Maxtumquli she’rlari (she'riyati) - Adabiyot - Slaydlar

Maxtumquli she’rlari (she'riyati)

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

198.5 KB

Ko'chirib olish

Maxtumquli she’rlari Reja: 1. Kalomda ko‘rganin so‘ylar tilimiz, Axir, ajal ustidadir yo‘limiz, 2 . Maxtumquli-Valiy shoir 3. Maxtumquli o’z davrining iste’dodli shoiri.

IYMONIM YO’LDOSH BO’LSA Dehistonning bayirinda Bodi saboni ko‘rsam. Bahouddin, Mir Kulol, Zangi Boboni ko‘rsam. Na’layni Arshga tojdir, Nomi olamga foshdir, Ikki jahon muhtojdir, Arab zabonni ko‘rsam. Kelgan ketar shasht etib, Sayr etmas guzasht etib, Ko‘ngil aytar: gasht etib, Olam-jahonni ko‘rsam. Xizir kabi cho‘llarda, Ilyos kabi ko‘llarda, Kovus kabi tog‘larda Yaxshi-yomonni ko‘rsam.

Maxtumquli Firog‘iy XVIII asr ma’rifiy she’riyatining buyuk darg‘alaridan bo‘lib, butun turkiy xalqlar uchun tushunarli va sevimli shoir, ma’rifatli siymo, orif oshiq, sohibi hikmat bo‘lgan valiy zotdir. Uning insonparvarlik, xalqparvarlik, vatanparvarlik g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgan she’riyatida pok islomiy ma’rifat ruhi gurkirab, yashnab turadi. Maxtumquli Turkmanistonning janubi-g‘arbidagi Atrok daryosi sohillarida, ma’rifatli islomiy oilada dunyoga keladi. Otasi Davlatmand Ozodiy o‘z davrining taniqli shoirlaridan bo‘lib, uning she’riy kitobi hamda "Va’zi Ozod" nomli asari mavjud. Ozodiy ijodi, ayniqsa, "Va’zi Ozod" kitobi, chamasi, to‘liq islomiy ruhda bo‘lgani bois sho‘ro davrida yetarli o‘rganilmagan. Bu kitobda muallif ulug‘ mutafakkir shoir Alisher Navoiy ijodini yaxshi o‘zlashtirgan, ayniqsa, "Mahbub ul-qulub" asaridan ta’sir olgan adib sifatida namoyon bo‘ladi.

Davlatmand Ozodiy shunchaki shoir emas, balki zamon allomasi, taqvo va ma’rifatahlining peshvosi, avliyoi barhaq ekanini Maxtumqulining bir necha marsiyasidan anglash mumkin. Shoir otasi haqidagi marsiyada yozadi: Molu davlatlarga ko‘ngil qo‘ymadi, Bu jahonning ishratini suymadi, Eski sholdan ortiq po‘shish kiymadi, Oxirat uyi bo‘ldi qasdi otamning. "Munkir bilmas, muxlislarning shakki yo‘q, Payg‘ambar dastidir dasti otamning" satrlari hazrati Rasululloh (s.a.v.)ning: "Kimki bir olim kishini hurmat qilsa, muhaqqaq, u meni hurmat qilgan bo‘ladi" hamda: "Har bir muttaqiy olim mening ahli baytimdandir" degan muborak hadisi shariflariga asoslangan. Nuqabo der: uch yuz eran ko‘rishdi, Chiltanda otamga nazarim tushdi, Nujabo borsam, hafttanlarga qorishdi, Abdollardir chin payvasti otamning.

Maxtumquli otasi singari boshlang‘ich ta’limni qishloq maktabida oladi. Keyin Markaziy Osiyoning ulkan madaniyat va ilm-fan markazlaridan bo‘lmish Ko‘hna Xiva shahrida, "Sherg‘ozixon" madrasasida o‘qiydi. Qiziloyoq ovulidagi (hozirgi Chorjo‘y viloyati, Xalaj tumani) Idris Bobo madrasasida bir qancha vaqt ilm oladi. U Buxoroi sharifdagi Ko‘kaldosh madrasasida ham ta’lim olgan. Maxtumquli uch yil o‘qib, muhim ilmlarni o‘zlashtirib, Qur’oni karimni xatm qiladi, o‘zi aytganidek, dili ochiladi, oq-qorani, haq-nohaqni, do‘st-dushmanni ajratadigan bo‘ladi.

