logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Adabiyot
  4. Nodirabegim hayoti va ijodi

Nodirabegim hayoti va ijodi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

155.083984375 KB
Ko'chirib olish
TAQDIMOT Mavzu: Nodirabegim hayoti va ijodi TAQDIMOT Mavzu: Uvaysiy hayoti va ijodi Nodirabegim Hayoti va ijodi • Nodira (taxallusi; ismi Mohlaroyim) (1792, Andijon —1842, Qoʻqon) — shoira, maʼrifatparvar va davlat arbobi. "Komila" va "Maknuna" taxalluslari bilan ham sheʼrlar yozgan. Otasi Andijon hokimi Rahmonqulbiy — ming qabilasidan, Fargʻona hukmdori Olimxonning togʻasi. Olimxon ukasi Umarxonga Margʻilon hokimligini beradi va uni 1807 y.da N.ga uylantiradi. N.shu xonadonda sheʼr yezishni mashq qiladi, shoira Uvaysiy bilan tanishadi, uni muallima sifatida saroyga taklif etadi. N.ning turmush yoʻldoshi Amir Umarxon ham Amiriy taxallusida ijod qilgan. • 1822 y.da Umarxon vafot etib, uning oʻgʻli, 14 yoshli Muhammad Alixon (Maʼdalixon) taxtga koʻtarildi. Lekin davlatni, asosan, N.ning oʻzi idora qildi. U madaniyat va sanʼatni rivojlantirishga intildi. N.ning zamondoshi qozi Abdunabi Xotifning tamomlanmay qolgan voqeaband dostonida N.ning hayoti va ijtimoiy faoliyati ishonarli dalillar bilan koʻrsatib berilgan: "Asar yozishdan maqsadim N.ning oqila, fahmli, ilm va soʻzning qadriga yetadigan donishmand ayol ekan-ligini koʻrsatishdir... Umarxon vafotidan soʻng bu iffat sadafining in-jusi kunlarni xasratu firoq bilan shu tariqa oʻtishini noshukurlik deb bildi. U gulistondek Chahorchaman bogʻiga borib, Fargʻona, Toshkent, Xoʻjand, Andijon va b. shaharlardan fozillar, olimlar, hattotlar, naqqoshlarni oʻz xizmatiga chaqirtirib keldi". N. bir necha kitoblarni koʻchirtirdi va shoirlarni yangi-yangi asarlar yozishga tashviq qildi. Shoira devonlarning chiroyli yozilishi, muqovasining bezatilishini oʻzi shaxsan koʻzdan kechirib turgan. U yaxshi ishlagan kotiblarga tilla qalam, kumush qalamdon berib, ularni "Zarrin qalam"lik mansabiga koʻtargan. • N. bozor va rastalar, masjid va madrasalar, karvonsaroylar qurilishiga eʼtibor bergan. Goʻristoni ka-londagi Madrasai Chalpak, Taqagarlik rastasidagi Mox^aroyim madra-sasini bino ettirgan. Buxoro amiri Nasrullo 1842 y.da Qoʻqonga bosti-rib kirib, Maʼdalixonni, ukasi Sulton Mahmudxonni, 14 yashar oʻgʻli Muhammad Aminxonni va N.ni foji-ali ravishda oʻldiradi. Nodirabegim merosi • N.ning adabiy merosi oʻz gʻoyaviybadiiy ahamiyati nuqtai nazaridan mumtoz sheʼriyatning goʻzal namunalaridandir. Uning tula boʻlmagan o'zbekcha devoni Oʻzbekiston FA Sharqshunoslik in-ti fondida satslanadi (inv.№ 4132). Devonga N.ning 109 (yoki 1704 misra) gazali kiritilgan. N.ning uzi yozgan de-bochada tarjimai holiga oid baʼzi muhim maʼlumotlar berilgan. 19-a.dakoʻchirilgan, hoz. Oʻzbekiston FA Tarix muzeyi arxivida saqlanayotgan devonda N.ning "Komila" taxallusi bilan yozgan 19 (328 misra) gʻazali borligi aniklangan. 