Ahmad Yugnakiy hayoti va ijodi - Adabiyot - Slaydlar

Ahmad Yugnakiy hayoti va ijodi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

604 KB

Ko'chirib olish

Ahmad Yugnakiy hayoti va ijodi Reja: 1. Ahmad Yugnakiy va u yashagan davr xususida. 2. Ahmad Yugnakiyning tavallud topgan joyi va hayoti haqida baxs va tortishuvlar. 3 . “Hibat ul-haqoyiq” asari: a) tuzilishi va vazni; b) nusxa va nashrlari; v) badiiy xususiyatlari. 4. “Hibat ul-haqoyiq” – ta`limiy didaktik asar. 5. “Hibat ul-haqoyiq”ning o‘zbek adabiy tili va adabiyoti rivojiga qo‘shgan hissasi. WWW.ARXIV.UZ

1. Ahmad Yugnakiy va u yashagan davr xususida. Ma`lumki, turkiy adabiyotda axloq-odob, pand-nasihat, komillik fazilatlariga da`vat, ya`ni didaktik tamoyil doimo muhim o`rinni egallab kelgan. X-XII asrlar mobaynida didaktik mavzularga qiziqish kuchayib borganki, buning yorqin bir dalili Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asaridir. Ulug` shoirning tarjimai holi, ijodiyoti to`g`risida bizgacha to`liq ma`lumotlar yetib kelgani yo`q. A.Yugnakiyning hayoti va ijodidan bahs yuritgan tadqiqotchilarning deyarli barchasi “Hibat ul-haqoyiq” ning oxirida berilgan (Amir Sayfiddin qalamiga mansub) qaydlarga murojaat qilganlar. Unda aytilishicha, A.Yugnakiy Mahmud nomli fozil bir zotning o`g`lidir. U tavallud topgan safoli va xushhavo manzilning nomi Yugnakdir: Atosi oti Mahmud Yugnakiy, Adib Ahmad o`g`li, yo`q ul hech shaki. Tug`ma ko`r bo`lishiga qaramasdan bu ulug` zot avlodlarga “Hibat ul-haqoyiq” nomli qimmatli bir asarni meros qoldirgan: Kitobining oti erur hibatul Haqoyiq, iborat arabtin o`shul. Mazmuni: Kitobning oti “Hibat ul-haqoyiq” dir, bu ibora arabchadir. WWW.ARXIV.UZ

Adib Ahmadning tug`ilgan yili ma`lum bo`lmasa-da, tavallud topgan joyi Yugnakligi ma`lum. Yugnak deb atalgan joy nomi Samarqand atrofida ham, Farg`ona vodiysida ham, Turkiston yaqinida ham bo`lganligi uchun adibning aynan qaysi Yugnakda tug`ilganligi anchagina bahs- munozaralarga sabab bo`lgan. Ammo olimlarning ko`pchiligi Ahmad Yugnakiyni Samarqand atrofidagi Yugnak qishlog`idan bo`lgan, degan qarorga kelishgan. WWW.ARXIV.UZ

2. Ahmad Yugnakiyning tavallud topgan joyi va hayoti haqida baxs va tortishuvlar. Ahmad Yugnakiyning qachon yashaganligi ham uzoq vaqt tortishuvlarga sabab bo`lgan. Ayrim tadqiqotchilar adib Ahmad VIII asrda yashagan, degan da`voni ilgari suradilar. (Masalan, M.Imomnazarov. “Adib Ahmad qachon yashagan?”). Ular bunda A.Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” asaridagi “Maskani Bag`doddin necha yig`och, ba`zi debturlar, to`rt yig`och yo`l erkan. Har kun Imom A`zam darsiga hozir bo`lur erkandur va bir mas`ala o`rganib bu yo`lni yayog` borur erkandur”, - jumlalarida nomi zikr etilgan Imom A`zamning VIII asrda yashaganligiga asoslanadilar. Ammo “Nasoyim ul-muhabbat” dagi ma`lumotlar tarixiy mazmunga emas, manoqibiy xarakterga egadir. Chunki manqabaviy hayot vaqt, zamon, makon chegaralarini umuman tan olmaydigan afsonaviy hayotdir. Asarning tili, uslubi, vazni uning XII - XIII asrlarda yozilganligini tasdiqlaydi. XX asr boshlarida Abdurauf Fitrat “Aybat ul-aqoyiq” nomli maqolasida asarning tili, uslubiga asoslanib, uni “Qutadg`u bilig” dan bir-ikki asr so`ngra yozilganligini ta`kidlagan edi. Shu faktlarga asoslanib,, Adib Ahmadni XII-XIII asrlarda yashagan, degan xulosaga kelish mumkin. WWW.ARXIV.UZ

