Nizomiy Ganjaviyning “Xamsa” asari tahlili - Adabiyot - Slaydlar

Nizomiy Ganjaviyning “Xamsa” asari tahlili

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

938.53125 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Nizomiy Ganjaviynin g “ Xamsa” asari tahlili.

NIZOMIY GANJAVIY (1141 - 1209 yil) Asl ismi Abumuhammad Ilyos ibn Yusuf ibn Zakiy Muayya. Hozirgi Ozarbayjonning Ganja shahrida tug‘ilgan. Nizomiy fors, arab, yunon, qadimgi pahlaviy, sanskrit va boshqa ko‘p tillarni bilib, falsafa, mantiq, ilohiyot, adabiyotshunoslik, ximiya, astronomiya, matematika singari fanlarni puxta bilgan .

Nizomiy Ganjaviy yashagan davrda Ozarbayjonda Shirvon Tohir sulolasi hukmronlik qilar edi. Ular shoirni o’z saroylariga taklif qildi, lekin Nizomiy bu taklifni rad qilib, erkin ijod qilishni ma’qul ko’rdi. U o’z asarlarini fors tilida yozdi, chunki bu til o’sha paytda Ozarbayjonda davlat tili hisoblanar edi. Ganjaviyning o’z ona tilida ijod qilolmaganidan afsuslanib yozgan she’rlari ham bor.

Nizomiy Ganjaviyning 20 ming baytdan iborat she’riy devoni bo’lgan. Shoirning lirik she’rlari turli bayoz va to’plamlardan tarkib topib, jamlangan. Lekin undan ayrim parchalar: 16 qasida, 192 g’azal, 5 qit’a, 68 ruboiy va 17 bayt saqlanib qolgan, xolos. Nizomiy Ganjaviy Sharq adabiyotida birinchi bo‘lib «Xamsa» yozgan. U yozma adabiyotda birinchi bo‘lib Mehinbonu obrazini yaratgan. Nizomiy asarlari boshqa shoirlar ijodiga ta’sir qilgan. Masalan, shoir Haydar Xorazmiy «Mahzanul-asror» dan ilhomlanib, «Gulshanul-asror» asarini yozgan. Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, Aaisher Navoiy kabi shoirlar «Xamsa» chilik an’anasini davom ettirganlar

ASARLARI. «Xamsa» («Panj ganj» («Besh xazina»)), 1173 - 1201 yillar orasida yozilgan. Unda quyidagi dostonlar bor: 1. «Mahzanul asror» («Sirlar xazinasi», (1173 - 1179 yillar) 2. «Xusrav va Shirin» (1180- 1181) 3. «Layli va Majnun» (1188) 4.«Xaft paykar» («Yetti go‘zal»)) 5. «Iskandarnoma» (1196-1201)

1. "Mahzan ul-asror" ("Sirlar xazinasi“) Arzinjon hokimi Faxriddin Bahromshohga bag‘ishlab yozilgan. Asar muqaddima va xotimadan tashqari 20 maqola boʻlib, har maqolaga oid 20 hikoya mavjud. Asarda shoir yashagan davrning muhim ijtimoiy-siyosiy va axloqiy-taʼlimiy masalalari aks etgan. Kichik-kichik hikmatli hikoyalar, shoir aforizmlari bu asarda ko’plab keltirilgan. Bu hikoyatlar fikrni tasdiqlash yoki yakunlash uchun qo’llanilgan. Masalan, davlat boshliqlarini adolatga chaqiruvchi Anushervon haqidagi hikoyat xarakterlidir.

Anushervon ayonlari bilan bir xaroba qishloqdan o’tayotib ikki boyqush tovushini eshitadi. Shoh ularning nima deb so’rayotganini qush tilini biluvchi dono vaziridan so’raydi. Shunda vazir deydi: “Bu boyqushlardan biri o’z qizini ikkinchisiga bermoqchi bo’lib, buning evaziga ana shu qishloqqa o’xshagan xarobalar talab qilayotir.