Yosh olim madrasa bilan xayrlashuv she’rida shukrona tuyg‘ularini bunday ifoda etadi: Haqdan bizga buyruq – farz erur bilim, Senda ta’lim oldim, ochildi dilim, Kelsin deya kutar ul Karkaz elim, Ketar bo‘ldim, xush qol, go‘zal "Sherg‘ozi". Ajratarman endi oqu qaroni, Do‘st-raqib, qardoshim, Haqni, yoronni, O’qidim, ko‘tardim Kitob – Qur’onni, Ketar bo‘ldim, xush qol, go‘zal "Sherg‘ozi". Shoir she’r davomida "Ilm, ta’lim olgan seni unutmas", desa, oxirida "Aslo unutmasman tillo qopisin" deya minnatdorlik izhor etadi. Biz bu she’rga "Xivadagi Sherg‘ozixon madrasasi bilan xayrlashuv" deya ost sarlavha qo‘ydik. U Xivadan qaytgach,mudarrislik qilgani, ayni vaqtda zargarlik bilan shug‘ullangani naql qilinadi.

Maxtumquli arab, fors tillarini puxta o‘zlashtirgan, chig‘atoy – eski o‘zbek tilini mukammal bilgan. Bu hol uning ijodidagi so‘z boyliklaridan ham ayondir.Ijodidan ma’lum, Maxtumquli Markaziy Osiyo va Yaqin Sharqning bir qancha diyorlarini kezgan, Buxoro, Xiva, Afg‘oniston, Ozarboyjonda bo‘lgan. "Zangi Boboni ko‘rsam", deyishiga ko‘ra, Toshkentga ham kelgan bo‘lishi kerak. Na’layni Arshga tojdir, Nomi olamga foshdir, Ikki jahon muhtojdir - Arab zabonni ko‘rsam, - deyishiga ko‘ra, Madinai munavvarada hazrati Payg‘ambarimiz(s.a.v.)ning muborak ravzalarini ziyorat qilmoq niyatida ekani, yana: "Iymonim yo‘ldosh bo‘lsa, Borsam,Ka’bani ko‘rsam" yoki: "Niyatim Ka’badir, xayolim hajdir, Ixlosim bor haj tavofin etmoqqa", deyishiga qaraganda, muborak haj ibodatini ado etmoqni niyat qilganligi anglashiladi.

Maxtumquli o‘z davrida bosqinchilar zulmi ostida qolgan xalqni birlashtirishga, yurtni tashqi va ichki dushmanlardan ozod etishga o‘z iste’dodi bilan harakat qildi. Shoir yozadi: Ustimizdan dushman hukm suribdur, Mo‘min bari jabru jafo ko‘ribdur, O’g‘il-qizni xor o‘rniga beribdur, Xatarlar ul joydan surilsin endi!.. Boshqa she’rida esa shoir el-yurt ahvolining kundan-kunga yomonlashib borayotganidan, chamandek vatan tikanzorga aylanayotganidan faryod chekadi: Naylayin, kun kundan yomon, El yurtimni tutdi tuman, Marg ostida ajab chaman, Boq, bu kun ul xorga do‘ndi...

Maxtumquli she’riyati – nurli she’riyat. Maxtumqulining ijodi Qur’oni karim, hadisi shariflarga, tasavvuf ta’limoti, valiylar hikmatiga hamda Alloh O’z huzuridan ato etgan ilmi laduniyga asoslangan. Uning siyosiy qarashlari ham sog‘lom e’tiqod tamoyillariga tayangan bo‘lib, bu mo‘jaz bir ilmiy tadqiqotga asos bo‘ladigan mavzudir. Davr hukmdori – Ahmad shohga bag‘ishlangan she’rida shoir: "Sen dinni rivojlantir. Shohlarning shohisan, islomning quvvatisan" deydi. Albatta, shoirning siyosiy g‘oyalari o‘z davri tarixi bilan izohlanadi. Maxtumquli she’riyati – nurli she’riyat. Uning ijodida dunyoviy ilm ma’rifatdan xabar beruvchi savol-javob tarzidagi she’rlar alohida mavqe’ni ishg‘ol etadi,yuraklarni larzaga soladi.

