Muhyi Xo’qandiy hayoti va ijodi - Adabiyot - Slaydlar

Muhyi Xo’qandiy hayoti va ijodi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4193.802734375 KB

Ko'chirib olish

Muhyi xo’qandiy hayoti va ijodi

Muhyi Ho`qandiyning hayoti va ijodi (1836-1911) 1. Muhyi ijodiga munosabat masalasi. 2. Muhyining hayot yo`li. 3. Muhyi va Qo`qon xonligi 4. Muqimiy va Muhyi 5. Muhyining ijodiy merosi

Atoqli adibimiz G`afur G`ulom “taqdir qiladigan darajada talantli shoir bo`lgan” deb ta`rif bergan Muhyiddin Muhammad Rizo oxund o`g`li Muhyining ijodi va shaxsiga baho berishda yaqin o`tmishda - 74 yillik sobiq sovet ittifoqi davrida adabiyotshunosligimizda bir yoqlamalikka yo`l qo`yildi. Sinfiylik prinsipi Muhyi ijodiga nisbatan “zo`rma-zo`rakilik” bilan yopishtirildi va uni “boylarning, mulkdorlarning, savdogarlarning shoiri” sifatida talqin qilindi, ijodi kamsitildi, yaxshi o`rganilmadi, asarlarini nashr etish esa man etildi. Natijada Muhyi ijodi necha yillar xalq e`tiboridan va tadqiqotchilar nazaridan chetda qoldi. Vaholangki, XIX asrning II yarmi XX asr boshlari Qo`qon adabiy muhiti haqida so`z borganda Muhyi nomi va ijodini chetlab o`tish mumkin emas edi. Shu bois, Qo`qon adabiyoti va tarixiga oid manbalarda, xususan, Qo`qon adabiyoti va tarixining bilimdoni, adabiyot muhibi Po`latjon Qayumiyning “Tazkirai Qayumiy” tazkirasida, “Qo`qon tarixi va adabiyoti”, akademik Aziz Qayumovning “Qo`qon adabiy muhiti” asarlarida Muhyi haqida ma`lumotlar uchraydi. Akademik G`afur G`ulomning ham Muhyi she`riyatini o`rganishga bag`ishlangan bir necha maqolalari e`lon qilingan.

Muhyi taxallusi bilan ijod qilgan Hoji Muhyiddin Muhammad Rizo oxund o`g`li G`azna shahrida, ziyoli xonadonida 1836 yilda tug`ildi. Uning otasi G`aznadagi yirik madrasalardan birining mudarrisi bo`lgan. Bo`lajak shoir ibtidoiy tahsilni otasidan oldi. Yuqori tahsilni esa Buxoroning nufuzli madrasalarida ko`radi. 1858-59 yillar chamasi u madrasBu yerda u Tamkin singari yirik shoirlar, Shayx Sulaymon Afg`oniy kabi tilshunos va muarrixlar bilan do`stona munosabatda bo`ladi, hatto Tamkinni o`ziga ustoz deb bildi. Ho`qandda Muhyi o`z ijodi bilan qadr-izzat topdi. a ta`limini tugatib, Ho`qandga kelib yashay boshlaydi. Muhyi ayni ruhan, aqlan va jisman yetilgan davrida, 50-yillar oxirida, Qo`qon adabiy muhitiga qo`shiladi. Bu vaqtdagi Qo`qon adabiy muhitining yirik vakillari - Muqimiy, Furqat, Nisbatiy, Muhayyir kabilar Muhyi ijodini yuqori baholaydilar, hatto, Furqat o`zining memuar asarida Muhyi nomini ilg`or ijodkorlar, “fozil va rasotab` kishilar” qatorida e`tirof etadi: “...Chun yoshim umr shabu ro`zida 24 shumoriga yetdi, ul vaqt, ho`qand viloyatidagi fozil va rasotab` kishilar birla ittixod aylab, alarning suhbatidin ko`b bahralar topdim va asr shuarolarikim, chunonchi, mavlono Muhyi va mavlono Zavqiy va mavlono Nisbatdurlar, hamisha majlis bunyod aylab, zodai tab`larimizdin mushoara qilur erduk. Va ba`zi vaqt ishq tavsifi va husn ta`rifida g`azal mashq aylab va gohi qadimiy shuarolar devonlaridin bir sho`x g`azalni topib, anga har qaysimiz alohida muxammas bog`lar erduk...”.

