Абулғози Баходирхоннинг “Шажарайи турк” асари - Adabiyot - Slaydlar

Абулғози Баходирхоннинг “Шажарайи турк” асари

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1340 KB

Ko'chirib olish

Абулғози БаходирхоннингАбулғози Баходирхоннинг ““ Шажарайи туркШажарайи турк ” ” асариасари

Абулғози Баҳодирхон Абулғози Баҳодирхон (1603-йил 23-август, Урганч – 1663-йил апрел, Хива)(1603-йил 23-август, Урганч – 1663-йил апрел, Хива) (1644-1663)(1644-1663)  Хива хони, шайбонийлар сулоласидан, тарихчи ва табиб. Абулғози Хива хони, шайбонийлар сулоласидан, тарихчи ва табиб. Абулғози Баҳодирхоннинг оғалари Ҳабаш султон ва Элбарс султон оталари Баҳодирхоннинг оғалари Ҳабаш султон ва Элбарс султон оталари Араб Муҳаммадхонни енгиб, уни Қум қалъасига қамадилар. Араб Муҳаммадхонни енгиб, уни Қум қалъасига қамадилар. Отасининг тарафдорлари бўлган катта оғаси Асфандиёр Эронга, Отасининг тарафдорлари бўлган катта оғаси Асфандиёр Эронга, Абулғози Баҳодирхон эса Бухорога Имомқулихон ҳузурига қочди. Абулғози Баҳодирхон эса Бухорога Имомқулихон ҳузурига қочди. 1623-йилда акаси Асфандиёрхон Хива тахтини эгаллагач, 1623-йилда акаси Асфандиёрхон Хива тахтини эгаллагач, Абулғози Баҳодирхон Урганчга ҳоким қилиб тайинланди. Лекин Абулғози Баҳодирхон Урганчга ҳоким қилиб тайинланди. Лекин Асфандиёрхон билан ўрталарида низо чиқиб, Абулғози Асфандиёрхон билан ўрталарида низо чиқиб, Абулғози Баҳодирхон 1627-йилда қозоқ хони Эшимхон ҳузурига қочди; Баҳодирхон 1627-йилда қозоқ хони Эшимхон ҳузурига қочди; кейин икки йил Тошкент ҳокими Турсунхон билан бирга бўлди. Кўп кейин икки йил Тошкент ҳокими Турсунхон билан бирга бўлди. Кўп ўтмай, туркманларнинг таклифига биноан у яна Хоразмга қайтди. ўтмай, туркманларнинг таклифига биноан у яна Хоразмга қайтди. Асфандиёр уни Хива ҳокими қилиб тайинлашга мажбур бўлди. Асфандиёр уни Хива ҳокими қилиб тайинлашга мажбур бўлди. 1629-йилда туркманлар Эронга тобе бўлган Нисо ва Дорунни босиб 1629-йилда туркманлар Эронга тобе бўлган Нисо ва Дорунни босиб олдилар. Асфандиёрхон Эрон билан муносабатларнинг тамоман олдилар. Асфандиёрхон Эрон билан муносабатларнинг тамоман жиддийлашиб кетишидан чўчиб, айбни Абулғози Баҳодирхонга жиддийлашиб кетишидан чўчиб, айбни Абулғози Баҳодирхонга тўнкади ва уни 1630-йил қишида Эрон подшоҳи ҳузурига гаров тўнкади ва уни 1630-йил қишида Эрон подшоҳи ҳузурига гаров тариқасида юборди. Абулғози Баҳодирхон шу тариқа 10 йил тариқасида юборди. Абулғози Баҳодирхон шу тариқа 10 йил Эронда, Исфахон яқинидаги Таборак қалъасида қамоқда яшади. Эронда, Исфахон яқинидаги Таборак қалъасида қамоқда яшади. 1639-йилнинг ёзида у тутқунликдан қочишга муваффақ бўлди. 1639-йилнинг ёзида у тутқунликдан қочишга муваффақ бўлди. Абулғози Баҳодирхон бир неча йил тахт учун кураш олиб бориб, Абулғози Баҳодирхон бир неча йил тахт учун кураш олиб бориб, ниҳоят 1644-йилда ҳокимиятни ўғли Анушахонга топширди. ниҳоят 1644-йилда ҳокимиятни ўғли Анушахонга топширди. Абулғози Бухоро хони Абдулазиз билан Субҳонқулихон ўртасидаги Абулғози Бухоро хони Абдулазиз билан Субҳонқулихон ўртасидаги рақобатга ҳам аралашди, чунки, Субҳонқулихон Абулғозининг рақобатга ҳам аралашди, чунки, Субҳонқулихон Абулғозининг жиянига уйланган эди. Бухоро хони билан сулҳ тузишга эришилди. жиянига уйланган эди. Бухоро хони билан сулҳ тузишга эришилди.