Adibning Turdi shoir bilan aytishuviga : Maxtumquli: – Ul nimadir, yoqasi bor, yoni yo‘q? Ul nimadir, qanoti bor, qoni yo‘q? Ul nimadir, odam yutar, joni yo‘q? Shoir bo‘lsang, shundan bizga xabar ber! Turdi shoir: – Ul kafandur, yoqasi bor, yoni yo‘q, Kapalakdur, qanoti bor, qoni yo‘q, Qaro yerdur, odam yutar, joni yo‘q, Bizdan salom bo‘lsin, javob shundaydir... Maxtumquli: – Ul nimadur, yemadilar, to‘ydilar? Ul nimadur, qiyomatga qo‘ydilar? Ul kim edi, tovonidan so‘ydilar? Shoir bo‘lsang, shundan bizga xabar ber! Turdi shoir: – Ul diydordur, yemadilar, to‘ydilar, Ul namozdur, qiyomatga qo‘ydilar, Nasimiyning tovonidan so‘ydilar, Bizdan salom bo‘lsin, javob shundaydir...

Aytganimizdek, Maxtumquli faqat iste’dodli shoir emas, balki ulkan alloma, ahli hol, ahli sir, ahli hikmat bo‘lgan orif zotdir. Ma’no olamida uning bir qancha aziz siymolar bilan irtiboti borligi anglashiladi. Bir qancha she’rida u haq Payg‘ambarlar, mashhur avliyolar bilan bog‘liq tushlarini farah va shukrona bilan bayon etadi. Chunonchi, hazrati Shoh Bahouddin Naqshband huzurida olgan fayzlarini bunday ifodalaydi: Bir kecha yotardim, Shohi Naqshband Karami jo‘sh urib, bir non ketirdi; O’ng qo‘lida boda – gulgun sharobi, Chap qo‘lida toza biryon ketirdi... She’rda Maxtumquli Bahouddin Naqshband hazratlarining ma’naviy tavajjuh va himmatlariga mazhar bo‘lganini oshkor etmoqda. "Boda – gulgun sharob"dan murod ishqi ilohiy, ulug‘ valiy ruhoniyatidan yetgan ma’naviy tavajjuh, "toza biryon" esa hikmat natijasi bo‘lgan ma’naviy nasibadir.

Zamonlar o‘tgan sari, shoirlarni yalpi qoralovchi, hatto ularga noloyiq ayblar taqovchi guruhlar paydo bo‘la boshladi. Ilmi va ma’rifati sayozligi yoki nokomil "ustoz"lardan ta’lim olib, chetdan kelgan dunyoqarashlarga berilgani sabablimi, ba’zilar Qur’oni karimda shoirlar haqida kelgan oyatlarni noto‘g‘ri tushunib, o‘zlaricha ta’vil qiladi. Holbuki, unda istisno oyati ham bor bo‘lib, mehribon Alloh iymonli shoirlar bilan iymonsiz shoirlar o‘rtasidagi tafovutni aniq-ravshan bayon etgandir. Chunonchi, Alloh taolo aytadi: "Shoirlarga yo‘ldan ozganlar ergashur. Ularning (so‘z vodiylaridan) har vodiyda daydishlarini (ya’ni, o‘zlariga yoqib qolgan eng tuban kimsa yoki narsalarni ham ko‘kka ko‘tarib, yoqtirmaganlarini tuproqqa qorishlarini) va o‘zlari qilmaydigan narsalarni gapirishlarini ko‘rmadingizmi?".

Haq yo‘lidagi haqiqiy iymon sohiblari uchun she’riyat ezgulik, go‘zallik, poklik va halollik, taqvo va sadoqat, fayzi ilohiy samarasidir. Chunki hadisi sharifda aytilganidek, "Hikmatning boshi Allohdan qo‘rquvdir" va yana: "She’rda, albatta, hikmat bor". Hikmat esa Allohning xos ikromidir. Chunonchi, Qur’oni karimning Baqara surasi, -oyatida Alloh taolo: "U (Alloh) O’zi xohlagan kishilarga hikmat ato etur. Kimgaki hikmat berilgan bo‘lsa, bas, muhaqqaq, unga ko‘p yaxshilik berilibdi" deb marhamat qiladi. Hikmat – sog‘lom aqlga, sog‘lom qalbga, iymon-e’tiqod va ilmu irfonga muvofiq so‘z, barcha diniy va dunyoviy narsalarning haqqoniy hukmlaridir. Maxtumquli, shubhasiz, ana shunday sohibi hikmat zotlardandir. Maxtumqulining butun ma’rifati, islomiy muhabbati, ishqi, shavqi, qayg‘usi she’rlarida aks etadi. She’riyat shoir qalbining ko‘zgusidir. Maxtumquli she’riyati bani basharga qilingan otashin va ma’rifiy xitoblardan iborat. Maxtumquli she’riyati Qur’oni karim va hadisi shariflar ma’nolarining she’riy sharhidan iborat.

