Maxtumquli ijodi - Adabiyot - Slaydlar

Maxtumquli ijodi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5613.5986328125 KB

Ko'chirib olish

Mavzu:: Maxtumquli ijodi.

TURKMAN SHOIRI-- MA XTUMQULI

Ulug` turkman shoiri va mutafakkiri Maxtumquli 1733 yili Atrek daryosi bo`yidagi Xojigovshan ovulida tug`ilgan. Uning ilk ustozi Ozodiy taxallusi bilan she`rlar yozgan otasi Davlatmamad edi. Oilada xat- savodini chiqargan bo`lajak shoir taxminan olti yoshidan ovul maktabida - Niyozsolih mulla qo`lida o`qiy boshlaydi. O`tkir zehni va tirishqoqligi bilan o`quvchilar orasida alohida ajralib turgan Maxtumquli keyin Qiziloyoq (hozirgi Chorjuy viloyati, Xalach tumani) dagi Idris bobo madrasasida tahsilini davom ettiradi. So`ng Xivaning Sherg`ozixon madrasasida ilmini kamolga yetkazadi. Shuningdek bir muddat Buxorodagi Ko`kaldosh madrasasida ham o`qigani haqida rivoyatlar mavjud.

Turkman xalqi tarixining eng notinch va og`ir davrida yashab o`tgan Maxtumquli oilaviy xayotda ham halovat topmadi. Chovdurxon boshchiligida Afg`onistonga vakil qilib junatilgan akalari Abdulla va Muhammadsafo dushmanlar tomonidan shafqatsiz o`ldiriladi. Katta xonadonning butun og`irligi Maxtumquli yelkasiga tushadi. U mudarrislik qilish, ota-bobosidan meros yonachilik kasbini davom ettirish bi¬lan birga, temirchilik va zargarlik xunarlarini ham egallaydi. «Go`zal Sherg`ozi» she`ridan ma`lum bo`lishicha, u Xivada taxsil olayotgan davrida birin-ketin otasi va onasidan judo bo`lgan: Maxtumquli she`rlarida juda ko`plab joy nomlariga duch kelamiz. Bu uning ko`p sayoxat qilganligidan dalolat beradi. Safarga oq fotixa surab, otasi bilan savol-javob yusinida yozgan bir she`ri ham shoirning sayohatga, dunyoni ko`rishga xavasi kuchli bo`lganligini ko`rsatadi («Ota-ug`il dardlashuvi»). She`rda «Ko`nglim istar, safar qilsak…», «Sayron etsak necha tengu tush bilan, Magar shunda g`amgin ko`nglim xush bo`lar» kabi misralarni o`kiymiz.

«Ma`lum bo`lishicha, Maxtumquli yoshligidai sayohatlarda yurib, Kaspiy bo`yidan to Amudaryogacha kelgan. Buxoroda ta`lim olgan, so`ngra Afg`onistonga o`tgan, Hindistonda bir yilu uch oy turgan, qaytib Farg`ona (Andijon, Marg`ilon)ni ko`rgan, Qozog`istonning Turkiston shaxriga borgan. Xorazmga - Xivadagi Sherg`ozi madrasasiga kelib o`qigan, so`ng yana o`z eliga — Atrek daryosi vodiysiga, Dexistonga qaytgan. Maxtumqulining Astraxanda bo`lganligi ham, u yerda ruslar xayoti bilan tanishganligi ham ajab emas. Xatto Eron bilan Hindiston orasidagi Ummon dengizi bo`ylarida — yo Ummon tuprog`ida (Arabiston yarim oroli bilan Iroq o`rtasida), yo xozirgi Pokiston yerlarida bo`lganligini taxmin qilish mumkin, bo`nga uning she`rla¬rida ham shama` bor.