Mallaxondan keyin Qo`qon xonligining hukmfarmosi Xudoyorxon zamonida ham Muhyining saroydagi obro`si baland bo`lgan. Hatto Xudoyorxon she`riyat ixlosmandi bo`lgan o`g`li Nasriddinbekka nazm va nasrdan ta`lim berishni ishonch bilan Muhyiga topshiradi. Muhyining mehnatlari samara beradi, uning ustozligida Nasriddinbek nozikta`b shoir bo`lib yetishadi. Po`latjon Qayumiyning “Tazkirai Qayumiy” tazkirasida ham Nasriddinbek ijodidan namunalar uchraydi. Aytish mumkinki, Nasriddinbekning ham ustoziga mehri ayricha bo`lgan. Keyinchalik Muhyiga “tojush-shuaro”, ya`ni “shoirlar toji” unvonini ham Nasriddinbek bergan. XUDOYORXON

1874 yil o`rtalarida Muhyi Haj safariga jo`naydi. 1875 yilning yanvar oyida haj marosimini ado etib, undan so`ng Afg`onistonga o`tib ketadi, shu yilning oxirlarida Qo`qonga qaytib keladi. Bu vaqtda Qo`qon taqdiri tahlika ostida edi. Xudoyorxon shaharni tashlab chiqishga majbur bo`ladi, otasidan keyin taxtni boshqarayotgan o`g`li Nasriddinxon esa soxta Po`latxondan yengilib, Mahram qal`asida jon saqlashga majbur bo`lgan og`ir damlar edi. Bu og`ir vaziyatda Muhyi shogirdi, taxt sohibi Nasriddinga ma`naviy madad bo`ladi, unga atab maxsus qasida ham bitadi. O`z qasidasida “shohsiz mamlakat - misli boshsiz tana” ekanligini uqtirib, uni qat`iyat bilan yurtni boshqarishini maslahat beradi. Bu tanbeh va maslahatlar Nasriddinxonga anchayin madad bo`ladi, biroq g`isht qolipdan ko`chgan edi. Fursatni g`animat bilgan fon Kaufman boshliq chor qo`shinlari tez orada Qo`qonni ham, xonlikni ham zabt etgan etdilar.

Muhyining ijodkor, hamfikr do`stlari. ZAVQIY

Muhyi vodiyning Andijon shahrida ham ko`p bo`lgan. Andijonni o`z tug`ilgan maskanidek sevgan, hayotining eng yaxshi damlarini ham Andijonda o`tkazgan. Shuning uchun ham 1902 yilgi Andijon zilzilasi Muhyini qattiq iztirobga soldi, shahar fojiasini o`z shaxsiy fojiasidek qabul qildi. Hatto bu fojiaga atab “Xo`qandlik shoiri nomdor, sohibi iqtidor mavlono Hoji Muhyi afandining Andijon shahri xususida dilso`zona abyotlari” deb nomlangan 19 bandli muxammas-ta`rixini yozdi.

Muhyi o`z hayoti davomida Turkistonning Samarqand, Shahrisabz, Buxoro, Toshkent shaharlariga tez-tez borgan va u yerdagi shoiru fozillar bilan yaqin aloqa bog`lagan. Doimo maktublar yozishib turgan. Maktublarda Muhyining iqtidorini yuqori baholaganlar. Shuningdek, Qo`qon adabiyot muzeyida saqlanayotgan 6650 raqamli “Sharhi Mullo Jomiy” nomli kitobda Ahmadxon to`ra Dahbediyning shunday dastxati bor: Muhyi Ki ba fazl yovt me`roj, Bar masnadi fazl sohibi toj. Gardida laqab bo fazl Muhyi, Toj ush-shuaroi ashraful hoj. (Mazmuni: Muhyi fazlda me`rojga yetdi, fazl taxtida toj sohibi bo`ldi. Fazl sharofatidan Muhyi nomini oldi. U shoirlar toji, hojilar sharaflisidir.)

