Abdurauf Fitrat - Adabiyot - Slaydlar

Abdurauf Fitrat

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

757.2373046875 KB

Ko'chirib olish

ABDURAUF FITRAT (1886-1938)

• XX asr boshidagi o‘zbek milliy uyg‘onish davri adabiyotining yetakchi siymolaridan biri Abdurauf Fitrat ko‘hna ilm-fan markazlaridan bo‘lmish Buxoro shahrida 1886-yilda tavallud topgan.

• Uning otasi Abdurahimboy zamonasining o‘ziga to‘q, o‘qimishli, dunyo ko‘rgan kishilaridan edi. Uning tirikchiligi sarroflik (pul maydalovchi, pul almashtiruvchi) va savdogarlik bilan kechgan. Kasbi taqozosi bilan atrof yurtlarga, hatto Turkiya, Eron, Qashqarga tez-tez borib-kelib turgan. • Onasining ismi Bibijon (to‘la nomi Nastarbibi, ayrim manbalarda Mustafbibi deb aytiladi) bo‘lgan. Fitrat 1937-yilda «xalq dushmani» sifatida qamoqqa tashlanganda onasi hayot edi.

TA’LIM • Mir Arab madrasasida o'qidi. Turkiyaning Istambul dorilfununidagi to‘rt yillik (1909—1913) tahsil Abdurauf dunyoqarashining shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo'ldi. • “ Yosh buxoroliklar”ning siyosiy kurashlaridagi faol ishtirok, maorifni isloh etish, jadidchilik harakatlaridagi jiddiy izlanishlar tufayli tug'ilgan savollarga bu mamlakatning zamonaviy kechmishlaridan javoblar qidirdi.

JO`SHQIN FAOLIYAT • Fitrat 1917-yil fevral inqilobidan keyin siyosiy harakatlarga yana-da faolroq aralasha boshlaydi. Buxoro jadidlarining «Yosh buxoroliklar» firqasiga sarkotib bo‘lib saylanadi. Samarqandda chop etiladigan «Hurriyat» gazetasida o‘zining o‘tkir maqolalari bilan ketma-ket chiqishlar qiladi. Fitrat 1917- 1918-yillar oralig‘ida bu gazetaga bosh muharrir ham bo‘ladi. • Fitrat 1918-yilda Toshkentda «Chig‘atoy gurungi» deb nomlangan ilmiy-ma’rifiy jamiyatni tashkil etadi. • 1920-yil oxirlarida Fitrat o‘zining sadoqatli do‘sti Fayzulla Xo‘jayevning taklifi bilan Buxoroga qaytadi. Unga F.Xo‘jayev boshchiligidagi Buxoro hukumatining yirik lavozimlari ishonib topshiriladi.

1-o`zbek professori • Fayzulla Xo‘jayevning ko‘magi bilan adib Moskvaga ketadi va 1923-1924- yillarda Sharq tillari institutida mehnat qiladi. Shuningdek, hozirgi Sankt-Peterburg universitetining Sharq fakultetida sharq xalqlari tili, adabiyoti, madaniyatidan ma’ruzalar o‘qiydi, professorlik unvoniga ega bo‘ladi. Fayzulla Xo‘jayev

Mash’um 4-oktabr • Vaqtli matbuotda, ketma-ket uyushtirilgan turli majlislarda Fitrat «millatchi», «turkparast», «islomparast», hatto «g‘arbning josusi» sifatida qoralandi, unga kurakda turmaydigan ayblovlar taqaldi. • 1937-yilning 24-aprelida u qamoqqa olindi. • Tergovning biror bir qonuniy talablariga amal qilinmay o‘tkazilgan so‘roq-savollardan so‘ng, Abdurauf Fitrat «xalq dushmani» sifatida ayblanib, 1938-yilning 4-oktabrida Toshkentda otib o‘ldirildi.

A S A R L A R • Fitrat 1909-yilda dastlabki yirik asarini e’lon qiladi. Bu Istanbulda chop etilgan «Munozara» kitobi edi. • Mazkur asarning to‘liq nomi «Hindistonda bir farangi ila buxorolik mudarrisning jadid maktablari xususinda qilg‘an munozarasi» bo‘lib, u fors tilida yaratilgan.

