Ma’rifatparvarlik yoki jadid adabiyoti. O’zbek adabiyotida realizm bosqichi - Adabiyot - Slaydlar

Ma’rifatparvarlik yoki jadid adabiyoti. O’zbek adabiyotida realizm bosqichi

Yuklangan vaqt:

07.06.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.6982421875 KB

Ko'chirib olish

Ma’rifatparvarlik yoki jadid adabiyoti. O’zbek adabiyotida realizm bosqichi RЕJА: 1. Milliy uyg’onish harakati adabiyoti g’oyaviy yo`nalishi sifatida. 2. Jadid mafkurasi va ijtimoiy taraqqiyot aloqasi. Milliy matbuot shakllanishi. 3. O’zbek adabiyotida realizm bosqichi.

MILLIY UYG`ONISH HARAKATI ADABIYOTI G`OYAVIY YO`NALISH SIFATIDA  XX asr faqat o‘zbek xalqi hayotida emas, balki butun dunyo hayotida alg‘ov- dalg‘ovlarga boyligi bilan ajralib turadigan davr bo‘ldi. Bu asrga kelib, hayot jarayonlari tezligi haddan ziyod ortdi. Ijtimoiy hodisalarning almashinish surati aqlga sig‘mas darajada tezlashdi. Turkiston xalqlarining necha asrlar mobaynida davom etib kelayotgan bir maromdagi mudroq hayoti shu asr boshida ag‘dar-to‘ntar bo‘lib ketdi. Fikrdagi yangilanish, texnika yutuqlarining kirib kelishi, axborot almashishning tezlashgani turkistonliklarning hayot tarzlarini o‘zgartirib yubordi. Shu vaqtga qadar milliy adabiyotimiz milliy hayotimiz bilan yelkama-yelka bormas edi. Garchi, adabiyotimiz hayotdan tamomila ajralib qolmagan bo‘lsa-da, ijtimoiy turmushning muammolari uni to‘la chulg‘ab olmasdi. XX asrga kelib, adabiyot hayotga yaqinlashdi. Bu bilan kifoyalanib qolmay , hayotni o‘zgartirishga urina boshladi.

 Turkiston mintaqasida jadidchilik harakati paydo bo’lishi hamda Qo’qon muxtoriyati tiklanishi o’lkada vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy ta’sir (1898-yilda Andijonda bo’lib o’tgan Dukchi Eshon qo’zg’oloni, 1916-yilda Jizzaxdan ibtido olgan va yurtimiz bo’ylab keng yoyilgan xalq ko’tarilishi, 20-yillarda avj olgan milliy ozodlik harakati) hosilasi sanaladi. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda, 130 yil davom etgan mustamlakachilik davri mobaynida 4500 marotaba katta-kichik isyonlar, g’alayonlar, namoyishlar yuz beradi, milliy uyg’onish, o’zlikni anglash mayli ancha kuchaydi, asr avvalida milliy mustaqillik mafkurasi shakllanishi jadidchilik harakati dasturiga aylanadi.  Jadid ma’rifatparvarligi ijtimoiy- siyosiy harakati negizida mamlakat xalq xo’jaligini isloh etish, milliy davlatchilik asoslarini qayta tiklash hamda jahon ilg’or an’analarini hayotga tatbiq etish maqsadi kuzatiladi. Taraqqiyparvar ziyolilar qatlamiga mansub Mahmudxo’ja Behbudiy, Hamza, Munavvar Qori, Fitrat, Abdulla Avloniy, Siddiqiy-Ajziy, Abdulqodir Shakuriy, Hoji Muin Shukrulla faoliyatini birlashtiradigan ijtimoiy-siyosiy maslak aholi turmush tarzini yaxshilash, millat manfaati ustuvorligini ta’minlash va o’lkani jaholat iskanjasidan xalos etishni yetakchi a’mol darajasiga ko’tarayozdi.