Maxtumquli kubraviya tarikati shayxlari bilan ham, xojagon-naqshbandiya silsilasi pirlari bilan ham yaqin aloqada edi. Otasi Davlatmamad ham tasavvuf aqlini do`st tutgan. «She`rlaridan Maxtumqulining piri otasi ekanligi anglashiladi. Ammo u boshqa ko`plab murshidi komillarni ham zikr etgan». Chunonchi, Saraxsda naqshbandiya namoyandasi Niyozqo`li xalifaga murid tushishni orzu qilgan bo`lsa, Otaniyoz oxo`nga ham shogirdlik talabida bo`lgan.Sho`ro davridayoq ba`zi tadqiqotchilar Maxtumqulining tasavvufga munosabati yuzasidan ayrim muloxazalarni bildirgan edilar. Jumladan, G.Karpov xayotining muayyan davrlarida Maxtumqulining tasavvuf tariqatlari bilan aloqasi bo`lgani, binobarin, ijodida sufiyona oxanglar mavjudligiga e`tiborni qaratgan. P.Skosirev Maxtumqulining falsafiy she`rlarida shoir yaqin aloqada bo`lgan tasavvuf ilmining ta`siri shundoqqina sezilib turishini ta`kidlagan. A.Mulkamanov esa Maxtumqulining tasavvufdan nihoyatda ta`sirlangani, she`rlarida «fano tuprog`i», «ahli hol», «fakr mulki». «yor», «soxibjamol», «do`st», «zulf» kabi sufiyona istiloh-tushunchalar ko`p uchrashi, «Satashdim», «Ko`rdingmi?», «Yor sendan», «Namasan?», «Ey do`st», «Oshiq bo`lmisham» she`rlarida sufiyona rux kuchliligini qayd etgan.

Albatta, diniy-tasavvufiy mavzudagi she`rlar Maxtumquli ijodida yetakchi o`rin tutadi. Afsuski, sho`ro mafkurasi shoirning islomiy ma`rifat va tasavvuf xaqiqatlari ufurib turgan asarlari mutolaasidan bizni bebahra qilgan edi. Shuning uchun uning asosan shu mavzudagi sherlarini tanlab tarjima qilgan taniqli shoir va zaxmatkash mutarjim Mirzo Kenjabek o`z tarjimalariga yozgan so`z boshisida: «Maxtumquli Firog`iy XVIII asr ma`rifiy she`riyatining buyuk darg`alaridan bo`lib, butun turkiy xalqlar uchun tushunarli va sevimli shoir, ma`rifatli siymo, orif oshiq, soxibi hikmat bo`lgan valiy zotdir. Uning insonparvarlik, xalqparvarlik, vatanparvarlik g`oyalari bilan yugrilgan she`riyatida pok islomiy ma`rifat ruxi gurkirab, yashnab turadi», — degan fikrni bildiradi.

Maxtumquli «ahli hol, ahli sir, ahli hikmat bo`lgan orif zotdir. Ma`no olamida uning bir qancha aziz siymolar bilan irtiboti borligi anglashiladi. Bir qancha she`rlarida u haq payg`ambarlar, mashhur avliyolar bilan bog`liq tushlarini farax va shukrona bilan bayon etadi». M.Kenjabek xatto u ilmi laduniy soxibi bo`lgan deb yozadi.

Taniqli sharqshunos olim YE.Bertelsning yozishicha, Maxtumquli adabiy merosiniig umumiy miqdori taxminan 16—18 ming misraga yetadi. A.Boboyev shoirning 700 ga yaqin lirik asarlari bizgacha yetib kelganligi haqida ma`lumot beradi. O`zbek olimasi S.Shukrullayeva esa sobiq qo`lyozmalar instituti (xozirgi Uzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti Xamid Sulaymon fondi)dagi 1997-raqamli qo`lyozmada shoirning 900 dan ortiq she`ru g`azallari mavjudligi to`g`risida xabar bergan edi.

Maxtumquli ijodi ko`plab chashmalardan suv ichgan: ular - Qur`oni Karim va o`nga yozilgan tafsirlar. Xadisi sharif va diniy adabiyotlar, tasavvuf falsafasi va adabiyoti, Sharq mumtoz so`z san`ati va xalq ogzaki ijodi. Shuning uchun shoir ijodida islomiy mavzularni ham, sufiyona ruxni ham, xalqona oxanglarni ham, mumtoz adabiyot ta`sirini ham ko`ramiz — ular o`zaro omuxta bo`lib, Maxtumquli asarlarining yuksak badiiyati, ta`sirchanligi va umrboqiyligini ta`minlagan. Shoir she`rlarida payg`ambarlar, avliyolar, sahobalar, tasavvuf pirlari, xalq qahramonlarining nomiga ko`p duch kelamiz.

Xar yigitning aslin bilay desangiz, Ma`rakada utur-turishin ko`ring. Birov bilan oshno bo`lay desangiz, Avval iqrorinda turishin ko`ring. *** Nomardlar ham yaramaslar, nochorlar, To`zing ichib, ishing bo`lsa kocharlar, Siringni fosh etib, aybing ocharlar, Qadring bilgan ulfatingdan ayrilma! Olimga yondashsang, ochilar ko`zing, Joxilga yondashsang, ko`rdek bo`larsan. * * * Odam bor, ming tuman yedirsang ozdir, Odam borki, yegan noniga yetmas.