Ahmad Yugnakiyning ilmiy-nazariy risolalar yozgan-yozmaganligi bizga noma`lum. U salohiyatli shoir va axloq muallimidir. Undan bizgacha yetib kelgan yagona asar “Hibat ul-haqoyiq” dostoni bo`lib, 484 misradan iborat. Asar 14 bobdan iborat bo`lib, dastlabki 5 bobini muqaddima qismi deb atash mumkin. Unda yagona Allohi taologa hamd, Rasululloh (s.a.v) ga na`t, to`rt ulug` sahobalar madhi, amir Muhammad Dod Sipohsolorbekka bag`ishlangan madhiyalar mavjud. Muqaddimaning oxirida asarning yozilish sababi bayon etilgan. Asarning asosiy qismida ilm va bilimsizlik, donolik va johillik, tilni asrash, to`g`ri so`zlik, sir saqlashning muhimligi, dunyoning o`tkinchiligi, saxovatli va insonlarga mehribon bo`lish singari bir qancha insoniy fazilatlar hamda qusurlar haqida so`z boradi. WWW.ARXIV.UZ

“ Hibat ul-haqoyiq” asari yozilgan davrda forsiy va turkiy dostonlar uchun umumiy bo`lgan muayyan she`riy shakl (ya`ni, aa, bb, vv usulida qofiyalanuvchi masnaviy shakli) hali mavjud emas edi. Shu sababli asarning madhiyaviy kirish qismlari o`sha davr arab adabiyotiga xos bo`lgan qasida janridan ijodiy foydalanib yozilgan. Ammo dostonning asosiy qismi va xulosasi qadim turkiy og`zaki adabiyotida keng qo`llanilgan to`rtliklar shaklida yaratilgan. Shu sababli doston hajmini baytlar bilan o`lchash to`g`ri emas. “ Hibat ul-haqoyiq” asari aruz vaznida yaratilgan turkiydagi ikkinchi asar hisoblanadi. U aruzning mutaqorib bahrida yaratilgan: nomlanishi mutaqoribi musammani mahzuf, ya`ni faulun, faulun faul: O`char meh/nat o`ti, / kechar nav/bati, Qolur sabr / idisi / savobin / tutub. WWW.ARXIV.UZ

“ Hibat ul-haqoyiq” asarining asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Shuning uchun uni dastlab qaysi yozuvda yozilganligi ham noma`lum. XV- XVI asrlarda asar bir necha marotaba ko`chirilgan. Asarning topilishi va dastlabki nashri turk olimi Najib Osimbek nomi bilan bog`liq. U dastlab asarning Istambulda Abdurazzoq Baxshi tomonidan ko`chirilgan nusxasidan parchalar nashr ettiradi. Ko`p o`tmay u bu nodir kitobni to`liq holda nashr ettirgan. 1925-yili yana shu olim tomonidan , 1951 - va 1992-yillarda Rashid Rahmat Arat tomonidan nashr qilingan. WWW.ARXIV.UZ

