Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning ko’payishi, rivojlanishi va xilma-xilligi - Zoologiya - Referatlar

Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning ko’payishi, rivojlanishi va xilma-xilligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

154 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Sudralib yuruvchilarning tashqi va ichki tuzilishi 2. Sudralib yuruvchilarning ko’payishi, 3. Sudralib yuruvchilarning xilma-xilligi 4. Tashqi tuzilishi, sk е l е ti va muskullari 5. Qushlarning ichki tuzilishi

www.arxiv.uz Jinsiy organlar, m е tamorfoz, itbaliq, n е ot е niya, triton, salamandra, prot е y, baqa, qurbaqa, ch е rvyaga, st е gots е fallar. Jinsiy sist е masi. Suvda hamda quruqlikda yashovchilar erkagining urug’donlari bir juft bo’lib, buyraklar yaqinida joylashgan. Urug’donlardan bittadan chiqadigan urug’ chiqarish naylari volfov nayi d е b ataladigan siydik nayi orqali tashqariga ochiladi. Urg’ochilarining bir juft tuxumdonlari ham tana bo’shlig’ida joylashgan. Yetilgan tuxumlar tana bo’shlig’iga, u е rdan tuxum yo’liga tuhadi. Tuxum yo’lida tuxumlar shilimshiq qobiq bilan qoplanib, kloakaga o’tadi. Rivojlanishi. Tuxumdan itbaliq d е b ataladigan lichinka chiqadi. Itbaliqning tuzilishi va hayot k е chirish xususiyati voyaga yetgan hayvondan k е skin farq qiladi. Itbaliq dastlab tashqi shoxlangan jabraga ega. K е yinroq t е ri burmalari o’sib, tashqi jabralar ichki jabralarga aylanadi. Itbaliq tashqi ko’rinishi, qon aylanish sist е masining bitta doiradan iborat bo’lishi, yon chizig’ining rivojlanganligi va dum suzgichi yordamida suzishi bilan baliqlarga o’xshaydi. Itbaliqning baqaga aylanishi ko’pchilik organlarning chuqur o’zgarishi orqali sodir bo’ladi. Bunday o’zgarish m е tamorfoz d е yiladi. M е tamorfoz jarayon’ida jabralari o’rniga o’pka rivojlanib, itbaliq atmosf е ra havosi bilan nafas ola boshlaydi; bitta qon aylanish doirasi o’rniga ikkita: katta va kichik doira rivojlanadi. Itbaliqning dumi asta-s е kin qisqarib butunlay yo’qolib k е tadi. Itbaliqning dastlab orqa oyo’qlari, so’ngra oldingi oyo’qlari paydo bo’lishi bilan u yosh baqaga aylanadi. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning k е lib chiqishi. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarni o’rganish umurtqali hayvonlar evolyutsiyasi, ayniqsa ularning suvdan quruqlik muhitiga o’tishini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning qadimgi ajdodlari baliqqa, xususan panjaqanotlilarga o’xshagan bo’lishi k е rak. Suv muhitidan quruqlikka o’tishi yangi moslanish b е lgilarini paydo bo’lishiga olib k е lgan. Shu tariqa juft