• Shundan so‘ng 1911-1912-yillarda birin-ketin uning forsiy tilda yozilgan she’rlari to‘plami - «Sayha» («Na’ra»), nasriy asari -«Hind sayyohi qissasi» («Bayonoti sayyohi hindi») bosilib chiqadi. • O‘sha yillari Turkiya yoshlari orasida avj olgan hurfikrlilik Fitratga ham kuchli ta’sir etgani, u uzoqda turib, ona yurti Buxoroning ayanchli ahvoliga qanchalar achingani mazkur asarlarda o‘z ifodasini topdi.

• 1912-yil “Hind sayyohi bayonoti” • 1915-yil “Rahbari najot” darslik • 1916-yil “Oila” darslik • 1916-yil “Begijon”, “Mavludi sharif”, “Abo Muslim” • 1917-yil “O’qu” darslik • 1918-yil “Temur sag’anasi” • 1920-yil “O’g’uzxon” drama • 1920-yil “Chin sevish” drama • 1923-yil “Hind ixtilolchilari” drama • 1924-yil “Abulfayzxon” 1-o’zbek tragediyasi.Moskvada chop etilgan • 1924-yil – “Shaytonning tangriga isyoni” drama • 1926-yil “Arslon” drama • 1926-yil “Adabiyot qoidalari” qo’llanma • 1927-yil “Vose’ qo’zg’oloni” drama • 1928-yil “O’zbek adabiyoti namunalari” • 1936-yil “Aruz haqida” • “ Amir Olimxon” risola • “ O’zbek tili qoidalari to’g’risida bir tajriba: Sarf (1- kitob), Nahv (2-kitob)” Bilib oling!

MAQOLALARI • “ XVI asrdan so’ngi o’zbek adabiyotiga bir qarash” maqola • “ Firdavsiy zamoni va muhiti” maqola • “ Ahmad Yassaviy” maqola • “ Navoiyning forsiy shoirligi va uning forsiy devoni to’g’risida” maqola • “ Bedil” maqola • “ Mashrab” maqol • “ Sharq shaxmati” maqola • “ Sarfi zaboni tojik” maqola • “ O’zbek klassik musiqasi va uning tarixi” maqola • “ Fors shoiri Umar Xayyom” maqola • “ O’zbek shoiri Turdi” maqola • “ Hibat ul-haqoyiq” maqola • 1919-yil “Tilimiz” • 1929-yil “Yopishmagan gajaklar”

E’TIROF • Ma’naviyat» nashriyoti tomonidan 2000-yilda Fitratning 2 jildlik «Tanlangan asarlar» to‘plami chop etildi. • Bugun Fitrat nomida Respublikamizning barcha viloyatlarida ko‘chalar bor. Buxoroda uning yodgorlik muzeyi ochilgan, xiyobon barpo etilgan. • Abdurauf Fitratga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni bilan Alisher Navoiy nomidagi Davlat mukofoti va «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni berilgan.

FITRAT lirikasidan NAMUNALAR

MIRRIX YULDUZIGA Go‘zal yulduz, yerimizning eng qadrli tuqg‘ani! Nega bizdan qochib muncha uzoqlarg‘a tushibsan, Tuvg‘aningga nechun sira gapurmasdan turibsan? So‘yla, yulduz, holing nadir? Nechuk topding dunyoni? Bizning yerda bo‘lib turgan tubanliklar, xo‘rliklar, So‘yla, yulduz, sening dag‘i quchog‘ingda bo‘lurmi?..

SHE’R HAQIDA • 1920-yilda yozilgan. • Mirrix — Mars sayyorasi Shamsiy (Quyosh) yil hisobida Hamal (Mart) oyining homiy sayyorasi hisoblanadi. Bu oyning unsuri - xos belgisi — olovdir. • Shoir o‘z o‘lkasida bo‘lib o‘tayotgan xunrezliklar ko‘lamini urg‘ulab ifodalamoq uchun uni jang-u jadallar makoni - Mirrix (qonday qizil sayyora!) bag‘ridagi hodisalarga qiyoslaydi. • Fitrat «Mirrix yulduziga» she’rida o‘zimizdan chiqqan sotqinlar - yurtfurushlarni ham dadil fosh qiladi. Kelgindi hukumat qutqusiga – va’dalariga uchib, o‘z millati va xalqini bosqinchilarga ipsiz bog‘lab berishdan toymagan, «qorin-qursoq yo‘lida elin, yurtin, borin-yo‘g‘in sotqonlar» shoirning o‘tli nafratiga duchor bo‘ladilar. Ular el-u yurtni o‘zgalarga sotish bilan «borin-yo‘g‘in» - imonin, vijdonin, millatin sotdilar.