O`zbekistonda 1-marta “Hibat ul-haqoyi q ” dan namunalar A.Fitrat tomonidan 1928-yilda e`lon qilingan. 1941-yilda nashr qilingan “O`zbek adabiyoti xrestomatiyasi” da asardan parcha berildi. 1968- , 1971- , 1972- , 1994-yillarda ushbu asar Q.Maxmudov tomonidan alohida va turli to`pla mlar da bir necha marta nashr qilindi. “ Hibat ul-haqoyiq” ning badiiy xususiyatlari haqida mulohaza yuritganda, eng avvalo, Ahmad Yugnakiyning o`z ona tiliga bo`lgan otashin muhabbati, turkiy tilning imkoniyat va nafisliklarini yuzaga chiqarishdagi samimiy intilishini qayd etib o`tmoq lozim. Adib Ahmad muhim va chuqur ma`noli fikrlarini turkiy tilda ifodalashni asl maqsad qilib qo`ygan. Shu tufayli o`z ijodining katta qismini turkiy til taraqqiyotiga baxshida etdi. Bu haqda u shunday deydi: Anin uz erur bu kitob bir so`zug, To`lulab keturdim kemishtim yuzug. Mazmuni: Bu kitob shuning uchun ham nafisdirki, har bir so`zni to`latib yozdim, keraksiz, yuzaki so`zlarni tashladim. WWW.ARXIV.UZ

“ Hibat ul-haqoyiq” dagi so`z qo`llash iqtidori, vazn, qofiya va radifdan o`rinli foydalanish mahorati shoirning she`riyat qonun-qoidalarini chuqur o`zlashtirganligidan dalolat beradi. Asarning dastlabki uch bobi qofiya jihatdan bir butunlikni tashkil etib, dastlabki ikki misra o`zaro qofiyalanadi, boshqa baytlarning ikkinchi misralari ularga uyg`unlashadi. Quyidagi misralarda murdaf (ridfli) qofiyaning bir ko`rinish ishlatilgan: Ko`ngultin chiqarqil tavor suqliqin, Kedim birla teb tut qorin to`qliqin. Bu boyliq chig`oyliq ozuq yo`qlug`i, Chig`oyliq tep ayma ozuq yo`qlug`in. Mazmuni: Ko`ngildan molga bo`lgan suqlikni chiqar, faqat kiyim bilan qorin to`qligini ko`zla. Boylik, kambag`allik bu yemish-ozuq yo`qligidir, (aslida) oziq-ovqat yo`qligini qashshoqlik deb aytma. Ma`lumki, raviy (qofiyalanuvchi so`z o`zagidagi oxirgi harf) dan oldin cho`ziq unlining kelishi murdaf qofiya deyiladi. Yuqoridagi misralarda suqluqin , to`qluqin so`zlaridagi bir-q raviy, undan oldin u va o` cho`ziq unlilari kelmoqda. Quyidagi misralarda turkiy she`riyat uchun xos bo`lgan alliterasiyadan foydalanilgan: Bilik birla bilinur saodat yo`li, Bilik bil saodat yo`lini bula. Yoki Tiling bekta tutg`il tishing sinmasun. WWW.ARXIV.UZ