 Абулғозихон 1663-йили Абулғозихон 1663-йили етти марта Бухоро етти марта Бухоро хонлиги устига юриш хонлиги устига юриш уюштирди: Қоракўл, уюштирди: Қоракўл, Чоржўй, Вардонзе Чоржўй, Вардонзе туманларини талон-туманларини талон- тарож қилди. У Бухоро тарож қилди. У Бухоро хони Абдулазизхон хони Абдулазизхон даврида Бухорога даврида Бухорога кўпгина талончилик кўпгина талончилик юришларини олиб юришларини олиб борган. Унинг борган. Унинг босқинчилик юришлари босқинчилик юришлари Бухоро хонлигининг Бухоро хонлигининг сиёсий ва иқтисодий сиёсий ва иқтисодий аҳволига ёмон таъсир аҳволига ёмон таъсир кўрсатди ва ижтимоий-кўрсатди ва ижтимоий- сиёсий аҳволни сиёсий аҳволни мураккаблаштириб мураккаблаштириб юборди. юборди.

 Абулғози Баҳодирхон йирик тарихчи олим сифатида ҳам Абулғози Баҳодирхон йирик тарихчи олим сифатида ҳам эътиборга сазовор. Унинг 9 бобдан иборат “Шажараи Турк” эътиборга сазовор. Унинг 9 бобдан иборат “Шажараи Турк” ҳамда “Шажараи тарокима” (“Туркманлар шажараси”) ҳамда “Шажараи тарокима” (“Туркманлар шажараси”) асарлари Ўзбекистон, умуман Ўрта Осиё тарихига оид асарлари Ўзбекистон, умуман Ўрта Осиё тарихига оид қимматли манбалардан ҳисобланади. Абулғозихон қимматли манбалардан ҳисобланади. Абулғозихон “Шажараи турк” асари билан «Хоразм тарихчилик “Шажараи турк” асари билан «Хоразм тарихчилик мактаби»га асос солган. Абулғози Баҳодирхон тиббиёт мактаби»га асос солган. Абулғози Баҳодирхон тиббиёт илмига оид “Манофиул инсон” (“Инсонга фойдали илмига оид “Манофиул инсон” (“Инсонга фойдали тадбирлар”) номли асар ҳам ёзган. тадбирлар”) номли асар ҳам ёзган.