Maxtumquli she’riyatining bosh yo‘nalishi: iymon-e’tiqod, o‘lim va hayot, qiyomatning haqligi, dunyoning foniyligi va oxiratning boqiyligi, ogohlik bilan oxiratga hozirlik ko‘rmoq zaruriyati kabi ezgu g‘oyalardir. Maxtumquli, sen dam-badam Oxirat sari ur qadam. Yaxshi-yomon – barcha odam Ajalning giriftoridir. Maxtumquli she’riyati ezgulikka da’vatdir. Foniy dunyoga aldanmang, deydi shoir. Ma’lumotlarda Maxtumquli yoshlikda Menglixon ismli qizni sevgani, lekin unga uylanish nasib qilmagani, keyin shoir Oqqiz ismli ayolga uylanib, undan ikki o‘g‘il ko‘rgani, farzandlari yoshligida o‘lib ketgani zikr qilinadi. Mashhur sharqshunos Ye.E. Bertels: "Bunday judolikdan keyin oilaviy hayot shoirga lazzat bera olmagani haqiqatga juda yaqin", degan fikrni bildiradi. Insoniy jihatdan qarasangiz, bu fikr to‘g‘riga o‘xshaydi. Ammo mustashriqning: "Ehtimol, Maxtumqulining ko‘pchilik she’rlaridagi g‘am-alam ohanglariga shoirning oilaviy baxtsizligi ham sabab bo‘lgandir", degan fikri Maxtumqulining ma’rifati, ishqi, dardi va g‘oyalarini to‘liq tushunmaslik natijasidir.

Maxtumqulining ilohiyot mavzuidagi she’rlari, jumladan, ilohiy ishq va islomiy ma’rifat tarannum etilgan asarlari mustamlaka davrida xaspo‘shlandi yoki ularning mohiyati buzib talqin etildi. Bu kungi istiqlol kunlarida biz ko‘plab mumtoz adiblar qatorida Maxtumqulining ham ilohiy ruhdagi she’rlarini sharhlash imkoniga ega bo‘lib turibmiz. Shoirning ana shunday teran ma’rifiy ma’nodagi asarlaridan biri "chiqar" radifli g‘azalidir. Gar tutsa holimdan xabar, quruq og‘ochdan qon chiqar, Inson sharorimdan asar topsa, tanidan jon chiqar. "Agar mening ma’naviy holimdan, dardu ishqimdan xabar topsa, inson u yoqda tursin, hatto qurigan og‘ochdan qon chiqadi. Sharorimdan – ichimdagi olovdan bir inson asar topsa, bu ishq o‘tining bir uchquni unga yetsa, tog‘at qilolmay, tanidan jon chiqadi“. Shoir ishq dardida, ma’naviy holini, ilohiy tajalliylar ta’sirini mubolag‘a bilan oshkor etayotir. "Quruq og‘ochdan qon chiqar" ifodasida esa, aslida o‘z bag‘rining qonga to‘lganiga ishoradir. Qurigan darax tdan qon chiqqach, tirik insondan jon chiqadi.

Qorun qilib molin ado, sad jon istar – bo‘lsa fido, Kun sham’idan bo‘lib judo, nurin qo‘yib, pinhon chiqar. Agar mening holimdan xabar topsa edi, benihoyat boylik egasi bo‘lgan Qorundek mutakabbir va xasis kimsa ham erib, molini sarflab ado qilar, yuz jon bu ishq yo‘lida fido bo‘lishni orzu qilar edi. "Quyosh o‘z oyidan judo bo‘lib, hatto o‘z nurini qo‘yib, mening sharorimni ko‘rib, uyalganidan pinhon chiqar edi“. Qorun – Qur’oni karimda zikr qilingan, Muso alayhissalomga zamondosh bo‘lib, adabiyotda boylik va xasislik timsolida qo‘llanadi. Quyoshning nursiz holda pinhon chiqishi Maxtumquliga xos yangicha ifodadir. Bir ko‘chada bo‘lsam muqim, dilga ketirsam qadri siym, Har ko‘chai vayronadan sad ganji bepoyon chiqar. "Agar shu ishq dardi, shu ma’naviy holim bilan bir ko‘chada muqim turib qolsam vasiymu zarga biror qadr-qimmat bersam, ko‘nglimga xazina fikrini keltirsam, har birvayrona ko‘chadan yuztadan bepoyon – hadsiz-hisobsiz ganj, xazina chiqar edi. Ammo mening bunga xohishim yo‘q".