U bo’lsa, podshohimiz Anushervon omon bo’lsa, bunday xaroba qishloqlar juda ko’payadi, istaganingcha olasan deyapti». Bundan xulosa chiqargan shoh zulm qilmaslikka, mamlakatni adolat bilan idora qilishga ahd qilibdi. Dostonda ana shunday didaktik hikoyatlar juda ko’plab uchraydi. Keyinchalik bu asarga javoban forsiy va turkiy adabiyotlarda 40 dan ortiq dostonlar (Navoiy, "Hayrat ul-abror") yaratilgan.

2. "Xusrav va Shirin" (1181) , bu doston Iroq hukmdori To‘g‘rul II ning iltimosiga ko‘ra yozilgan bo‘lib, muhabbat va qahramonlikni ifodalaydi sevgi va sadoqat mavzuida. Bunda Eron shohi Xisrav bilan arman malikasi Shirin o’rtasidagi muhabbat tasvirlanadi. Xisravni qattiq sevgan Shirin, uni to’g’ri yo’lga boshlaydi, adolatli bo’lishga undaydi. Dostonda Farhod obrazi Shirinni qattiq sevib qolgan oddiy, mehnatkash yigit sifatida berilgan. U ariq qazish va qasr qurilishida mehnat mo’jizalarini ko’rsatadi. Lekin Shirin uni hurmat qilsada, sevolmasligini aytadi. Xisravni o’g’li Sheruya o’ldiradi. Keyin Shirin ham Xisrav qabriga borib o’zini- o’zi o’ldiradi.

3. "Layli va Majnun" dostoni (1188) Bu dostoniga 118 ta nazira bitilgan. Bu asar Shirvonshohlardan Axsatan 1 buyrug‘iga ko‘ra yozilgan. Nizomiy Ganjaviy “Layli va Majnun” dostoni orqali arab xalq afsonasini birinchi bo’lib yozma adabiyotga kiritib, ishq haqida ajoyib doston yaratdi. Bunda inson huquqlarining o’rta asrlarda qanday taxqirlagani ko’rsatib berilgan.

4. "Haft paykar" dostoni (1196) Alovuddin Ko‘rpa Arslonning topshirig‘i bilan yuzaga kelgan. Bahrom Goʻr va uning nomi bilan bogʻliq voqealarga asoslangan «Haft paykar» Bahrom va Fitna sarguzashtlariga bag‘ishlangan asar bo‘lib, doston voqealariga bog‘lanmaydigan besh hikoya berilgan. , Bu asar hikoya ichida hikoya usulida yozilgan. Shoh Bahrom yetti mamlakat podshohlarining yetti qiziga uylangan. Ularga yettita qasr qurdirgan. Xaftani yetti kuni yetti go’zaldan sevgi, sadoqat, mardlik kabi mavzularda yetti hikoya eshitadi. Keyin shoh Bahrom donishmand cho’pondan o’z vaziri Rost- Ravshanning sotqin va zolim ekanligini bilib qoladi. Uni zindonband etib, u qamatgan mahbuslarni ozod qiladi.

Yetti mahbusning hikoyasini tinglagan Bahrom xatolariga tushunib, mamlakatni adolat bilan idora qiladi. Lekin yana Bahromning bazm, sarguzashtlari boshlanib, o’zi fojiali halok bo’ladi.Asar so‘nggida Bahrom ov izidan g‘orga kirib ketib qaytib chiqmaydi. Nizomiyning bu dostonidagi daraxt shoxiga osib qo‘yilgan it hikoyasida Bahromshoh xiyonatkorlikdan, adolatsizlik kuchayayotganidan ogohlantiriladiAsar hikoya ichida hikoya tarzida yozilgan boʻlib, ularda inson tarbiyasi, xulq-atvori bilan bogʻliq gʻoyalar ilgari surilgan. Hikoyalarida xalq ertaklari taʼsiri sezilib turadi;

