisha tuzi) molekulasida bog’langan holatda bo’lib, oksidlanish-qaytarilish reaktsiyasiga erkin kirisha oladi. Reaktsiya mexanizmi Trommer reaktsiyasi bilan bir xil bo’lib, faqat aniqlashga xalaqit oladi. Reaktsiya mexanizmi Trommer reaktsiyasi bilan bir xil bo’lib, faqat aniqlashga xalaqit berishi mumkin bo’lgan mis(II)- oksid hosil bo’lmaydi. Bu reaktsiya asosida glyukozani miqdoriy berishi mumkin bo’lgan mis(II)- oksid hosil bo’lmaydi. Bu reaktsiya asosida glyukozani miqdoriy jihatdan aniqlash usuli ham ishlab chiqilgan: jihatdan aniqlash usuli ham ishlab chiqilgan:  O O    C-H COOK C-H COOK      H - C-OH CH-OH - C-OH CH-O \\   +2 +2  Cu +NaOH + H2O Cu +NaOH + H2O   CH-O /CH-O /  OH-C-HOH-C-H     H - C-OH COONa H - C-OH COONa    H - C-OH H - C-OH    CH2OH CH2OH  d-glyukoza segnet tuzining misli kompleksid-glyukoza segnet tuzining misli kompleksi  COONa COOK COONa COOK      H - C -OH CHOHH - C -OH CHOH   +2 +2  + Cu2O + Cu2O  CHOHCHOH  HO- C -HHO- C -H     H - C-OH COONa H - C-OH COONa    H - C-OH H - C-OH    CH2OH CH2OH  natriy glyukonat segnet tuzi mis(1)-oksidnatriy glyukonat segnet tuzi mis(1)-oksid$

DisaxaridlarDisaxaridlar  Disaxaridlar tabiatiga ko’ra monosaxaridlarning glyukozidi Disaxaridlar tabiatiga ko’ra monosaxaridlarning glyukozidi hisoblanadi. Faqat u yerda radikal ham monosaxarid qoldig’idan hisoblanadi. Faqat u yerda radikal ham monosaxarid qoldig’idan iborat. Demak, disaxaridlar ikkita monosaxarid qoldig’ining o’zaro iborat. Demak, disaxaridlar ikkita monosaxarid qoldig’ining o’zaro birikishidan hosil bo’ladi. Ularning umumiy formulasi C12H22O11. birikishidan hosil bo’ladi. Ularning umumiy formulasi C12H22O11. Disaxaridlar bog’lanish tipiga qarab ikki guruhga bo’linadi:Disaxaridlar bog’lanish tipiga qarab ikki guruhga bo’linadi:  1) maltoza tipidagi disaxaridlar – ularning hosil bo’lishida birinchi 1) maltoza tipidagi disaxaridlar – ularning hosil bo’lishida birinchi monosaxaridning glyukozid gidroksogruppasi bilan ikkinchisining monosaxaridning glyukozid gidroksogruppasi bilan ikkinchisining to’rtinchi uglerod atomidagi spirt gruppasi orasida kislorod ko’prigi to’rtinchi uglerod atomidagi spirt gruppasi orasida kislorod ko’prigi hosil bo’ladi. Shuning uchun bu disaxaridlar erkin aldegid hosil bo’ladi. Shuning uchun bu disaxaridlar erkin aldegid gruppasiga ega bo’lib, monosaxaridlar singari qaytaruvchanlik gruppasiga ega bo’lib, monosaxaridlar singari qaytaruvchanlik xossasini namoyon qiladi. Bu guruhga maltoza, laktoza, tsellobioza xossasini namoyon qiladi. Bu guruhga maltoza, laktoza, tsellobioza kiradi.kiradi.  2) tregaloza tipidagi disaxaridlar – bu guruhga kiruvchi shakarlarda 2) tregaloza tipidagi disaxaridlar – bu guruhga kiruvchi shakarlarda har ikkala monosaxarid molekulasidagi glyukozid gidroksogruppasi har ikkala monosaxarid molekulasidagi glyukozid gidroksogruppasi bog’ hosil qilishda ishtirok etadi. Shu sababli qaytaruvchanlik bog’ hosil qilishda ishtirok etadi. Shu sababli qaytaruvchanlik xossasini namoyon qilmaydi. Bu guruhning asosiy vakili xossasini namoyon qilmaydi. Bu guruhning asosiy vakili saxarozadir.saxarozadir.