Shuningdek, adib asarda tazod, tashbeh, irsolul-masal, talmeh, istiora, tanosib singari o`nlab badiiy san`atlardan mohirlik bilan foydalangan. Tazod: Yaratti ug`onim tunung, kunduzung, O`tub bir-biriga yurur o`ng, so`nga. Tashbeh: Yilontek bu ochun yilon o`g`lag`u, Yo`moqqa yumshoq ichi bo`r og`u. Irs masal: Javo qildachingg`a yonut qil vafo Arimas necha yuvsa qon birga qon. Talmeh: Salobat ichinda Umartek juvon Saxovat, samoqat tutar Usmoniy. Tetiklikdan kenduv ayoztik o`zuq, Dod insof tutar chin Anushirvoniy. “ Hibat ul-haqoyiq” ma`no va mazmun e`tibori bilan to`la ma`noda axloqiy – ta`limiy asardir. Akademik Oybekning ta`rifiga ko`ra, “u islom dini, axloqini tashviq qilish uchun yozilgan”. Ammo tadqiqotchilarning “tamomila diniy va axloqiy” asar, deya baholagan hukmlarini ham to`la-to`kis ma`qullab bo`lmaydi. Chunki, unda din bilan bir qatorda dunyo to`g`risida, axloq va ilm, tafakkur va inson umrining asl mohiyati haqida qimmatli fikrlar bayon etiladi. Asarning g`oyaviy-badiiy quvvatini belgilaydigan va Adib Ahmadning mutafakkirlik iste`dodini ko`rsatadigan boblardan biri ilmdan bahs yuritadigan bobdir. Uningcha, ilm nuri bilan saodat yo`li yorishadi. Bu yo`lga kirishni istagan odam, albatta, ilm egallashi zarur: Bilik birla bilinur saodat yo`li, Bilik bil saodat yo`lini bula. WWW.ARXIV.UZ

Insoniyat farzandi ilm orqali o`zini jaholat, nodonlik, gumrohlik singari ofat va balolardan xalos etadi. Ikkinchidan, u haqni botildan farqlab, dunyo va hayot sirlarini bilish imkoniyatiga erishadi. Hech bir e`tiroz yo`qki, Adib Ahmad ilm va uning fazilatlari haqida so`zlaganda, eng avvalo, din va shariat ilmini nazarda tutgan, ammo ilmni faqat din doirasida talqin etish ham haqiqatga tug`ri kelmaydi. Uning uchun odob, nafs tarbiyasi, komil inson martabasiga kutarilish ham ilm bilan aloqador edi. Ahmad Yugnakiyning ilm va ma`rifat tug`risidagi fikrlariga chuqurroq nazar tashlansa, bu buyuk mutafakkirning axloq va haqiqat ilmiga tayanib, fanning barcha tarmoqlarini o`rganishga da`vat qilganligi sir bo`lmay qoladi. Shuning uchun shoir ilm tushunchasini keng miqyosda qabul qilib, ham diniy, ham dunyoviy ilmlar xususida mushohada yuritganligini hisobga olish lozim. WWW.ARXIV.UZ

Xulosa Xullas, hadislar Adib Ahmadning dunyoqarashiga axloqiy- diniy yoki falsafiy jihatdan qanchalik ta`sir ko`rsatgan bo`lsa, uning adabiy shaxsiyati va ijodiyotiga ham ijobiy hissa qo`shgan. F.f.d. M.Imomnazarov “Hibat ul-haqoyiq”da “21-o`rinda payg`ambarimiz hadislari uchraydi”, - deydi. Yana shuni aytish mumkinki , Ahmad Yugnakiyning insonlarni ma`naviy yetuklikka chorlovchi serma`no ijodi, ya`ni “Hibat ul-haqoyiq” asari bugungi kun milliy o`zlikni anglash va barkamol avlodni tarbiyalashda muhim vazifani bajarishga xizmat qilishi bilan ham o`ta qimmatlidir. WWW.ARXIV.UZ

Adabiyotlar: 1. N.Mallayev. “O`zbek adabiyoti tarixi”. T., 1976. 2. O`zbek adabiyoti tarixi. V tomlik. 1-tom. T., 1978. 3. G.Xo`janova. “Hibat ul- haqoyiq” haqiqatlari”. T., 2001. “Ma`naviyat yulduzlari”. T., 2001. 4. www.ziyonet.uz WWW.ARXIV.UZ

O'xshashlar

Uvaysiy hayoti va ijodi

Nishotiy hayoti va ijodi

Zulfiya hayoti va ijodi

Nodirabegim hayoti va ijodi

Nodira hayoti va ijodi