 Xalq o’z foydasini anglashi (Mahmudxo’ja Behbudiy) faqat va faqat ma’rifat bilan bog’lanadi.  Yosh avlod ma’naviyatini shakllantirish davlat siyosati ustuvor yo’nalishi sanaladi.  Jadid adabiyoti faqat mavzu jihatidan emas , balki ifodasiga ko‘ra ham ommaga yaqinlashtirildi. Badiiy asarlarda tasvir injaligi, ifodaning yangiligidan ko‘ra, zalvorli va keskin fikr aytishga e’tibor kuchaydi. She’riyat aruzga xos ohangdorlikdan chekinib, barmoqqa xos ochiqlikka erishdi. Kuylanishdan da’vatga aylandi.  Jadid adabiyoti to‘lig‘icha millatni uyg‘otishga qaratilgan edi. Bu adabiyotning qahramoni avvalgi davrdagiday yuqori tabaqa vakillari yoki ilohiy qudrat bilan nurlantirilgan siymolar emas, balki ommaning ichidan chiqqan, unga qaytib boradigan va shu bois xalqqa ta’sir ko‘rsatish imkoniyati kattaroq bo‘lgan oddiy kishilar edi. Jadid adiblari yangi mavzularni yangi janrlarda va yangi obrazlar orqali ifodalashga urindilar. Yana bir muhim jihat shundaki, jadid yozuvchilari shunchaki ijodkor emas , balki jamoatchi ham edilar.Ular faqat qalami bilan emas, balki ijtimoiy, siyosiy, ma’rifiy amali bilan ham millatni uyg‘otishga jahd qilgandilar. Agar ma’rifatchilar ko‘p asrlik milliy adabiyotga yangi mavzular olib kirgan bo‘lsa, jadidlar o‘zbek adabiyotiga drama, roman, hikoya singari yangi janrlarni kiritdilar.

 M. Behbudiyning «Padarkush», A. Avloniyning «Advokatlik osonmi», «Pinak», «Biz va siz», «Ikki sevgi», Fitratning «Munozara», «Hind sayyohi», «Oila», «Yurt qayg‘usi», «Abulfayzxon», «Shaytonning tangriga isyoni», «Qiyomat», Hamzaning «Uyon, Vatan!», «Yig‘la, Turkiston», «Dardiga darmon istamas», «Turkiston», «Shundoq qolurmu», «Yangi saodat...», «Zaharli hayot...», «Boy ila xizmatchi», «Maysaraning ishi», «Paranji sirlaridan bir lavha», «Istibdod qurbonlari», «Loshmon fojiasi», «Farg‘ona fojiasi», Qodiriyning «Uloqda», «Tinch ish», «Kalvak Maxzumning xotira daftaridan», «Toshpo‘lat tajang nima deydi», ,,O‘tkan kunlar», «Mehrobdan chayon», Cho‘lponning «Buzilgan o‘lkaga», «Xalq», «Ko‘ngil», «Binafsha», «Go‘zal Farg‘ona», «Go‘zal», «Vahm», «Istash», «Galdir», «Bahorni sog‘indim», «Sirlardan», «Yorqinoy», «Kecha va kunduz» singari va boshqa yuzlab asarlar jadid adabiyotining yetuk namunalaridandir.

MA’RIFATPARVARLIK YOKI JADID ADABIYOTI UCH BOSQICHDA: 1 • ILK MUSTAMLAKA DAVRI • 1870-1905-YILLAR 2 • MILLIY UYG`ONISH DAVRI • 1905-1917-YILLAR 3 • IJTIMOIY-SIYOSIY VA MAFKURAVIY KURASH DAVRI • 1917-1929-YILLAR

MILLIY MATBUOTNING SHAKILLANISHI  XX asr boshiga kelib, ommaviy axborot vositalarining rivojlanishi, xalqaro aloqalarning takomillashuvi millatning ma’rifatli vakillariga o‘z xalqi hayotini dunyodagi mutaraqqiy xalqlar turmushi bilan solishtirish imkonini berdi. Rossiyada 1905-yil oktabrdagi so‘z va matbuot erkinligi haqidagi Manifestning qabul etilishi natijasida o‘zbek matbuotining rivojlanishiga ham bir qadar imkon yaratildi. Agar o‘zbek tilidagi birinchi va yolg‘iz gazeta 1870-yildan chop etilayotgan «Turkiston viloyatining gazeti» bo‘lsa, 1905- yildan so‘ng vaqtli matbuot soni ancha ko‘paydi. 1905-1917-yillar orasida o‘lkada 22 gazeta, 8 jurnal o‘zbek tilida chiqarilgan. Bu hol millat ahlining tafakkur tarziga jiddiy ta’sir ko‘rsatmay qolmadi. Kundalik matbuot o‘zbek adabiyotidagi yangilanishlar ko‘lamining kengayishiga sabab bo‘ldi. Kitobning sanoat yo‘li bilan chop etilishi ham millat ijtimoiy-estetik tafakkuri rivojlanishining kuchli omili bo‘ldi.