Xalq orasida Muqimiy bilan Muhyi o`rtasidagi ijodiy va shaxsiy munosabatlar yaxshi bo`lmaganligi haqida noo`rin fikrlar yurgan. Adabiyotshunosligimizda esa bu ikki shoir munosabatiga ortiqcha sinfiy tus berib yuborilgan. Muhyi she`riyati Muqimiy she`rlariga qarama-qarshi qo`yilib, doim kamsitilib kelingan. Ayni davrda Muhyini xalq manfaatiga xiyonat qilgan, boy va amaldorlar shoiri, Muqimiy esa kambag`al, oddiy xalq shoiri degan soxta fikrlar bu ikki shoirni bir-biriga murosasiz muxolif qilib ko`rsatgan. Vaholangki, Po`latjon Qayumiyning Qo`qon adabiy muhiti haqidagi real va obyektiv manba sanalgan “Tazkirai Qayumiy” tazkirasi bu fikrlar mutloqo asossiz ekanligiga guvohlik beradi. Ya`ni tazkirada har ikki shoir ham birday qashshoq bo`lganligi, qashshoqlikda esa Muhyi Muqimiydan qolishmasligi asoslar bilan keltirilgan.

Lekin bu ikki zamondosh va makondosh shoirlarning o`rtalarida nozik bir kelishmovchiliklar bo`lib o`tgan. Muqimiy Muhyini ortiqcha kibr-havolilikda ayblasa, Muhyi esa Muqimiyning ba`zi she`rlarini tanqid qilib, uni yengil-yelpi she`rlar yozishda kamsitadi. Muqimiy va Muhyi o`rtasidagi ma`lum muddatli bu munosabatlarning bo`lib o`tganligi ular haqidagi ba`zi soxta gaplarni tarqalishiga sabab bo`lganligi tayin. Muhyi – zullisonayn shoir. Uning ijodi yakrang emas, turli ranglarda jilolanadi. Shoir qaysi janrda ijod qilmasin, original lavhalar, betakror timsollar yaratadi. Uning hayot go`zalliklaridan bir olam zavq-shavq oluvchi she`rlari talaygina: Keldi navro`z, ey yoronlar, ochdi bag`rin lolazor, Gul chamanda ochilib, bulbulni aylar beqaror. yoki Bahor ayyomi xushdur gulshanu bog`, Chiqib sahrog`a bo`ldi tab`imiz chog`.

Muhyi she`riyatning har bir shaklida birdayin mahorat bilan ijod qila olgan shoir. Masalan quyida uning bir qit`asini keltiramiz: Ey Fuzuliy, bu na ash`oru na devondur bu! So`zlaring jumla maorif, bu na irfondur bu! Bargu bori hama irfon, anga hayron Muhyi; Demish hayratda:“Bu ne bog`u ne bo`stondur bu!” Demak, mazkur qit`adan Muhyi Fuzuliy ijodidan yaxshigina bahramand bo`lganligi va ozuqalanganligini sezish qiyin emas. Hattoki Fuzuliyni madh etuvchi ruboiysi ham mavjud: Nazmi, hama maorif – orif ekan Fuzuliy, Asrori avliyog`a voqif ekan Fuzuliy. Oromgohi jannat qilsun ani, iloho, azbaski, ul avliyo koshif ekan Fuzuliy.

Muhyi o`zbek va fors tillarida ko`p va xo`p asarlar yozgan sohibdevon shoir. Bundan tashqari yirik tarixnavis olim hamdir. U mualliflik qiluvchi “Tarixi Muhyi Ho`qandiy” asari bunga yaqqol misoldir. Mazkur asarning asarning asosiy qismi Qo`qon xonligi tarixini yoritishga bag`ishlangan. Ya’ni xonlikning tarix sarchashmalarida turgan afsonaviy Oltinbeshikxon va uning avlodlari hamda keyingi xonlarning tarixidan qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan. Kitobning ikkinchi qismida, asosan, Muhyining xorijiy mamalakatlarlga Qo`qon xonligining elchisi va sayyoh sifatida borganida tug`ilgan taassurotlar, mulohazalar o`rin olgan. Asar fors tilida yozilgan.

E’TIBORINGIZ UCHUN TASHAKKUR!

O'xshashlar

Uvaysiy hayoti va ijodi

Nishotiy hayoti va ijodi

Zulfiya hayoti va ijodi

Nodirabegim hayoti va ijodi

Nodira hayoti va ijodi