 Абулғози қабила бошлиқлари нуфузини ошириш билан уларнинг Абулғози қабила бошлиқлари нуфузини ошириш билан уларнинг марказий ҳокимиятга қарши хатти-ҳаракатларига барҳам марказий ҳокимиятга қарши хатти-ҳаракатларига барҳам бермоқчи бўлди. У хонликдаги барча қабилаларни тўрт гуруҳга бермоқчи бўлди. У хонликдаги барча қабилаларни тўрт гуруҳга бўлди: қиёт-қўнғирот, уйғур-найман, қанғли-қипчоқ, нукуз-бўлди: қиёт-қўнғирот, уйғур-найман, қанғли-қипчоқ, нукуз- манғит. Бунда қабилаларнинг урф-одатлари, турмуш тарзи ва манғит. Бунда қабилаларнинг урф-одатлари, турмуш тарзи ва қариндошчилик алоқалари ҳамда жойлашган ери ҳисобга қариндошчилик алоқалари ҳамда жойлашган ери ҳисобга олинди. Мазкур тўрт гуруҳ яна ўн тўрт майда уруғлар ҳам олинди. Мазкур тўрт гуруҳ яна ўн тўрт майда уруғлар ҳам қўшилган. Ҳар бир қабилавий гуруҳга боғлиқ – иноқ қўшилган. Ҳар бир қабилавий гуруҳга боғлиқ – иноқ тайинланиб, хон шу иноқ орқали қабилага тегишли тайинланиб, хон шу иноқ орқали қабилага тегишли масалаларни ҳал қилган. Иноқлар хоннинг энг яқин масалаларни ҳал қилган. Иноқлар хоннинг энг яқин маслаҳатчиси сифатида саройда истиқомат қилганлар. маслаҳатчиси сифатида саройда истиқомат қилганлар. Абулғози Баҳодирхон саройида хон ҳашами 32 қабила бошлиғи Абулғози Баҳодирхон саройида хон ҳашами 32 қабила бошлиғи – иноқлардан иборат эди. – иноқлардан иборат эди.

 Шажарайи тарокима” ва Шажарайи тарокима” ва “Шажарайи турк ва мўғул” “Шажарайи турк ва мўғул” асарларини яратган Абулғози асарларини яратган Абулғози Баҳодирхон, ҳам Хева хони (1643-Баҳодирхон, ҳам Хева хони (1643- 1663 йй.) ва тарихчи олим 1663 йй.) ва тарихчи олим сифатида машҳурдир. У 1603 йил сифатида машҳурдир. У 1603 йил 23 августда Урганчда туғилган ва 23 августда Урганчда туғилган ва 1619 йилгача ана шу шаҳарда 1619 йилгача ана шу шаҳарда истиқомат қилган. Сўнгра истиқомат қилган. Сўнгра инилари Ҳабаш ва Илборс билан инилари Ҳабаш ва Илборс билан тожу тахт учун бўлган курашда тожу тахт учун бўлган курашда мағлубиятга учраб, Бухорога мағлубиятга учраб, Бухорога қочиб борди ва Имомқулихон қочиб борди ва Имомқулихон (1611-1642 йй.) саройида паноҳ (1611-1642 йй.) саройида паноҳ топди. Акаси Исфандиёр 1623 топди. Акаси Исфандиёр 1623 йили хон бўлгач, яна Хоразмга йили хон бўлгач, яна Хоразмга қайтиб борди ва Урганчга ҳоким қайтиб борди ва Урганчга ҳоким этиб тайинланди. Лекин 1627 этиб тайинланди. Лекин 1627 йили Исфандиёрхоннинг ўзи йили Исфандиёрхоннинг ўзи билан бўлган курашда билан бўлган курашда мағлубиятга учради. Бу сафар мағлубиятга учради. Бу сафар Абулғозихон Туркистонга қочиб Абулғозихон Туркистонга қочиб борди ва қозоқ хонларидан борди ва қозоқ хонларидан Ишимхон (1598-1628 йй.) Ишимхон (1598-1628 йй.) ҳузурида паноҳ топди. Орадан ҳузурида паноҳ топди. Орадан бир йил чамаси вақт ўтгач, 1628 бир йил чамаси вақт ўтгач, 1628 йили, яна бир қозоқ хони – йили, яна бир қозоқ хони – Турсунхон уни Тошкентга олиб Турсунхон уни Тошкентга олиб келди ва Абулғозихон Тошкентда келди ва Абулғозихон Тошкентда 1630 йил охиригача истиқомат 1630 йил охиригача истиқомат қилди.қилди.