 Disaxaridlarning xossalari.Disaxaridlarning xossalari.  Disaxaridlar turkumiga kiruvchi saxaroza molekulasida erkin aldegid Disaxaridlar turkumiga kiruvchi saxaroza molekulasida erkin aldegid turkumi bo’lganligidan unda qaytaruvchanlik xususiyati yo’q. Shuning turkumi bo’lganligidan unda qaytaruvchanlik xususiyati yo’q. Shuning ham bu disazarid Trommer, Feling va oyna reaktsiyalarini bermaydi. ham bu disazarid Trommer, Feling va oyna reaktsiyalarini bermaydi. Laktoza molekulasida galaktoza o’zining yarim atsetal turkumi vositasida Laktoza molekulasida galaktoza o’zining yarim atsetal turkumi vositasida glyukozaning 4- alkogol turkumi bilan kislorod ko’prigi orqali birikkan glyukozaning 4- alkogol turkumi bilan kislorod ko’prigi orqali birikkan bo’ladi. Demak glyukozaning aldegid turkumi birikish reaktsiyasida bo’ladi. Demak glyukozaning aldegid turkumi birikish reaktsiyasida ishtirok etmay, erkin holda saqlanib qolgan. Shuning uchun ham laktoza ishtirok etmay, erkin holda saqlanib qolgan. Shuning uchun ham laktoza Trommer, Feling va oyna reaktsiyalarini beradi, ya‘ni oksidlanadi.Trommer, Feling va oyna reaktsiyalarini beradi, ya‘ni oksidlanadi.  Saxarozaning gidrolizi.Saxarozaning gidrolizi.  Saxaroza deyarli barcha o’simliklar shirasida uchraydi. Lekin u Saxaroza deyarli barcha o’simliklar shirasida uchraydi. Lekin u asosan shakarqamish va qand lavlagi shirasidan olinadi. Shuning uchun asosan shakarqamish va qand lavlagi shirasidan olinadi. Shuning uchun ham u ba‘zan shakarqamish yoki lavlagi shakari deb ataladi. U oson ham u ba‘zan shakarqamish yoki lavlagi shakari deb ataladi. U oson kristallanadi, suyuqlanish temperaturasi 1840C, qutblangan nur sathini kristallanadi, suyuqlanish temperaturasi 1840C, qutblangan nur sathini o’ngga buradi.o’ngga buradi.  Saxaroza gidrolizga uchraganda qutblangan nur sathini o’ngga burishi Saxaroza gidrolizga uchraganda qutblangan nur sathini o’ngga burishi gidroliz natijasiga qarab chapga almashib qoladi (chunki glyukozaning gidroliz natijasiga qarab chapga almashib qoladi (chunki glyukozaning solishtirma burish burchagi +52,50, fruktozaniki-920). Shuning uchun solishtirma burish burchagi +52,50, fruktozaniki-920). Shuning uchun ham bu jarayon inversiya deb (inventere – lotincha bo’lib, qayta ham bu jarayon inversiya deb (inventere – lotincha bo’lib, qayta aylantirmoq demakdir), hosil bo’lgan shakar eritmasi esa invertirlangan aylantirmoq demakdir), hosil bo’lgan shakar eritmasi esa invertirlangan shakar deb ataladi.shakar deb ataladi.  Saxarozaning gidrolizlanishidan hosil bo’ladigan glyukoza bilan fruktoza Saxarozaning gidrolizlanishidan hosil bo’ladigan glyukoza bilan fruktoza aralashmasini invert qand va shu gidroliz jarayonida ishtirok etgan aralashmasini invert qand va shu gidroliz jarayonida ishtirok etgan ferment-saxaraza invertaza nomi bilan ham yuritiladi.ferment-saxaraza invertaza nomi bilan ham yuritiladi.  Probirkaga saxarozaning 1 foizli eritmasidan 1 ml olib, uning ustiga Probirkaga saxarozaning 1 foizli eritmasidan 1 ml olib, uning ustiga barobar hajmda Feling suyuqlig’idan qo’shib qizdiriladi. Saxaroza barobar hajmda Feling suyuqlig’idan qo’shib qizdiriladi. Saxaroza molekulasida erkin aldegid turkumi bo’lmaganidan reaktsiya natijasiz molekulasida erkin aldegid turkumi bo’lmaganidan reaktsiya natijasiz bo’ladi. Ya‘ni glyukoza bilan ishlangandagiga o’xshash sariq rangli CuOH bo’ladi. Ya‘ni glyukoza bilan ishlangandagiga o’xshash sariq rangli CuOH yoki qizil rangli Cu2OH hosil bo’lmaydi. Shu xilda saxaroza bilan yoki qizil rangli Cu2OH hosil bo’lmaydi. Shu xilda saxaroza bilan Trommer, Nilander va oyna reaktsiyalari bilan ishlanganda, ular ham Trommer, Nilander va oyna reaktsiyalari bilan ishlanganda, ular ham natijasiz chiqadi.natijasiz chiqadi.