5. "Iskandarnoma" dostoni (1190—1200) da Nizomiy Ganjaviy oʻzining odil va maʼrifatli shoh, komil inson, ideal jamiyat haqidagi orzularini Iskandar obrazi va xayoliy tasvirlar orqali ifodalagan. Bu doston 2 qismdan iborat: a) Sharafnoma b) Iqbolnoma). “Iskandarnoma”da Nizomiy adolatparvar podshoh obrazini yaratdi. Iskandar dunyoni kezib shimol tomonda bir mamlakatga borib qoladi. Bu mamlakatda hamma teng, o’g’rilik yo’q, kasal kishilar ham yo’q, birov- birovdan xavfsiramaydi, butun xalq inoq yashaydi. Iskandar buni ko’rib hayron qoladi va shunday mamlakatni avval ko’rganimda dunyo kezib yurmasdim, deydi

Shoirning ijodi lirik she’rlar yozish bilan boshlanadi. Bu she’rlarning ko’pchiligi intim mavzudagi g’azallar edi. Masalan, uning “Qaydaki sen bor, qamar nadorkor, Kimgaki sen yor, shakar na darkor” matla’i bilan boshlanuvchi g’azali shoir hayotligi paytidayoq hofizlar tomonidan qo’shiq qilib aytilgan degan ma’lumotlar bor. Shoir lirik she’rlarida ham o’z zamonasidan shikoyat qilib, uni “adolatsiz jamiyat” deb ataydi, adolatli shohni orzu qiladi. Nizomiy Ganjaviy lirikaning turli janrlarida ijod qilgan, u ko’plab ruboiy, qit’a, qasidalar ham yozgan.

Nizomiy Ganjaviy hatto shariat qonun- qoidalariga qarshi she’rlar yozdi, insonning aql-idrokini ulug’ladi. U “Inson o’z aqli tufayli xudolik darajasiga ko’tarilishi mumkin”, degan g’oyani olg’a surdi. Nizomiy Ganjaviyning 20 ming baytdan iborat sheʼriy devoni boʻlgan. Shoirning lirik sheʼrlari turli bayoz va toʻplamlardan tarkib topib, jamlangan. Lekin undan ayrim parchalar: 16 qasida, 192 gʻazal, 5 qitʼa, 68 ruboiy va 17 bayt saqlanib qolgan, xolos.

Nizomiy Ganjaviyning “Xamsa“ asari Sharq xalqlari adabiyotlari rivojiga katta taʼsir etgan. 13-asrdan boshlab bir qancha shoirlar (Amir Xusrav Dexdaviy, Navoiy, Jomiy va b.) “Xamsa" yozganlar. Navoiydan tortib barcha oʻzbek shoirlari Nizomiy Ganjaviyni oʻzlariga ustoz deb bilishgan. Navoiy "Nasoyim ul- muhab-bat"da uni shayxlar qatorida zikr etgan.

14-asr oʻrtalarida Qutb Xorazmiy "Xusrav va Shirin" dostonini turkiy tilga tarjima qilgan. Haydar Xorazmiy shoirning "Maxzan ul-asror" asaariga javoban "Gulshan ul-asror" dostonini bitgan. "Nizomiy sheʼriyatidan" toʻplami Shoislom Shomuhamedov tarjimasida chop etilgan (1983). Unda shoir qasidalari, gʻazallari, qitʼalari, ruboiylari va hikmatlaridan namunalar, shuningdek, "Maxzan ul-asror" va "Haft paykar" dostonlaridan parchalar mavjud. Toshkent pedagogika institutiga Nizomiy nomi berilgan (1947). Asarlari asosida kinofilm va baletlar, tasviriy polotnolar yaratilgan.

«Xusrav va Shirin» dostonini 1341 yilda Qutb Xorazmiy, «Xaft paykar» asarini Ogahiy tarjima qilgan. Navoiydan tortib barcha o‘zbek shoirlari Nizomiyni ustoz deb bilishgan.

E‘TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!!!

O'xshashlar

Nizomiy Ganjaviy

Jack Londonning Martin Iden asari tahlili

Chingiz Aytmatov Asrga tatigulik kun asari badiiy tahlili

Navoiyxonlik kechasiga bag'ishlangan taqdimot

Navoiyning epik asarlari. Navoiy xamsanavis (dars ishlanma)