 Орадан кўп вақт ўтмай, Абулғозихон Хива Орадан кўп вақт ўтмай, Абулғозихон Хива туркманларининг таклифи билан яна Хоразмга туркманларининг таклифи билан яна Хоразмга қайтиб борди, лекин орадан олти ой ўтар ўтмас, қайтиб борди, лекин орадан олти ой ўтар ўтмас, Исфандиёрхон уни Нисо ва Дарунга босқинчилик Исфандиёрхон уни Нисо ва Дарунга босқинчилик юриши уюштирганликда айблаб ҳибсга олди ва юриши уюштирганликда айблаб ҳибсга олди ва Эронга, шоҳ Сафиъ 1 (1629-1642 йй.) ҳузурига Эронга, шоҳ Сафиъ 1 (1629-1642 йй.) ҳузурига омонатомонат тариқасида бериб юборди. Абулғозихон тариқасида бериб юборди. Абулғозихон ўшанда Исфаҳондаги Таборак қалъасига қамаб ўшанда Исфаҳондаги Таборак қалъасига қамаб қўйилди ва шу тарзда Эронда 10 йил атрофида кун қўйилди ва шу тарзда Эронда 10 йил атрофида кун кечирди. 1639 йили Абулғози қамоқдан қочди ва кўп кечирди. 1639 йили Абулғози қамоқдан қочди ва кўп машаққатлар чекиб, 1642 йили она юртига қайтиб машаққатлар чекиб, 1642 йили она юртига қайтиб келди. 1643 йили, Исфандиёрхон вафотидан бир йил келди. 1643 йили, Исфандиёрхон вафотидан бир йил ўтгач, Орол ўзбеклари уни хон қилиб кўтардилар. ўтгач, Орол ўзбеклари уни хон қилиб кўтардилар. Ўша йили Абулғозихон Хивадаги рақиблари устидан Ўша йили Абулғозихон Хивадаги рақиблари устидан ҳам ғалаба қозонди ва Хива тахтига ўтирди.ҳам ғалаба қозонди ва Хива тахтига ўтирди.

 Абулғозихон кенг маълумотли Абулғозихон кенг маълумотли бўлиши билан бир қаторда, феодал бўлиши билан бир қаторда, феодал ҳукмдор ҳам эди. У ўз фаолияти ҳукмдор ҳам эди. У ўз фаолияти билан ана шу доиралар билан ана шу доиралар манфаатларини ҳимоя қилди.манфаатларини ҳимоя қилди.  Абулғозихон 1663 йили тожу Абулғозихон 1663 йили тожу тахтни ўғли Ануша (1663-1687 тахтни ўғли Ануша (1663-1687 йй.)га қолдириб, умрининг охирини йй.)га қолдириб, умрининг охирини бутунлай илмий ишга бағишлайди. бутунлай илмий ишга бағишлайди. У 1664 йили вафот этган.У 1664 йили вафот этган.  ““ Шажарайи тарокима” туркман Шажарайи тарокима” туркман халқи ва Туркманистоннинг ўрта халқи ва Туркманистоннинг ўрта асрлардаги тарихини ўрганишда асрлардаги тарихини ўрганишда бош манба бўлиб хизмат қилади.бош манба бўлиб хизмат қилади.

 “ “ Шажарайи турк ва Шажарайи турк ва мўғул” 1664 йили мўғул” 1664 йили ёзилган, лекин ёзилган, лекин Абулозихоннинг оғир Абулозихоннинг оғир дардга чаланиб қолиши дардга чаланиб қолиши ва тез орада вафот ва тез орада вафот этиши сабабли этиши сабабли тамомланмай қолган. тамомланмай қолган. Асар 1Х бобининг Асар 1Х бобининг давоми, яъни 1644-1663 давоми, яъни 1644-1663 йиллар воқеалари йиллар воқеалари Анушахоннинг Анушахоннинг топшириғи билан топшириғи билан Маҳмуд ибн мулла Маҳмуд ибн мулла Муҳаммад Урганжий Муҳаммад Урганжий деган олим томонидан деган олим томонидан ёзилган. Асарнинг ёзилган. Асарнинг II -- IVIV боблари ҳам ўша боблари ҳам ўша Маҳмуд ибн Муҳаммад Маҳмуд ибн Муҳаммад Урганжийнинг қаламига Урганжийнинг қаламига мансубдир.мансубдир.