Shoir o‘z qalbidagi ma’naviy xazinalar har qanday dunyoviy boyliklardan avlo ekaniga ishorat qilmoqda va agar men siymu zar istasam edim, mendan g‘aniyroq kishi bo‘lmasdi, ammo mening botin xazinam menga kifoyadir, demoqda. Ko‘nglimga kelgan naqshlar ko‘zlarga paydo bo‘lsa gar, Qo‘shulsa ko‘p nodonlar, komil bo‘lib, mardon chiqar. "Agar mening ko‘nglimdagi naqshlar – ilohiy tajalliylar, ishq va muhabbat tasvirlari, hol manzaralari odamlarning ko‘ziga ko‘rinsa edi, ko‘p nodonlar birlashib, komil bo‘lib, mardi Xudo bo‘lib, avliyo bo‘lib chiqar edi“. Naqsh – matohga o‘yiladigan xilma-xil ranglar, gullar, tasvirlar, yozuvlar; tarh va loyiha; yoziq – taqdir yozuvi; timsol, shakl; ogohlik kabi ma’nolarda qo‘llanadi. Shoh Bahouddin hazratlarining kasbi matohga naqsh solish edi. Keyin u zot muridlar qalbiga ishqi ilohiyni naqsh aylaydigan murshidi komil ma’nosida Naqshband deb nomlanganlar. Shunga ko‘ra, bu o‘rindagi naqsh ilohiy ishq va ilohiy tajalliylar ma’nosidadir.

Falak, izlar edim, sen duchor bo‘lding, Ko‘zimning nuroni – Ozodim qani! Yuragim sug‘urib, saklarga berding, Shahrimning sultoni – Ozodim qani! Imomsiz qolgandir masjid-mehrobim, Chiqmadi nur sochib ul mohitobim, Yolg‘iz qoldim, sel olibdir atrofim, Ko‘nglimning ummoni - Ozodim qani! Shakar edi, zahar bo‘ldi so‘zlarim, Za’farondek sarg‘ayibdir yuzlarim, Quvvat ketdi, g‘uborlandi ko‘zlarim, Minbarim azoni – Ozodim qani! To‘rt faslim o‘t bo‘ldi, tog‘lar eridi, Tiriklar uchdiyu o‘lik yuridi, Ketgan borib, Haq rahmatin ko‘radi, Elimning zaboni – Ozodim qani!

Maxtumquli XVIII asrda vafot etgan. Uning qabri tug‘ilgan yurti – Atrek (Atrok) bilan Sangitog‘ orasidadir. Shoir otasi Ozodiy yoniga dafn etilgan. Maxtumquli odamzodning dardu armonlari bilan yashab, o‘z ma’rifati bilan barcha xalqlarga sevimli bo‘lgan valiy shoirdir. Og‘ir mustamlaka zamonlarida Maxtumquli she’riyatini takror-takror o‘zbek kitobxonlariga taqdim etgan muhtaram tarjimon Jumaniyoz Sharipov shoir ijodiga qo‘l urayotgan barcha yangi tarjimonlarga haqli ustozdir. U kishining tajriba maktabidan biz ham bahramanddirmiz. Ilgari o‘zbek tilida nashr qilinmagan she’rlari bilan birga tanish she’rlari ham turkmanchadan qayta tabdil etilib, kitobga kiritildi. Birinchi bois, u she’rlarga muhabbatimiz kuchli ekani bo‘lsa, ikkinchi bois – u she’rlarning ba’zilaridan mustabid tuzum qolipiga sig‘magan ayrim bandlar qisqartirilgani, ayrim so‘z va iboralar esa o‘zgartirilganidir. Bunda ularni to‘liq taqdim etmoqdamiz. Tarjimada ixtiyorsiz yo‘l qo‘yilgan nuqsonlar uchun kitobxondan uzr so‘raymiz. shubhasiz, dunyo va oxirat mohiyatini anglashda insonga madadkor, ma’naviy oziq, ruhga quvvat, iymonga dalda bo‘lgaydir. Maxtumquli – turkiy xalqlarning sayroqi tili, sahroning guli, gulning bulbuli, Haqning sodiq, oshiq va orif qulidir. Alloh muborak aylasin!

O'xshashlar

Maxtumquli she’rlari

Maxtumquli ijodi

To‘ra Sulaymon she’rlari

Abdulla Oripov she'riyati to'g'risida

Mirtemir