 Laktozaning oksidlanish reaktsiyalari.Laktozaning oksidlanish reaktsiyalari.  Bu disaxarid bir molekula d–glyukoza va bir Bu disaxarid bir molekula d–glyukoza va bir molekula d–galaktozadan tuzilgan. Laktoza faqat molekula d–galaktozadan tuzilgan. Laktoza faqat sut tarkibida uchraydi, miqdori 5-8 foizni tashkil sut tarkibida uchraydi, miqdori 5-8 foizni tashkil etadi. U suvda yaxshi erimaydi, suyuqlanish etadi. U suvda yaxshi erimaydi, suyuqlanish temperaturasi 2020C. Laktozani olish uchun temperaturasi 2020C. Laktozani olish uchun dastavval sutdagi oqsillarni mis gidroksid dastavval sutdagi oqsillarni mis gidroksid yordamida cho’kmaga tushiriladi. So’ngra filtrat yordamida cho’kmaga tushiriladi. So’ngra filtrat bilan Trommer, Feling va oyna reaktsiyalaridan bilan Trommer, Feling va oyna reaktsiyalaridan bittasi ishlanadi.bittasi ishlanadi.

PolisaxaridlarPolisaxaridlar  Polisaxaridlar yuqori molekulali moddalar bo’lib, amorf tuzilishga ega. Ular suvdv Polisaxaridlar yuqori molekulali moddalar bo’lib, amorf tuzilishga ega. Ular suvdv erimaydi, lekin ayrimlari kolloid eritma hosil qiladi. Ularning mazasi ham shirin emas. erimaydi, lekin ayrimlari kolloid eritma hosil qiladi. Ularning mazasi ham shirin emas. Polisaxaridlar kimyoviy tarkibiga ko’ra ikki guruhga: gomo va geteropolisaxaridlarga Polisaxaridlar kimyoviy tarkibiga ko’ra ikki guruhga: gomo va geteropolisaxaridlarga bo’linadi.bo’linadi.  Gomopolisaxaridlarning tarkibi faqat bir xil monosaxarid qoldig’idan iborat. Masalan, Gomopolisaxaridlarning tarkibi faqat bir xil monosaxarid qoldig’idan iborat. Masalan, kraxmal, glikogen gidrolizga uchraganda glyukoza, inulin esa fruktoza hosil qiladi.kraxmal, glikogen gidrolizga uchraganda glyukoza, inulin esa fruktoza hosil qiladi.  Geteropolisaxaridlar tarkibida ikki va undan ortiq turdagi monosaxarid qoldig’i uchraydi. Geteropolisaxaridlar tarkibida ikki va undan ortiq turdagi monosaxarid qoldig’i uchraydi. Ular gidrolizga uchraganda ayrim hollarda monosaxarid xarakteriga ega bo’lmagan Ular gidrolizga uchraganda ayrim hollarda monosaxarid xarakteriga ega bo’lmagan moddalar ham hosil bo’ladi. Masalan, xondroitinsulfat kislota to’liq gidrolizga moddalar ham hosil bo’ladi. Masalan, xondroitinsulfat kislota to’liq gidrolizga uchraganda, glyukouronat kislota va galaktozamindan tashqari, sirka va sulfat kislota uchraganda, glyukouronat kislota va galaktozamindan tashqari, sirka va sulfat kislota ajralib chiqadi.ajralib chiqadi.  Polisaxaridlar oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalariga kirishmaydi. Lekin ular spirt Polisaxaridlar oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalariga kirishmaydi. Lekin ular spirt gidroksidlari bo’yicha reaktsiyaga kirishib, oddiy va murakkab efirlar hosil qiladi.gidroksidlari bo’yicha reaktsiyaga kirishib, oddiy va murakkab efirlar hosil qiladi.  Polisaxaridlarning ko’pchiligi kislotalar ishtirokida qaynatilsa yoki ularga ferment ta‘sir Polisaxaridlarning ko’pchiligi kislotalar ishtirokida qaynatilsa yoki ularga ferment ta‘sir ettirilsa, oson gidrolizlanadi. Bunda avval oligosaxaridlar, so’ngra monosaxaridlar hosil ettirilsa, oson gidrolizlanadi. Bunda avval oligosaxaridlar, so’ngra monosaxaridlar hosil bo’ladi. Ular ishqor ta‘sirida gidrolizlanmaydi. bo’ladi. Ular ishqor ta‘sirida gidrolizlanmaydi.  Kraxmal, glikogen (hayvon kraxmali), insulin, tsellyuloza, dekstrin, xitin, gialuronat va Kraxmal, glikogen (hayvon kraxmali), insulin, tsellyuloza, dekstrin, xitin, gialuronat va xondroitinsulfat kislotalar, geparin va boshqalar tabiatda eng ko’p tarqalgan xondroitinsulfat kislotalar, geparin va boshqalar tabiatda eng ko’p tarqalgan polisaxaridlar hisoblanadi. Ular organizmda turli-tuman vazifalarni bajaradi.polisaxaridlar hisoblanadi. Ular organizmda turli-tuman vazifalarni bajaradi.  Polisaxaridlar bir-biridan molekulasining o’lchami, bog’lanish usuli va tipi, tarkibiy Polisaxaridlar bir-biridan molekulasining o’lchami, bog’lanish usuli va tipi, tarkibiy qismlari, xossa hamda bajaradigan vazifalari jihatidan farq qiladi. qismlari, xossa hamda bajaradigan vazifalari jihatidan farq qiladi.

