Shoyim Bo‘tayev qissalarida nutqiy akt - Adabiyot - Slaydlar

Shoyim Bo‘tayev qissalarida nutqiy akt

Yuklangan vaqt:

29.03.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

791.3564453125 KB

Ko'chirib olish

SHOYIM BO‘TAYEV QISSALARIDA NUTQIY AKT Annotatsiya: Ushbu maqolada nutqiy akt haqidagi ilmiy qarashlar, pragmalingvistika sohasida o‘rganilgan tomonlari keltirilib, Shoyim Bo‘tayevning qissalaridan keltirilgan ayrim misollar orqali ochib berilgan.Shuningdek ,nutqiy aktning xabar, buyruq, ta’kid kabi turlariga ham alohida to‘xtalib o‘tilgan

Nutqiy akt tushunchasi. “ Nutqiy akt- ma`lum bir gapning aniq muloqot muhitida talaffuz etilishidir. Nutqiy akt mazmunining shakllanishi talaffuz qilinayotgan gap ma`nosining so`zlovchi va tinglovchi tomonidan muloqot matniga nisbatan “boyitilishi”, idrok etilishi natijasidir” . __________________ 1. Safarov Sh. Pragmalingvistika. Morfalogiya.-Toshkent: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2008, 69-70-betlar.

Nutqning qanday vaziyatda yuzaga chiqishi ,nutq ishtirokchilari o`rtasidagi munosabat so`zlovchi fikrlarining ifodalanish shakliga ,ya`ni eksplitsit yoki implitsit tarzda berilishiga ta`sir qiladi so`zlovchi nutqiy faoliyati natijasida turli mazmumdagi nutqiy aktlar yuzaga chiqadi . Bunda so`zlovchi tomonidan tanlangan so`zlar o`z ma`nosidan tashqari boshqa, qo`shimcha mazmunlarni ham ifodalaydilar .

Nutqiy akt muammolariga oid ma`lumotlar V. Gumbolt,Sh. Balli , L. P. Yakubinskiy , M.M. Baxtin kabi olimlarning ling vistik qarashlarida uchraydi. Nutqiy akt nazariyasining dastlabki masalasi Dj. Ostin , Dj. R. Syorl va boshqa olimlar ishlaridda ko`rib chiqilgan .Dj. Ostin nutqiy aktlarni kommunikativ maqsadlariga ko`ra verdikativ,ekzersitivlar, bexabitivlik, komissivlik, akspozitiv atamalar bilan nomlab, ularni har qaysisini alohida izohlaydi.

Lingvistik pragmatikaning muhim tarkibiy qismi hisoblangan nutqiy aktlar nazariyasi murakkab bilimlardan iborat bo`lib , o`ziga xos tuzulishga ega . Nutqiy akt o`ziga xos tuzilish bosqichlari va mezonlariga ega . Nutqiy akt uch bosqichdan iborat : I .Lokutiv nutqiy akt III. Perloku tiv akt II. Illokutiv nutqiy akt

Nutqiy akt turlari: Xabar nutqiy akti; Haqorat nutqiy akti; Ayblov nutqiy akti; Maqtov nutqiy akti; singari nutqiy akt turlari mavjud

Haqorat nutqiy akti- badiiy uslublarda asarning estetik-emotsionalligini oshirish maqsadida qo’llanadi va bu maqsadga muvofiqdir. Umuman, haqorat nutqiy akti badiiy asarlarda qahramonlarning xarakter xususiyatlarini ochib berish uchun juda o’rinlidir. So’zlashuv nutqida esa insonning xarakterini ochib berish uchun ishlatiladi.Masalan: Sendaqa xotindan it asraganim yaxshi edi, padarla’nat! -ko‘pirib –toshardi mo‘min er. -Hoziroq suyaklaringni mayda-mayda qilib tashlayman.

• Buyruq akti. Ayrim holatlarda nutqiy muloqot jarayonida buyruq ma’nosi so‘roq ohangi bilan ham ifodalanishi mumkin.Masalan , • - Yelkamizni oftobga kuydirib ishlab yuraylig-u allaqanday tayinsiz kelib omborchi bo‘lib olsa-a…Mayli , bo‘lsa bo‘laversin. Qandini ursin. Ammo-lekigin halol ishlasin-da!.