O‘GUT Og‘ir yigit, sening go‘zal, nurli ko‘zingda Bu millatning saodatin, baxtin o‘qudim. O‘ylashingda, turishingda hamda o‘zungda Bu yurt uchun qutulishning borlig‘in ko‘rdim. Turma - yugur, tinma - tirish, bukilma - yuksal, Hurkma - kirish, qo‘rqma - yopish, yo‘rilma - qo‘zg‘al! Yel yo‘lini to‘sib turgan eski bulutlarni Yondirib qo‘y, yirtib tashla, barchasin yo‘q et. Qilolmasang shu ishlarni, Sening uchun xo‘rlikdir bu... Yiqil, yo‘qol, ket!

«GO‘ZALIM, BEVAFO GULISTONIM...» Go‘zalim, bevafo gulistonim, Bog‘i umrimda toza rayhonim, G‘am-u qayg‘ularim hujumindan Sen eding mehribon nigahbonim. Meni behuda tashlading-ketding, Nega o‘ldirmading-da, tark etding. Kel, gulim, kel, ayoqingg‘a yiqilay, Bir zamon qo‘y: to‘lib-toshib yig‘lay. Qo‘y, biroz qo‘yki, xoki poyingni Surmadek yoshli ko‘zuma suray…

She’r tarixi haqida Mutal Burxonov (bastakor) xotiralari: • “ Bu she’r opam Fotima Burhonovaga atalgan. YUqorida aytganimday, amakilarim jpamni Fitratga 1928 yili berishgan ekan. Bu paytda Fitrat 42 yoshda bo‘lib, ikki marta o‘ylanishga ulgurgan edi. Ammo nima sababdandir bir xotini bilan murosasi kelishmagan, ikkinchi xotini esa vafot etgan. Fotima opam bilan Fitrat uch yil shirin turmush kechirishgan, keyin ajralishgan. • Bu Fitrat uchun juda og‘ir zarba bo‘ladi. U ancha vaqtgacha o‘ziga kelolmay yuradi va yuragidagi bor dardini qog‘ozga to‘kib soladi. Shu tarzda «Nega tark etding meni?» degan she’riy maktub dunyoga keladi. Opam bu maktubni umrining oxiriga qadar ko‘z qorachig‘iday avaylab saqlagan. Men u kishining vafotlaridan so‘ng, qog‘ozlarini ko‘zdan kechirayotib, maktubni topib oldim va undan nusxa ko‘chirdim… va e’lon qildim…

BILIMINGIZNI SINANG! • 1. “U zamonasining o’ziga to’q, o’qimishli, dunyo ko’rgan kishilaridan edi. Uning tirikchiligi sarroflik va savdogarlik bilan kechgan”. Gap kim haqida ketyapti?– • 2. Fitratning onasini ismi? • 3. 1904-1907-yillar oralig’ida Fitrat qayerlarga bordi? • 4. Fitratning 1911-1912-yillarda qaysi forsiy she’rlar to’plami va nasriy asari bosilib chiqqan? • 5. Fitratning birinchi yirik asari qaysi va u qachon qayerda chop etilgan? • 6. Fitrat qayerlarda yangi usuldagi jadid maktablarini ochadi? • 7. Fitrat qachon va qayerda Cho’lpon bilan ilk bor uchrashdi? • 8. Yangi davr o’zbek madaniyati gumanitar soha fanlarining shakllanishida buyuk rol o’ynagan jamiyat? • 9. Fitrat Moskvaning qaysi universitetida ma’ruzalar o’qiydi, professorlik unvoniga ega bo’ladi? • 10. Fitrat qanday mukofot va orden bilan taqdirlangan? • 11. “Mirrix yulduziga” she’ri qachon yozilgan? • 12. “Yigit omon bo’lsa, Xavf-u xatar yo’q...” misralari kimga tegishli?

O'xshashlar

Abdurauf Fitrat

Abdurauf Fitratning “oila yoki uni boshqarish tartiblari” asarini o’rganish

XX asr 20-50 - yillari adabiyoti

Ahmad Yugnakiy hayoti va ijodi

Jadidchilik qarashlarida milliy davlatchilik g’oyalarining o’rni A.Qurbopnov