1962 y.da Namanganda shoiraning mukam-mal devoni topildi. Oʻzbekiston FA Alisher Navoiy nomidagi davlat ada-biyot muzeyida saqlanayotgan (inv. № 313) bu devon shoiraning merosini toʻliq qamrab olgan, deyish mumkin. Bunda shoira yozgan debocha mukammal berilgan. Devonda shoiraning "Nodi-ra" taxallusi bilan yozgan 180 sheʼri jamlangan (shulardan 136 tasi oʻzbek tilida, 44 tasi tojik tilida). Jumladan, 11 muhammas, 2 musaddas, 1 musamman, 1 tarjiʼband, 1 tarkibband va 1 firoqnoma ham bor. Oʻzbekiston FA Sharqshunoslik in-ti fondida N.ning "Maknuna" taxallusi bilan yozilgan, 333 gʻazaldan iborat bir devoni mavjud (inv. № 7766). Bugungi kunda biz N.ning oʻzbek va fors-tojik tillarida yaratgan 10 ming misraga yaqin lirik merosiga egamiz. • N. sheʼriyatining asosini lirika tashkil etadi. N. muhabbat, sadoqat va vafo kuychisidir. U goʻzallik va sadoqatni, Sharq xotin-qizlarining dardalamlari, ohu figʻonlarini kuyladi. Shoira oʻzini ishq oynasi deb atar ekan, bu oynada insonning hayotga umid bilan qarashi, ezgu istaklari va orzusi aks etgan. U muhabbat Alloh tomonidan insonlar qalbiga solingan mangu yogʻdu ekanligini kuyladi:Muhabbatsiz kishi odam emasdur, Gar odamsan, muhabbat ixtiyor et!N.ning muhabbat tushunchasi chuqur ijtimoiy mazmun kasb etadi. Muhabbat shaxsiy tuygʻular doirasidan yuqori koʻtarilib, odamiylikni chuqur idrok qilish vositasiga aylantiriladi. N. insonning eng yuksak fazilati vafodorlikda deb biladi. Shoiraning forstojik tilidagi mebosh radifli gazalida vafo mavzui keng doirada kalamga olinadi. • Shoira himmat, sabr, qanoat, nomus, hayo kabi hislatlarni maʼrifat, yaʼni Xudo vasliga erishishni yaqinlashtiruvchi manzillar sifatida qayd etadi, odam ana shu sharafli hislatlarni oʻz ruhiga mukammal singdirib olishi va uni sobitkadamlik bilan koʻngil ganjinasida asramogʻini obrazli qilib tasvirlaydi. Odamzod shu sifatlardan maxrum boʻlar ekan, u riyo yoʻliga kirib ketadi. • N. oʻz ijodida dunyoviylik bilan bir qatorda tasavvufning naqshbandiya yoʻnalishiga asoslangan bir butunlik orkali insonning jamiyat va tabiatga munosabatini ham, ilohiy muhab-bat yoʻlidagi ruhiy dunyosini ham juda goʻzal va jonli misralarda ifodalab beradi. N. sheʼrlarida islom ruhi, ta-savvuf taʼlimi va hayot falsafasini chuqur idrok etgan holda hayotga hamma vaqt umidbaxsh nigoh bilan qaraydi va undan yaxshilik urugʻini qidiradi. N. saroyda yashasa ham, oʻzini maʼnaviy jihatdan baxtiyor hisoblay olmas edi. • Shuning uchun ham u gʻazallaridan birida: "Meni saltanat masnadida koʻrib, gumon etmang ayshu farogat b-n", deydi. • N. olimlar, shoirlar, ayniqsa, shoiralarni oʻz himoyasiga olgan. Shoira oʻz devonlarining "hamnishin olima afifalar, fozila hamsuhbat sharifalarning maslahatlari va tashabbuslariga koʻra jamlangani"ni oʻzbekcha devoniga yozgan soʻzboshisida qayd etib oʻtadi. • N. mumtoz