 ““ Шажарайи турк ва мўғул” асари қисқача муқаддима ва Шажарайи турк ва мўғул” асари қисқача муқаддима ва 9 бобдан иборат. Муқаддимада асосан асарнинг 9 бобдан иборат. Муқаддимада асосан асарнинг ёзилиши сабаблари ҳақида гап боради. ёзилиши сабаблари ҳақида гап боради. II бобда Одам бобда Одам Атодан то Мўғулхонгача, Атодан то Мўғулхонгача, IIII бобла Мўғулхондан бобла Мўғулхондан Чингизхонгача, Чингизхонгача, IIIIII бобда Чингизхлннинг туғулишидан то бобда Чингизхлннинг туғулишидан то вафотигача, вафотигача, IVIV бобда Ўгадай қоон ва унинг бобда Ўгадай қоон ва унинг Мўғулистонда ҳукмронлик қилган авлоди, Мўғулистонда ҳукмронлик қилган авлоди, VV бобда бобда Чиғатойхон ва унинг Мовароуннаҳрда подшоҳлик Чиғатойхон ва унинг Мовароуннаҳрда подшоҳлик қилган ворислари, қилган ворислари, VIVI бобда Элхонийлар, яъни Эронда бобда Элхонийлар, яъни Эронда ҳукмронлик қилган Чингиз авлоди, ҳукмронлик қилган Чингиз авлоди, VIIVII бобда Жўжихон бобда Жўжихон ва унинг Дашти қипчоқда подшоҳлик қилган авлоди, ва унинг Дашти қипчоқда подшоҳлик қилган авлоди, VIIIVIII бобда Шайбонийхон ва унинг Мовароуннаҳр, бобда Шайбонийхон ва унинг Мовароуннаҳр, Қозоғистон, Сибирь ва Қримда ҳукмронлик қилган Қозоғистон, Сибирь ва Қримда ҳукмронлик қилган фарзандлари ва, ниҳоят, фарзандлари ва, ниҳоят, IXIX бобда Шайбонийхоннинг бобда Шайбонийхоннинг 1511 йилдан Хоразмда подшоҳлик қилган авлоди билан 1511 йилдан Хоразмда подшоҳлик қилган авлоди билан боғлиқ воқеалар баён этилган.боғлиқ воқеалар баён этилган.

 Асарнинг Асарнинг II -- VIIIVIII боблари боблари умумлаштирувчи характерга эга умумлаштирувчи характерга эга бўлиб, Рашидуддиннинг “Жоме бўлиб, Рашидуддиннинг “Жоме ут-таворих”, Шарафуддин Али ут-таворих”, Шарафуддин Али Яздийнинг “Зафарнома” ва Яздийнинг “Зафарнома” ва шунингдек яна ўн саккиз тарихий шунингдек яна ўн саккиз тарихий асарлар асосида яратилгандир. асарлар асосида яратилгандир. Китобнинг 1Х боби янги Китобнинг 1Х боби янги ҳисобланади ва унда Хоразмнинг ҳисобланади ва унда Хоразмнинг 1512-1663 йиллар орасидаги 1512-1663 йиллар орасидаги ижтимоий-сиёсий тарихи кенг ва ижтимоий-сиёсий тарихи кенг ва атрофлича баён этилади. Бундан атрофлича баён этилади. Бундан ташқари, асарда Абулғозий ташқари, асарда Абулғозий Баҳодирхон замонида обод Баҳодирхон замонида обод бўлган Хоразмдаги Урганч, Вазир, бўлган Хоразмдаги Урганч, Вазир, Тирсак, Янги шаҳар, Булдумсоз, Тирсак, Янги шаҳар, Булдумсоз, Бағдод, Кот, Дурун, Қумкент, Бағдод, Кот, Дурун, Қумкент, Миздаҳкан, Доруған ота, Миздаҳкан, Доруған ота, Боқирғон, Хос минора, Исм Боқирғон, Хос минора, Исм Маҳмуд Ота, Чилик каби Маҳмуд Ота, Чилик каби шаҳарлар, Амударё ва дарё шаҳарлар, Амударё ва дарё ўзанининг ўзгариши, хивалик ўзанининг ўзгариши, хивалик туркманларнинг оғир аҳволи, Хтуркманларнинг оғир аҳволи, Х VIVI -- ХХ VIIVII асрларда Хива хонлиги билан асрларда Хива хонлиги билан Бухоро ўртасидаги сиёсий Бухоро ўртасидаги сиёсий муносабатлар ҳақида ҳам муносабатлар ҳақида ҳам қимматли маълумотлар учрайди.қимматли маълумотлар учрайди.