Xamidulla Xasanov yozadi: «Maxtumquli Firogiy nixoyatda zur, ta`sirli, xalqka yokadigan, turkmanga ham, o`zbekka ham o`z tilidek tushuniladigan she`rlari bilan butun Sharqka mashxurdir. Uning asarlarini Suriyada ham, Irokda ham, Turkiya va Eronda ham, Afg`oniston va xatto o`zoq Arabistonda ham turkmanlar faxr bilan kuylaydilar. Afg`onistonda bir keksa turkman baxshisi borligini eshitdim, u Maxtumquli she`rlarini maxorat bilan ijro etishda nom chiqargani uchun o`zini «Maxtumchi» der ekan». Maxtumquli barcha turkiy xalqlar qatori, o`zbek xalqining ham o`z shoiriga aylanib ketgan. Shoir she`rlari xalqimiz orasida asrlar davomida mashhur bo`lgan. Asarlarining qo`lyozmalari keng tarqalib, «toshbosmada ham Xiva va Toshkent shaxarlarida bir necha bor nashr qilingan, bir necha o`nlab asarlari Toshkentda chiqadigan «Turkiston viloyatining gazeti»da e`lon qilingan». Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida Maxtumquli she`rlarini o`z ichiga olgan 5 ta qo`lyozma saqlanadi.

Shoir otasi haqidagi marsiyada yozadi : Molu davlatlarga ko‘ngil qo‘ymadi, Bu jahonning ishratini suymadi, Eski sholdan ortiq po‘shish kiymadi, Oxirat uyi bo‘ldi qasdi otamning. Nuqabo der: uch yuz eran ko‘rishdi, Chiltanda otamga nazarim tushdi, Nujabo borsam, hafttanlarga qorishdi, Abdollardir chin payvasti otamning. Bu misralar Ozodiyning shubhasiz valiy zot ekanini anglatadi. Nuqabo, Nujabo avliyolarning muayyan guruhlaridir. "Nuqabo" – "naqib" so‘zidan, naqiblar – biror jamoa va guruhning ulug‘lari, e’tiborli kishilari, raislari; "nujabo" – "najib" so‘zidan, najiblar – buzurgvorlar va tanlangan aziz zotlar degani. Abdollar – valiylikning qutbdan oldingi martabasiga erishgan zotlar, demakdir.

Aytganimizdek, Maxtumquli faqat iste’dodli shoir emas, balki ulkan alloma, ahli hol, ahli sirr, ahli hikmat bo‘lgan orif zotdir. Ma’no olamida uning bir qancha aziz siymolar bilan irtiboti borligi anglashiladi. Bir qancha she’rida u haq Payg‘ambarlar, mashhur avliyolar bilan bog‘liq tushlarini farah va shukrona bilan bayon etadi.

Bir kecha yotardim, Shohi Naqshband Karami jo‘sh urib, bir non ketirdi; O’ng qo‘lida boda – gulgun sharobi, Chap qo‘lida toza biryon ketirdi...She’rda Maxtumquli Bahouddin Naqshband hazratlarining ma’naviy tavajjuh va himmatlariga mazhar bo‘lganini oshkor etmoqda. "Boda – gulgun sharob"dan murod ishqi ilohiy, ulug‘ valiy ruhoniyatidan yetgan ma’naviy tavajjuh, "toza biryon" esa hikmat natijasi bo‘lgan ma’naviy nasibadir. Boshqa bir she’rida shoir "sayron ichinda" – sulukdagi sayr chog‘ida Payg‘ambarlar va aziz avliyolardan iborat nafar siymoni ko‘rganini bildiradi va: Turkiston egasi – Xoja Ahmad Yassaviy ham ular orasida borligini aytadi.

Maxtumquli, sen dam- badam Oxirat sari ur qadam. Yaxshi-yomon – barcha odam Ajalning giriftoridir. Maxtumquli she’riyati ezgulikka da’vatdir. Foniy dunyoga aldanmang, deydi shoir.

Mashhur sharqshunos Ye.E. Bertels: "Bunday judolikdan keyin oilaviy hayot shoirga lazzat bera olmagani haqiqatga juda yaqin", degan fikrni bildiradi. Insoniy jihatdan qarasangiz, bu fikr to‘g‘riga o‘xshaydi. Ammo mustashriqning: "Ehtimol, Maxtumqulining ko‘pchilik she’rlaridagi g‘am-alam ohanglariga shoirning oilaviy baxtsizligi ham sabab bo‘lgandir", degan fikri Maxtumqulining ma’rifati, ishqi, dardi va g‘oyalarini to‘liq tushunmaslik natijasidir .