 KraxmalKraxmal ga doir reaktsiyalar. ga doir reaktsiyalar.  Kraxmal Kraxmal o’o’ simliklar olamida keng tarsimliklar olamida keng tar qq algan polisaxariddir. U fotosintez algan polisaxariddir. U fotosintez jarayonida hosil bo’lib, o’simliklar donida, ildizmevalarda, tugunakmevalarda jarayonida hosil bo’lib, o’simliklar donida, ildizmevalarda, tugunakmevalarda va boshqa qismlarida zahira oziq sifatida to’planadi. Uning miqdori va boshqa qismlarida zahira oziq sifatida to’planadi. Uning miqdori bug’doyda 75%, guruchda 80%, kartoshka tugunaklarida 12-24%, barglarda bug’doyda 75%, guruchda 80%, kartoshka tugunaklarida 12-24%, barglarda 4% atrofida bo’ladi.4% atrofida bo’ladi.  Kraxmal donachalari sovuq suvdv erimaydi, lekin suv 60-800 gacha isitilsa, Kraxmal donachalari sovuq suvdv erimaydi, lekin suv 60-800 gacha isitilsa, ular bo’kib yoriladi. Natijada kraxmal kleysteri deb ataladigan yopishular bo’kib yoriladi. Natijada kraxmal kleysteri deb ataladigan yopish qq oo qq kolloid eritma kolloid eritma hh osil bosil b o’o’ ladi. Kraxmal kimyoviy jiladi. Kraxmal kimyoviy ji hh atdan sof modda emas, atdan sof modda emas, uning 96-97 foizini polisaxaridlardan amiloza va amilopektin tashkil etadi. uning 96-97 foizini polisaxaridlardan amiloza va amilopektin tashkil etadi. Shuningdek, uning tarkibida mineral moddalardan fosfat kislota, yuShuningdek, uning tarkibida mineral moddalardan fosfat kislota, yu qq ori yoori yo g’g’ kislotalardan stearinat, palmitat va boshkislotalardan stearinat, palmitat va bosh qq alar uchraydi.alar uchraydi.  Kraxmal kislota ishtirokida asta-sekin Kraxmal kislota ishtirokida asta-sekin qiqi zdirilsa, dastlab chala gidrolizga zdirilsa, dastlab chala gidrolizga uchrab, molekulyar massasi bir-biridan faruchrab, molekulyar massasi bir-biridan far q qq q iladigan iladigan qq ator polisaxaridlar-ator polisaxaridlar- dekstrinlar dekstrinlar hh osil osil qq iladi. Kraxmal yod ta‘sirida ko’k rangga bo’yaladi. Agar u iladi. Kraxmal yod ta‘sirida ko’k rangga bo’yaladi. Agar u sekin-asta gidrolizlansa, hosil bo’lgan mahsulotlar yod bilan sekin-asta gidrolizlansa, hosil bo’lgan mahsulotlar yod bilan aralashtirilganda dastlab binafsha, qizg’ish-binafsha, qizil va nihoyat rangsiz aralashtirilganda dastlab binafsha, qizg’ish-binafsha, qizil va nihoyat rangsiz bo’lib qoladi.bo’lib qoladi.