sheʼriyatning mavjud hamma janrlarida qalam tebratdi. Uning oʻzbekcha va forsiychatojikcha gazallari aruzning turli vaznlarida 5, 7, 9, 13, hatto 18 baytli hajmda yaratilgan. Shoira gʻazallarining asosiy qismi 7—9 baytlidir. N. mumtoz adabiyot anʼanalarini qunt va ixlos bilan davom ettirgan. Navoiy, Fuzuliy, Bedil gʻazallariga muhammaslar bogʻlagan. N. oʻz gʻazallarida koʻproq "mukar-rar" (soʻzning takrorlanib kelishi) va "qoʻsh mukarrar" usullaridan foydalangan. Asarlarida talmeh, majoz, tash-beh, istiora, tazod, tadrij, tashhis, intoq kabi badiiy vositalar mahorat bilan qoʻllangan. • N. fors-tojik tilida ham goʻzal, taʼsirchan sheʼrlar yozgan. Ular ham mazmun va badiiy mahorat jihatdan oʻzbek tilidagi gʻazallaridek yuksak darajada yozilgan boʻlib, shoira ijodini yana ham keng va toʻlaroq oʻrganishda muhim rol oʻynaydi. • N. ijodiga boʻlgan qiziqish shoira qayotlik davridayoq boshlangan. Mashhur shoira Dilshod (1800—1905) N.ga maxsus gʻazallar bagʻishlab, uni "ilm-adab i va nazm osmonining yulduzi, ushshoqlari gʻazalxoni, shakar sochuvchi bulbul" deb taʼriflaydi. N. gʻazallariga juda ‘ koʻp shoirlar naziralar yozganlar, muhammas bogʻlaganlar. Oʻzbek adabiyotida va sahnada N.ning badiiy obrazi yaratildi. H. Razzoqovning "Nodira", Turob Toʻlaning "Nodirabegim" musiqali dramalari sahnalashtirildi. Komil Yormatov va M. Melkumovlarning ssenariysi asosida "Nodirabegim" fil-mi yaratildi. Shoira asarlari rus va b. chet tillarga tarjima qilingan. Fa-zallari oʻzbek maqomlari va xalq kuylariga solingan. Oʻzbekistonning sha-har va qishloqlarida koʻplab koʻchalar, kinoteatr, maktab va kutubxonalar N. nomi bilan yuritiladi. G’azallari • VASL UYIN OBOD QILDIM… • Vasl uyin obod qildim, buzdi hijron oqibat, Seli g’amdin bu imorat bo’ldi vayron oqibat. • Qildi choki piroqan dog’I dilimni oshkor, Qolmadi ko’nglumda zaxmi ishq pinhon oqibat. • Ahdu paymonlar qilib erdi, vafo qilg’um debon, Ayladi tarki vafo ul ahdi yalg’on oqibat. • Orzu qildim tutarmen deb visoli domanin, Pora bo’ldi hajr ilgida giribon oqibat. • Zohido, ishqu muhabbat ahlini ma’zur tut, Yor ko’yida na bo’ldi shayx San’on oqibat. • Baski, qon bo’ldi yurogim gavhari ashk o’rnig’a, Qatra-qatra ko’zlarimdin tomdi marjon oqibat. • Ohkim, bo’ldi yana subhi nishotim shomi g’am, Chehra pinhon etti ul xurshidi tobon oqibat. • Garchi bor erdi musaxxar devlar farmonida, Poymoli hayli mo’r o’ldi Sulaymon oqibat. • Nodira, bulbul kibi to nola insho ayladim, Navbahor o’tti, xazon o’ldi guliston oqibat. NODIRA AHVOLIDIN OGOH BO’LING Yorning vasli emas ozorsiz, Gulshan ichra gul topilmas xorsiz. Ul parivash vaslidin bo’ldim judo, Rohati dil qolmadi dildorsiz. Yor uchun ag’yor dardin tortaman, Ko’rmadim bir yorni ag’yorsiz. Tan buzuldi, endi rohat qolmadi, Soya paydo bo’lmadi devorsiz. Berma nisbat qaddiga, ey bog’bon, Sarvdur bu bog’ aro raftorsiz. Nodira ahvolidin ogoh