Maxtumquli ijodi turli kotiblar tomonidan ko‘chirilgan yuzlab nusxalardan hamda turkman va o‘zbek tillarida takror-takror nashr qilingan kitoblardangina iborat emas. Uning asarlari to‘liq saqlanmagan, o‘zi hayotligidayoq ba’zi dushmanlar shoirning qo‘lyozma kitoblarini yo‘q qilgan. "Yozgan kitoblarim selga oldirib, Ko‘zlarim izinda giryon ayladi" satrlari hamda quyidagi hasratli so‘zlari bunga dalildir: G’ofillikda dushman oldi dashtimni, Tarqatdi har yonga tengu to‘shimni, Besh yilda bir kitob etgan ishimni Qizilboshlar olib, vayron ayladi.

"Agar mening ko‘nglimdagi naqshlar – ilohiy tajalliylar, ishq va muhabbat tasvirlari, hol manzaralari odamlarning ko‘ziga ko‘rinsa edi, ko‘p nodonlar birlashib, komil bo‘lib, mardi Xudo bo‘lib, avliyo bo‘lib chiqar edi". Naqsh – matohga o‘yiladigan xilma-xil ranglar, gullar, tasvirlar, yozuvlar; tarh va loyiha; yoziq – taqdir yozuvi; timsol, shakl; ogohlik kabi ma’nolarda qo‘llanadi. Shoh Bahouddin hazratlarining kasbi matohga naqsh solish edi. Keyin u zot muridlar qalbiga ishqi ilohiyni naqsh aylaydigan murshidi komil ma’nosida Naqshband deb nomlanganlar. Shunga ko‘ra, bu o‘rindagi naqsh ilohiy ishq va ilohiy tajalliylar ma’nosidadir. Ko‘nglimga kelgan naqshlar ko‘zlarga paydo bo‘lsa gar, Qo‘shulsa ko‘p nodonlar, komil bo‘lib, mardon chiqar.

"Ey Maxtumquli, so‘zni kam qil, gapning qisqasi shuki, necha ma’dan konlari, oltin va kumush xazinalarini o‘z ichida yashirgan tog‘lar ham, necha marvarid va javohirlarni o‘z qa’rida berkitgan dengizlar ham qoladi, inson esa o‘tadi. Inson vafot etib, ko‘zlari tuproqqa to‘lsa ham, Haqdan yana farmon chiqib, qiyomat kuni u qayta tiriladi, hisob- kitob boshlanadi. Bas, shundoq ekan, iymon- e’tiqodingni pok tutib, Haq ishqida to‘g‘ri yasha". Maxtumquli, sirim cho‘xdur, Men nalayin, ochan yo‘qdur, O’lmoq haq, tirilmoq haqdur, O’qudim Qur’on ichinda...

Ushbu "Saylanma" kitobi Maxtumqulining yilda "Turkmaniston" nashriyotida chop etilgan ikki jildlik turkmancha "Saylangan asarlari"dan tanlab olindi. Ilgari o‘zbek tilida nashr qilinmagan she’rlari bilan birga tanish she’rlari ham turkmanchadan qayta tabdil etilib, kitobga kiritildi. Birinchi bois, u she’rlarga muhabbatimiz kuchli ekani bo‘lsa, ikkinchi bois – u she’rlarning ba’zilaridan mustabid tuzum qolipiga sig‘magan ayrim bandlar qisqartirilgani, ayrim so‘z va iboralar esa o‘zgartirilganidir. Bunda ularni to‘liq taqdim etmoqdamiz

Maxtumquli turkman she`riyatida shakl va mazmun novatori bo`lib qoldi. U g`azalchilikni har tomonlama mukammallashtirdi, g`azalda ishq-muhabbatni ijtimoiy mavzu bilan bog`lab rivoj- lantirdi. Maxtumquli she`rlarining vazni ravon, o`ynoqi tili esa juda sodda bo`lganligidan xalq orasida tez tarqaldi, kuyga solinib aytiladigan bo`ldi . Mirzo Kenjabek

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YX ATI: 1. MAXTUMQULI FIROG`IY. SAYLANMA SHE’RLAR. 2. WWW.GOOGLE.COM. 3. ZIYONET. UZ

E ’ T I B O R I N G I Z U C H U N R A X M A T .

O'xshashlar

Maxtumquli she’rlari

Maxtumquli she’rlari (she'riyati)

Xalq og’zaki ijodi

Uvaysiy hayoti va ijodi

Nishotiy hayoti va ijodi