Buyruq akti. Ayrim holatlarda nutqiy muloqot jarayonida buyruq ma’nosi so‘roq ohangi bilan ham ifodalanishi mumkin.Masalan , - Yelkamizni oftobga kuydirib ishlab yuraylig-u allaqanday tayinsiz kelib omborchi bo‘lib olsa-a…Mayli , bo‘lsa bo‘laversin. Qandini ursin. Ammo- lekigin halol ishlasin-da!.. .[4, 69-bet] - Muncha baqirasan ? - derdi unga javoban ikkinchisi, Elmurodning jizzakiligiga bois bo‘lgan qop-qoraligidan ranjib . -Sen omborchiga emas, bizga gapiryapsan-ku?! Garchi, so‘roq ohangi bilan ifodalangan gap bo‘lsada buyruq mazmuniy ohangini tushinish mumkin. Muncha baqirasan? –baqirma

Tasdiq akti. So‘zlovchining voqea hodisaga bo‘lgan munosabatini bildiradi. Tasdiq aktining asarda shakliy jihatdan ikki xil ko‘rinishini uchratamiz. Bular biri shakl jihatdan tasdiq, ammo, mazmunan inkorni ko‘rsatuvchi va ham shaklan, ham mazmunan tasdiqni bildiruvchi birliklar. Masalan , - Og‘zingizni yuming, kelin, og‘zingizni yuming! -deya shang‘illab kirib boraverdi. -Mani o‘g‘limni palagi toza ! Nega ursin, nega so‘ksin?! O‘ynash deysiz-a, nomahramning soyasidan qochadi-yu… [o‘sha asar, 68-bet] -Ha-a, qochadi-ya, qochadi! -sho‘ltillatib burnini tortdi kelin, kampirning to‘satdan bu yerda paydo bo‘lganiga hech ajablanmay

-Xorazmga bir telefon qilay, -dedi. -Erta …kun yo‘qmi ? -Sahardan ministrlikka borishim kerak. -Muncha. -Odam ko‘payadi. Ochirat olib qo‘ymasam bo‘lmaydi Qissadagi Toshquvvat hamda Sotimboy o‘rtasidagi ushbu suhbatdan anglashiladigan nutqiy akt orqali biz pisanda hamda taklif mazmuniy butunliklarini ko‘rishimiz mumkin. Ya’ni Toshquvvatning hamsuhbatining so‘zlariga Muncha? deb javob qaytarishi, hamsuhbatiga nisbatan bepisandlik, e’tiroz kabi nutqiy akt shaklini ko‘rishimiz mumkin. Shuningdek, Sotimboyning Xorazmga bir telefon qilay degan nutqi orqali esa o‘z istagini taklif akti orqali namoyish etganini ko‘rishimiz mumkin.

Nutqiy muloqot doimo o’zgarib turuvchi va rivojlanib boruvchi dinamik xususiytaga ega. Kommunikativ maqsadning qanday ekanligi, nutq kimga qaratilganligi va qanday sharoitda amalga oshgayotganligi muloqot xarakterini belgilab beradi. Bunda so’zlovchi shahsning yoshi, ijtimoiy mavqei, jinsi, bilimi, tajribasi o’z subyektiv munosabatini ifodalash uchun til birliklarining nutqiy vaziyat uchun xos va maqbul bo’lgan ko’rinishlarini tanlash hamda o’z kommunikativ maqsadiga bo’ysundirishga imkoniyat yaratadi.

Xulosa Insonning o’z komunikativ maqsadiga erishishi ma’lum bir bosqichlardan iborat jarayonni tashkil qiladi. Buni quyidagicha ko’rsatish mumkin. Avvalo, fikr nutqning u yoki bu ko’rinishida tinglovchi yoki o’quvchiga yetkazilgunga qadar so’zlovchi yoki yozuvchi ongida strategik mo’ljal sifatida hosil bo’ladi va shakllanadi. So’zlovchi ongida o’zaro muloqatda erishish ko’zda tutilgan natija xarakteri bilan bog’liq bo’lgan nutqiy harajat dasturi tug’iladi

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Safarov Sh. Pragmalingvistika. –T., 2008. 2.Воронин С. Фоносемантические идеи в зарубежной языкознании. –Л., 1999. 3. Hakimov M.,Gaziyeva M.,Pragmalingvistika asoslari .-T., 2020. 4.Bo‘tayev Sh.Shamol o‘yini, qissa –T ., 2000. 5. Bo‘tayev Sh.Muyulishdagi uy ,qissa –T., 2000.

E’tiboringiz uchun tashakkur!

O'xshashlar

Xudoyberdi To’xtaboyev romannavis adib

Hakim Nazir – bolalar adibi

XX asr o’zbek adabiyoti va uning o’ziga xos xususiyatlari

Тохир Маликнинг хаёти ва ижоди

Epik tur va uning janrlari