bo’ling, (Ey musohiblarki, qolmish yorsiz). MUHABBATSIZ KISHI ODAM EMASDUR Na gul sayr ayla, na fikri bahor et, Jahondin kech, xayoli vasli yor et. Muhabbatsiz kishi odam emasdur, Gar odamsan, muhabbat ixtiyor et. Uzoru qaddu raftoringni ko’rsat, Chaman sarvu gulini sharmisor et. Labi maxmurdadurmen, jomi may tut, Karam qil, soqiyo, daf ’i humor et. “ Analhaq” mojarosin aylading fosh, kel, ey Mansur, istiqboli dor et. Duru ashku aqiqi xuni dilni Kelu yoring ayog’ig’a nisor et. Kuyib, ey Nodira, olam elig’a Muhabbat shevasini oshkor et. Uvaysiy • Jahon otin Uvaysiy (1780—1845) Atoqli shoira, oʻzbek shoirlari murabbiysi Jahonotin Uvaysiy Margʻilonda tugʻilgan. Otasi Siddiq bobo ikki tilda sheʼrlar yozgan. Onasi Chinnibibi otinoyi boʻlib, akasi Oxunjon hofiz sifatida mashhur edi. Uvaysiyni Hojixon ismli kosibga uzatishgan, biroq shaxsiy hayoti quvonchli kechmagan. U Nodira bilan hamdardlikda Qoʻqonda xon saroyida yashay boshlaydi. 65 yoshligida Margʻilonda vafot etadi. • Uvaysiy (taxallusi; ismi Jahon) (1779 — Margʻilon —1845) — shoira, maʼrifatparvar. U. oilada xatsavodini chiqarib, avval xalfa, soʻngra onasining yonida maktabdorlik qilgan. Akasi Oxunjon hofizdan sheʼriyat ilmini oʻrgangan, tez orada shoira, otin sifatida tanilgan. U, ayniqsa, aruzni, muammo (sheʼrda fikrni yashirib ifodalash) sanʼatini mukammal egallagan. Qoʻqon adabiy muhiti bilan yaqinlashib, mushoiralarda qatnashgan. Saroyda Nodira va b. xotinqizlarga sheʼriyat ilmidan dare berib, ustozlik qilgan. Dilshod otinning maʼlumot berishicha, U. Nodira bilan Konibodom, Xoʻjand, Oʻratepa, Toshkent, Andijon kabi sh.larga borgan. 1842 y.da Buxoro amiri Nasrullaxon Qoʻqonni egallagach, Margʻilonga qaytib, umrining oxirigacha shu yerda yashagan. • U. 4 devon tuzganligi maʼlum. Pekin bu devonlarning asl qoʻlyozmalari topilmagan. U. mumtoz oʻzbek sheʼriyatining barcha janrlarida ijod qilgan. Navoiy, Fuzuliy va b.ning asarlariga muxammaslar bogʻlagan. Shoiraning adabiy merosida 269 gazal, 29 muxammas, 55 musaddas, 1 murabba, chistoy, 3 doston, tugallanmagan bir manzuma bor. Ijodining gʻoyaviy mavzu doirasi teran va koʻp qirrali. Uvaysiy ijodi • Shoira adabiyotda taraqqiyparvar namoyandalarning qarashlari asosida maydonga kelgan inson takdiri, shaxe erki va maʼrifatparvarlik gʻoyalarida latif va dilkash asarlar yaratgan, asarlarida insonni eʼzozlash, odamlarni tabiat va xayet nozneʼmatlaridan bahraMand boʻlishga undash, doʻstlik, vafo va sadoqat haqidagi ulugʻvor niyatlarini Qurʼon oyatlari, hadislar va tasavvufiy talqinlar bilan asoslagan holda ijodiy barkamollikka erishgan. Uning sheʼrlarida tariqatning talab va qoidalariga taallukli boʻlgan talqinlar koʻp uchraydi:Fano mardumlarini sirridin hech kimsa yoʻq ogoh,Qabih guftor mardumdin koʻngul dogʻ oʻldi, dogʻ oʻldi. • U. oʻz asarlarida yuksak odamiylikni, shu odamiylikni qalb toʻrida avaylovchi vafodor