REALIZM METODI HAQIDA QISQACHA: Realizm — voqelikni, mavjud borliqni badiiy adabiyot va sanʼat (tasviriy sanʼat, teatr, musiqa va boshqalar)ning ifoda vositalari orqali oʻziga oʻxshash shakllarda haqqoniy aks ettirish. Adabiyot da R. — hayotni voqelikdagi voqea va hodisalarga muvofiq ravishda obrazlar orqali aks ettirish metodi. R. adabiyotning oʻzini va tashqi olamni bilish vositasi sifatidagi ahamiyatidan kelib chiqqan holda voqelikni barcha ziddiyatlari bilan qamrab olishga intiladi, yozuvchiga hayotning barcha tomonlarini cheklanmagan holda aks ettirish imkoniyatini beradi. R. metodiga asoslangan adabiyotda hayot haqiqatini tasvirlash tamoyili ustuvor ahamiyatga ega. Binobarin, R. adabiyoti jahon adabiyoti taraqqiyotidagi eng yuksak bosqich hisoblanadi.

MILLIY UYG`ONISH O`ZBEK ADABIYOTIDA REALIZM BOSQICHI 1916 1930

 Oʻzbek adabiyotida hayotni realistik tasvir etish mayllari garchand Navoiy, Bobur va boshqa yozuvchilar ijodida koʻringan boʻlsada, bu mayllar Turdi, Maxmur, Gulxaniy, keyinchalik Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz singari shoirlar ijodining asosiy yoʻnalishini tashkil eta boshladi. Ayniqsa, milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyoti namoyandalari M. Behbudiy ("Padarkush"), Fitrat ("Munozara", "Hind sayyohi bayonoti", 1917—1920-y.lar sheʼriyati), Cho`lpon (1914—21 yillar sheʼriyati, "Qurboni jaholat" "Vayronalar orasidan", "Kecha va kunduz"), Qodiriy ("Ulokda", "Juvonboz", "Kalvak Mahzumning xotira daftaridan", "Toshpoʻlat tajang nima deydi?", "Oʻtgan kunlar"), Hamza (milliy sheʼrlar, "Zaharli hayot" "Paranji sirlari") va boshqa ijodida realizmning adabiy metod sifatida aniq-tayin qirralarini kasb etdi. Bu yozuvchilarning bir qismi, milliy mentalitetni hisobga olgan holda, realistik asar toʻqimasiga sentimentalizm va romantizm unsurlarini ham olib kirdilar. Shunga qaramay, oʻzbek adabiyotida R.ning adabiy metod sifatida shakllanishi xuddi shu davr adabiyoti bilan bogʻliq.

XULOSA  Aytish kerakki, sho‘rolar davrida o‘zbek adabiyotining mohiyati tubdan o‘zgardi. Lekin bu birdaniga sodir bo‘lmadi. 1917-yilgi oktabr to‘ntarishidan keyingi dastlabki davrlarda ham so‘z va ijod erkinligi bir qadar saqlandi. Sho‘rolar yetarlicha siyosiy va tashkiliy kuchga ega bo‘lmagani, uning g‘oyalarini kuylaydigan adiblar qatori hali shakllanmagani uchun badiiy adabiyotda nisbatan erkinlik bor edi. Eng iste’dodli ijodkorlar, tabiiy ravishda, millat va vatan ozodligi uchun kurashayotgan jadid yozuvchilari safida edi. Shuning uchun ham Fitratning «Abulfayzxon» dramasi, «Shaytonning tangriga isyoni», «Qiyomat» hikoyalari, Hamzaning «Boy ila xizmatchi», «Maysaraning ishi», «Paranji sirlaridan bir lavha» dramalari, Qodiriyning «Kalvak Maxzumning xotira daftaridan», «Toshpo‘lat tajang nima deydi», ,,O‘tkan kunlar», «Mehrobdan chayon», Cho‘lponning «Buzilgan o‘lkaga», «Xalq», «Ko‘ngil», «Binafsha», «Go‘zal», «Qalandar ishqi», «Galdir», «Sirlardan» she’rlari, «Yorqinoy» dramasi, «Kecha va kunduz» romani singari asarlar sho‘rolar davrida yaratilgan bo‘lsa-da, mohiyatan jadid adabiyoti namunalaridir. Chunki ular e’tiqodi va faoliyat yo‘nalishiga ko‘ra jadid bo‘lgan, hayotni jadidchasiga badiiy idrok etadigan odamlar tomonidan yaratilgan edi.

O'xshashlar

Mustaqillik davri o’zbek adabiyoti

XX asr 20-50 - yillari adabiyoti

Teodor Drayzerning hayoti va ijodiy faoliyati

XX asr o’zbek adabiyoti va uning o’ziga xos xususiyatlari

Alisher Navoiyning ”Farhod va Shirin” dostonidagi nomalarning g’oyaviy-badiiy talqini