 Kraxmalni gidroliz qilish.Kraxmalni gidroliz qilish.  Kraxmal – ta‘kidlaganimizdek yuqori Kraxmal – ta‘kidlaganimizdek yuqori molekulyar polimer birikma, u gidrolizlanganda molekulyar polimer birikma, u gidrolizlanganda gidrolitik jarayonning qanday darajada borishiga gidrolitik jarayonning qanday darajada borishiga qarab, molekulasining katta-kichikligi bilan qarab, molekulasining katta-kichikligi bilan farqlanadigan, dekstrinlar deb ataluvchi farqlanadigan, dekstrinlar deb ataluvchi polisaxaridlar va eng oxirida maltoza bilan polisaxaridlar va eng oxirida maltoza bilan glyukoza hosil bo’ladi. Dekstrinlar to’rt guruhga glyukoza hosil bo’ladi. Dekstrinlar to’rt guruhga bo’linadi.bo’linadi.  1. Amilodekstrinlar. Lyugol eritmasi bilan ko’k 1. Amilodekstrinlar. Lyugol eritmasi bilan ko’k rang hosil qiladi, spirt ta‘sirida cho’kadi, tuzilishi rang hosil qiladi, spirt ta‘sirida cho’kadi, tuzilishi jihatidan kraxmalga yaqin. Ularda qaytaruvchanlik jihatidan kraxmalga yaqin. Ularda qaytaruvchanlik xossasi kuchsiz (maltozadagiga nisbatan 100 xossasi kuchsiz (maltozadagiga nisbatan 100 baravar kuchsiz) namoyon bo’ladi.baravar kuchsiz) namoyon bo’ladi.  2. Eritrodekstrinlar. Lyugol eritmasi bilan qizil 2. Eritrodekstrinlar. Lyugol eritmasi bilan qizil rang hosil qiladi, spirt ta‘sirida cho’kadi, rang hosil qiladi, spirt ta‘sirida cho’kadi, qaytaruvchanlik xossasi kuchsiz amilodekstringa qaytaruvchanlik xossasi kuchsiz amilodekstringa nisbatan 2-3 marta yuqori.nisbatan 2-3 marta yuqori.  3. Axrodekstrinlar yod bilan rang hosil 3. Axrodekstrinlar yod bilan rang hosil qilmaydi, 700 li spirtda eriydi. Qaytaruvchanlik qilmaydi, 700 li spirtda eriydi. Qaytaruvchanlik xossasi maltozaga nisbatan 10 baravar kuchsiz.xossasi maltozaga nisbatan 10 baravar kuchsiz.  4. Maltodekstrinlar yod bilan rang bermaydi, 4. Maltodekstrinlar yod bilan rang bermaydi, spirt ta‘sirida cho’kmaydi, qaytaruvchanlik xossasi spirt ta‘sirida cho’kmaydi, qaytaruvchanlik xossasi maltozaga nisbatan ancha kichik.maltozaga nisbatan ancha kichik.  Kraxmal gidrolizining keyingi mahsulotlari Kraxmal gidrolizining keyingi mahsulotlari maltoza va glyukoza hisoblanadi. U maltoza va glyukoza hisoblanadi. U  -amilaza -amilaza ta‘sirida gidroliz qilinsa, faqat maltoza hosil bo’ladi.ta‘sirida gidroliz qilinsa, faqat maltoza hosil bo’ladi.

O'xshashlar

Uglevodlar

Patogen mikroorganizmlar

Qozg’aluvchi to’qimalar tarixi (Galvani va Matiuchchi tarjibalari)

Fermentlar

Odamlar va tabiat o`rtasidagi o`zaro munosabat