Avaz Muhammad Attor Ho’qandiy. Tarixi jahonnomai - Adabiyot - Slaydlar

Avaz Muhammad Attor Ho’qandiy. Tarixi jahonnomai

Yuklangan vaqt:

05.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1517.71875 KB

Ko'chirib olish

Avaz Muhammad Attor Ho’qandiy “ Tarixi jahonnomai”

• XIX asr o'rtalaridagi Qo'qon madaniy muhitida tarixnavislar maktabi ham alohida o'rin tutadi. Ikki jildli «Tarixi jahonnamoyi» («Dunyoni namoyon etuvchi tarix») kitobi muallifi Avaz Muhammad Attor Xo'qandiy ibn Mulla Ro'zi Muhammad So'fi Attor shu davr solnomachi-adiblarining eng zukkosi va nuktadoni hisoblanadi. • Qo'qondagi boshqa tarixnavislar kabi Avaz Muhammad Attorning hayoti va ijodiy faoliyati haqida kam ma'lumotga egamiz. Hatto bizgacha etib kelgan asarlari ham uning tarjimai holi haqida yorqin tasavvur bera olmaydi.

• Ba'zi dalillarga suyanib, uni XVIII asr oxiri yoki XIX asr boshlarida tug'ilgan deb hisoblash mumkin. • U otasidan attorlik kasbini meros qilib oladi. Avaz Muhammad tabiblik, kotiblik bilan ham shug'ullangan. Uning madrasada tahsil olgan-olmaganini bilmaymiz. • Ammo Avaz Muhammadning sharq tillari (arab, fors, turkiy) va adabiyoti bo'yicha g'oyat bilimdon ekanligini, umuman, o'z davrining etuk ma'rifatli kishilaridan bo'lganligini «Tarixi jahonnamoyi» asari isbotlab turadi. • U umrining so'nggi yillarini tarix bitmakka bag'ishladi. 1872 yilda ikki jildlik «Tarixi jahonnamoyi» asarini yozib tugatdi.

larning tavsiflarida asarga qisqacha ta'rif berib o'tilgan.N. D. Miklux o- Makla y R. N. Nabiev Ch. S. Stori

Avaz Muhammadning ba'zi ma'lumotlaridan olimlar ham foydalanishgan E. Xurshut T. Beysembiev V. RomodinA. Qayumov

• Asarning birinchi jildida qadimgi davrlardan to muallif zamonasigacha bo'lgan butun dunyo tarixi hikoya qilingan. Unda XVIII—XIX asrdagi Turkiston tarixi bo'yicha ham juda ko'p materiallar mavjud. • Mazkur jild qandaydir yo'llar bilan Rossiya Fanlar Akademiyasining Osiyo muzeyiga keltirilgan bo'lib, hozirgi paytda ushbu muallif nusxasi SSSR FA Sharqshunoslik institutining Leningrad bo'limida saqlanadi. • Bu haqdagi ilk axborotni akademik V. V. Bartold asarlarida o'qiymiz. U 1902 yilda yozgan bir maqolasida: «Rossiya FA Osiyo muzeyida Avaz Muhammad asarining yakkayu yagona nusxasi» saqlanishini zo'r qoniqish bilan qayd etgan edi. Ammo u Avazning qo'lyozma nusxasini «Tuhfatut tavorixi-xoni» («Tarixning shohona tuhfasi») deb ataydi. (Bartold V. V. Otchet o komandirovke 1902. Sochinenie, G. VIII. s. 206.)

• Kitobning yozilishi sabablari to'g'risida muallif shunday yozadi: «Men, bu avroqning musannifi, attorlik rastasida ishsizlikdan bir necha qop dorularni sotish bilan shug'ullanardim. Mening muhtojligimdan ko'p yaqinlarim va eski qadrdonlarim ogoh edilar. Biz ko'proq forsiy kitoblardan parchalar va nusxalar ko'chirardik. Shu vaqtda «Muntaxab ut-tavorix» nomli kichkina kitobcha qo'limizga tushib qoldi. Undan yana bir nusxa ko'chirishni niyat qilib, uning har bobida keltirilgan rivoyatlarning ixtiloflariga ko'zimiz tushdi. Shuning uchun biz do'st- birodarlarimizdan har turli tarix kitoblarini so'rab oldik. Olloh inoyati ila ulardan foydalanib, bir kitob bitdikkim, uni o'qigan har bir muxlis tahsin va ofarin aylar. Umid qilamizkim, mo'minlarning majlisida va har manzil bazmida uni o'qib, farahmand va xursand bo'lg'aylar. Kitob hazrati Odam alayhissalom tarixidan boshlanib, to shu vaqt, Said Muhammad Xudoyorxon zuhurigacha bayon qilinadi… Zamona podshohlari va dorulmakon umarolari in'om va iltifot uchun menga bir dirham ham bermaganlar. O'zim o'z bechoraligimdan yodgorlik uchun deb shu nusxani Olloh madadi ila ziynat berib tugatdim». («Tarixi jahonnamoyi», 1 jild, 834-a — 835-a varaq).

• Muallifning bunday ijodiy mustaqilligi asar mazmuni va g'oyaviy-siyosiy yo'nalishiga o'z ta'sirini o'tkazgan, albatta. Avaz Muhammad asarida izchil xalqchil ruh hukmronligiga ham shu sabab bo'lsa, ajabmas. • Avaz Muhammad o'z ishida badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalanib, zamonasining yuksak didli kitobxoni saviyasiga moslab tarix yaratdi. Asarning tili, uslubi, bayon etish vositalari bugungi kunda hatto tadqiqotchilarni ham hayratda qoldiradi. • «Tarixi jahonnamoyi» asari birinchi navbatda Qo'qon xonligi tarixini yoritib berishga qaratilgan. E'lon etilayotgan parchalardan ko'ramizki, Avaz Muhammad o'z davridagi hukmronlarni qo'rqoqlikda, e'tiqodsizlikda ayblab, qattiq tanqid qiladi. • Tarixnavis Turkistonning ruslar tomonidan bosib olinishini qoralaydi. U har qanday urushlarga va o'zaro nizolarga, qonxo'rlikka qarshi ekanligini o'z asarida namoyon etadi. Manbalarning keng qamrovli ekanligi asarning boy va isho-narli chiqishida muhim o'rin tutgan.

• Birinchi jildda ko'chirmalar olingan kitoblarning soni qirqdan oshadi. • Qo'qon xonligining tashkil topishidan to XIX asrning 60- yillarigacha bo'lgan tarixga bag'ishlangan ikkinchi jild esa asl manbalar asosida yaratilgandir. • Bundan tashqari, Avaz Muhammadning o'zi Umarxondan (1810 —1822) boshlab to Xudoyorxongacha (1866—1875) hukm surgan xonlarning shohidi bo'lgan. • U, shuningdek, boshqa juda ko'p guvohlar, turli voqea- hodisalarda faol ishtirok etganlarning ma'lumotlaridan hamda Qo'qon tarixnavislari asarlaridan foydalangan. Xonlik tarixi ming urug'i sulolasi xonlarining hukmronlik davriga qarab, tartib bilan bayon etiladi.a muhim o'rin tutgan.

O'xshashlar

Avaz O’tar

Muhammad Yusuf (yangi)

Zahiriddin Muhammad Bobur 6

Zahiriddin Muhammad Bobur 5

Zahiriddin Muhammad Bobur buklet