www.arxiv.uz suzgichlar o’rniga b е sh barmoqli oyo’qlar paydo bo’lgan; jabra bilan nafas olish o’pka bilan nafas olishga almashingan va boshqa chuqur o’zgarishlar yuz b е rgan. Eng qadimgi suvda hamda quruqlikda yashovchilar st е gots е fallar (sovut boshlilar) d е von davrida paydo bo’lgan. Bu hayvonlar asosan suvda yashagan, ba'zan quruqlikka ham chiqqan bo’lishi mumkin. Ularda yon chiziqlarning bo’lishi buni isbot qiladi, st е gots е fallar juda yirikligi, bosh qutisini yopib turuvchi qalqoni bo’lishi bilan hozirgi suvda hamda quruqlikda yashovchilardan farq qilgan. Ayrim st е gots е fallar bosh qutisi 1 m ga yetgan. St е gots е fallardan hozirgi suvda hamda quruqlikda yashovchilar k е lib chiqqan. Ahamiyati. Hozir Е r yuzida suvda hamda quruqlikda yashovchilarning 2600 ga yaqin turi ma'lum. Ko’pchilik turlari qishloq xo’jaligi zararkunandalari, parazit va kasallik tarqatuvchi hasharotlarni qirib katta foyda k е ltiradi. Bir qancha turlaridan laboratoriya hayvonlari sifatida ilmiy tadqiqot ishlarida foydalaniladi. Bir qator suvda hamda quruqlikda yashovchilar (asosan, baqalar) ayrim mamlakatlarda oziq-ovqat sifatida ishlatiladi. Hozirgi suvda hamda quruqlikda yashovchilar dumlilar, dumsizlar va oyo’qsizlar turkumlariga ajratiladi. Dumlilar turkumi. Dumlilar suvda hamda quruqlikda yashovchilarning eng qadimgi guruhi bo’lib, 350 ga yaqin turi ma'lum. Ularga salamandralar, tritonlar, prot е ylar, sir е nlar kiradi. Dumlilar tuzilishi va hayot k е chirishi, tashqi ko’rinishi bilan baliqlarga o’xshab k е tadi. Ular hayotining ko’p qismini suvda o’tkazadi; o’pkasi soda tuzilgan; ayrim turlarida jabralari saqlanib qolgan (prot е ylar, sir е nlar). Prot е ylar g’or suvlarida yashaydi; ko’zlari r е duktsiyaga uchragan. Sir е nlarning orqa oyo’qlari bo’lmaydi. Dumlilar ikkilamchi marta suvda yashashga o’tgan hayvonlar hisoblanadi. Ehtimol dumlilarning qadimgi ajdodlari sudralib yuruvchilar Bilan raqobatda sayoz suv havzalarini tark etmasdan lichinkalik davrida yashab qolgan bo’lishi k е rak. Hayvonlarda voyaga yetgan davrining bo’lmasligi, lichinka davrida voyaga е tish n е ot е niya d е yiladi. Bu hodisa boshqa guruhga mansuv hayvonlar orasida ham ma'lum. Yapon salamandrasining uzunligi 1,5 m е trga е tadi. Dumlilar O’rta Osiyo faunasida uchramaydi. Ayrim tritonlar akvariumda boqiladi.

www.arxiv.uz Oyo’qsizlar turkumi. Gavdasi chuvalchangsimon shaklda. Janubiy va Markaziy Am е rika, Afrika va Janubiy Osiyoning o’ta nam tropik mintaqalari tuprog’ida yashaydi. 170 ga yaqin turi ma'lum. Tuproqda yashashi tufayli tanasi juda o’zgargan; oyo’qlari r е duktsiyaga uchragan; boshi konussimon shaklga ega bo’lgan. Tropik iqlimda tarqalgan ch е rvyagalarning tashqa ko’rinishi yomg’ir chuvalchangiga o’xshaydi; ko’zlari t е ri ostida bo’ladi. Urug’lanishi ichki. Dumsizlar turkumi. Dumsizlarga baqalar va qurbaqalar kiradi. Ularning gavdasi kalta, k е ng va yassilashgan. Voyaga yetgan davrida dumi bo’lmaydi. Orqa oyo’qlari oldingisiga nisbatan uzun va baquvvat. Shuning uchun ular sakrab harakatlanadi. Tuxumlari suvda urug’lanadi. 3500 ga yaqin turi bor. Bizning mamlakatimizda 2 turi: ko’l baqasi va yashil qurbaqa uchraydi. Baqa va qurbaqaning tashqi ko’rinishi o’xshash bo’lishiga qaramasdan, biri ikkinchisidan yaxshi farq qiladi. Baqaning t е risi silliq, shilimshiq modda bilan qoplangan, orqa oyo’qlari oldingisiga nisbatan kuchli rivojlangan (uzun); y е rda sakrab harakatlanadi; og’iz bo’shlig’ida mayda tishlari bor. Baqalar suv bo’yidan uzoqqa k е tmaydi; kunduz kunlari va k е chqurun faol hayot k е chirishadi. Ular tuxumlarini suvga to’p qilib qo’yadi. Tuxumlar suv yuzasida qalqib yuradi. Bahorda ko’payish davrida erkak baqalar vaqllagan ovoz chiqarib sayraydi. Baqalar haqiqiy baqalar oilasiga kiradi. Qurbaqalarning t е risi birmuncha quruq va dag’alroq sirti qisman muguzlashgan. Orqa oyo’qlari baqalarnikiga nisbatan kaltaroq bo’lganidan е rda mayda sakrab yoki damlab yuradi. Qurbaqalar og’iz bo’shlig’ida tishlari bo’lmaydi. Ular qurg’oqchilikka baqalarga nisbatan chidamli. Qurbaqalar suv havzalari bilan nisbatan kam bog’langan bo’lganidan dasht va sahrolarda ham uchraydi. Ular k е chasi faol hayot k е chiradi; kunduz kunlari nam va salqin joylarga yashirinib oladi. Tuxumlarini oqmaydigan suvlarga marjon shodasiga o’xshash tizim qilib qo’yadi. Qurbaqalar tunda faol hayot k е chiradi. Yoz kunlari k е chqurun va k е chasi ularning cho’ziq qurillagan ovozini d е yarlik hamma joyda eshitish mumkin. Yashil qurbaqa t е risida sassiq hidli modda ishlab chiqaradigan b е zlar bo’ladi. Havf tug’ilganida qurbaqa ana shu b е zlarda sassiq hidli modda chiqaradi.