 Абулғозий Баҳодирхон ва унинг “Шажарайи Абулғозий Баҳодирхон ва унинг “Шажарайи турк ва мўғул” асари тез орада илмий турк ва мўғул” асари тез орада илмий жамоатчиликнинг даққат-эътиборини жамоатчиликнинг даққат-эътиборини қозонди. У Хқозонди. У Х VIIIVIII асрдаёқ бир неча, немис ва асрдаёқ бир неча, немис ва француз (1726 й.), рус (1770 й.) ва инглиз француз (1726 й.), рус (1770 й.) ва инглиз (1780 й.) тилларига таржима қилинди. Ўтган (1780 й.) тилларига таржима қилинди. Ўтган асрда бу асар немис (Г.Я.Кер), рус (Я.О.Ярцев асрда бу асар немис (Г.Я.Кер), рус (Я.О.Ярцев ва Г.С.Саблуков), француз (П.И.Демезон), турк ва Г.С.Саблуков), француз (П.И.Демезон), турк (Аҳмад Вефиқ поша) тилларига таржима (Аҳмад Вефиқ поша) тилларига таржима қилинди. қилинди.

 Асар 1897-1913 Асар 1897-1913 йиллари яна турк йиллари яна турк (таржимон Ризо Нур) (таржимон Ризо Нур) ва 1935 йили форс ва 1935 йили форс тилларига таржима тилларига таржима қилинди. Асарнинг қилинди. Асарнинг Г.С.Саблуков (1906 й.) Г.С.Саблуков (1906 й.) ва П.И.Демезон (1871-ва П.И.Демезон (1871- 1874 йй.) амалга 1874 йй.) амалга оширган нашрлари оширган нашрлари мукаммал ва зўр мукаммал ва зўр илмий қимматга илмий қимматга эгадир. эгадир.

 Абулғозий Баҳодирхон асарининг Абулғозий Баҳодирхон асарининг хорижий тилларига таржима хорижий тилларига таржима қилиниши ва дунё бўйлаб қилиниши ва дунё бўйлаб тарқалиши бўйича “Темур тарқалиши бўйича “Темур тузуклари” ва Бобурнинг “Вақойи” тузуклари” ва Бобурнинг “Вақойи” асари билан қиёслаш мумкин. Улар асари билан қиёслаш мумкин. Улар туркий тилдаги тарихий туркий тилдаги тарихий асарларнинг жуда катта илмий асарларнинг жуда катта илмий қийматга эга эканлигини қийматга эга эканлигини кўрсатади.кўрсатади.

 Абулғозихон “Шажараи турк” Абулғозихон “Шажараи турк” асари билан «Хоразм тарихчилик асари билан «Хоразм тарихчилик мактаби»га асос солган. Абулғози мактаби»га асос солган. Абулғози Баҳодирхон тиббиёт илмига оид Баҳодирхон тиббиёт илмига оид “Манофиул инсон” (“Инсонга “Манофиул инсон” (“Инсонга фойдали тадбирлар”) номли асар фойдали тадбирлар”) номли асар ҳам ёзган. ҳам ёзган.

O'xshashlar

Туркий халқлар адабиёти тарихи

Imom al-Buxoriy va Abu Iso Muhammad at-Termiziylarning hayoti va ilmiy merosi

Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижоди Dars ishlanma

Koshg'ariyning Devonu lug'otit at – turk asari – izohli lug'at va qomusiy asar sifatida

Xudoyberdi To`xtaboyev