yorni ulugʻlaydi, uni Quyosh bilan qiyos qiladi. Quyosh xar tong ufqdan bosh koʻtarib, oʻzining otashin nuri bilan olamga, odamlarga oʻz mehr va shafqatini sochadi. Shoira yor va oftob tashbihlaridan qarshilantirish sanʼati orqali eng goʻzal tuygʻular silsilasini yaratadi. Uning lirik qaxramoni mushohadakor donishmand, vafoli oshiq. Uvaysiy merosi • Uning anor haqidagi mashhur chistoni oʻzining muhim mazmuni va yuksak badiiyligi bilan shoira ijodining yorqin bir sahifasi sifatida koʻzga tashlanadi:Bu na gumbazdur, eshigi, tuynugidin yoʻq nishon,Necha gulgun pok qizlar manzil aylabdur makon?Tuynugin ochib, alarning holidan olsam xabar,Yuparida parda tortugʻliq tururlar, bagʻri qon. • U. xayotlik davridayoq nafis lirikasi bilan mashhur boʻlgan va zamondoshlarining eʼtiborini qozongan. Lirik sheʼrlaridan tashqari, uning "Shahzoda Hasan", "Shahzoda Husan" kabi liroepik asarlari va "Voqeoti Muhammad Alixon" kabi tarixiy dostonlari mavjud. Shoiraning liroepik dostonlari islom tarixi bilan bogʻliq voqealar asosida yaratilgan. • U. asarlari oʻzining latif mazmuni va dilkash badiiyligi bilan xalq ommasi orasida keng yoyilgan, hofizlar, xonandalar tomonidan maqom va xalq ohanglari yoʻlida kuylanib kelinadi. Uning xattotlar tomonidan koʻchirilgan 3 nusxa qoʻlyozma devoni Oʻzbekiston FA Beruniy nomidagi Sharqshunoslik inti va Andijon universiteti kutubxonasida saklanadi. • Uvaysiyning 15.000 misraga yaqin sheʼriy asarlari mavjud. Uning bir devoni OʻR FA ShIda saqlanadi (inv.№ 1837). Unga shoiraning gʻazal, muxammas, musaddas, murabbaʼlari va « Shahzoda Hasan» hamda « Voqeoti Muhammadalixon » dostonlari kiritilgan. Shoira devonining 3 nusxasi topilgan."Shahzoda Hasan", « Shahzoda Husayn » kabi dostonlari mavjud, « Voqeoti Muhammadalixon » nomli tarixiy asari tugallanmagan. • Uvaysiy hayoti va ijodi haqidagi maʼlumotlar uning asarida, ayrim tazkiralarda yetib kelgan. « Majmuai shoiron » tazkirasida (1821) ham shoira ijodiga munosabat bildiriladi. Ijodini izchil ilmiy yoʻnalishda oʻrganish 30- yillarda boshlangan. Uvaysiy ijodi A.Qayumov, T.Jalolov, I.Haqqulov, E.Ibrohimova v.b. tomonidan oʻrganilgan. Gazallari • Uvaysiyman • Mehnatu alamlarga mubtalo Uvaysiyman, Qayda dard eli boʻlsa, oshno Uvaysiyman, Istadim bu olamni, topmadim vafo ahlin, Barchadin yumub koʻzni muddao Uvaysiyman. Uz diling taalluqdin, band qil xudo sori, To degil kecha-kunduz: «Mosivo Uvaysiyman!» Kechalar figʻonimdin tinmadi kavokiblar, Arz to samo uzra mojaro Uvaysiyman. To koʻrib xarobotin taʼna etma, ey zohid, Bir nafas emas xoli iqtido Uvaysiyman. Faqr borgohiga qoʻysa gar qadam har kim, Bosh agar kerak boʻlsa, jonfido Uvaysiyman. Vaysiy beriyozat deb sahl tutma, ey orif, Ishq aro nihon dardi bedavo Uvaysiyman.

O'xshashlar

Uvaysiy hayoti va ijodi
Nishotiy hayoti va ijodi
Zulfiya hayoti va ijodi
Nodira hayoti va ijodi
Shekspir hayoti va ijodi