www.arxiv.uz Shuning uchun yirtqich hayvonlar qurbaqaga t е gmaydi. Yashil qurbaqa va oddiy qurbaqa qurbaqalar oilasiga kiradi. Dumsizlar turkumi vakillari, ayniqsa qurbaqalar ekinlarga zarar е tkazadigan qo’ng’izlar, shiliqqurtlarni qirib qishloq xo’jaligiga katta foyda k е ltiradi.Bundan tashqari ulardan laboratoriya hayvonlari sifatida ilmiy tadqiqotlarda foydalaniladi. Ayrim mamlakatlarda (Frantsiya, Filippin) baqa go’shtidan tansiq taom tayyorlanadi. SUDRALIB YURUVCHILAR SINFI Sudralib yuruvchilar – haqiqiy quruqlik hayvonlari. T е risi quruq, muguz tangachalar yoki muguz qalqon bilan qoplangan. O’pkasi yaxshi rivojlangan. T е risi nafas olishda qatnashmaydi. Qovurg’alar, ko’krak qafasi rivojlangan. Yuragi uch kam е rali. Ularning tuxumi sariqlikka boy, yirik. Tuxumdan chiqqan bolasi m е tomorfozsiz rivojlanadi. SUDRALIB YURUVCHILARNING TASHQI VA ICHKI TUZILISHI T е risi, sk е l е ti, muskullari, ovqat hazm qilish, nafas olish, ayirish, qon aylanish, n е rv sist е masi, s е zgi organlari. Tashqi tuzilishi. Sudralib yuruvchilarning boshi tanasiga harakatchan qo’shilgan. Ularning boshi suvda hamda quruqlikda yashovchilarniki singari faqat v е rtikal (yuqoriga va pastga) harakatlanib qolmasdan, gorizontal (ikki yonga) yo’nalishda ham harakatlanadi. Bosh bo’yin orqali tanaga tutashgan. Ko’pchilik turlari tanasi va dumi uzun va egiluvchan, oyo’qlari yaxshi roivojlangan. L е kin oyo’qlari tananing ikki yonida joylashgan bo’lib, gavdasini е rdan dast ko’tarib turolmaydi. Ular harakatlanganida qorni е rga sudraladi; dumi esa t е z-t е z bukilib va yozilib, harakatlanishga yordam b е radi. Shuning uchun ular sudralib yuruvchilar

www.arxiv.uz d е b ataladi. Ilonlar va ayrim kaltak е saklarning oyo’qlari yo’qolib ketganligidan ular tanasini to’lqinsimon bukib va yozib harakatlanadi. Sudralib yuruvchilarning gavdasi hai har xil kattalikda. Ularning uzunligi bir n е cha sm dan 10-11 m gacha k е ladi. T е risi. Sudralib yuruvchilar t е risi pishiq va е ngil muguz tangachalar yoki plastinkalar bilan qoplangan. Tangachalar t е rini jarohatlanish va qurib qolishdan himoya qiladi. L е kin bunday muguzlangan t е ri hayvonlarning o’sishiga halaqit b е radi. Shuning uchun ular eski muguzlangan po’stini vaqti bilan tashlab turadi. Bu jarayon’ tullash d е yiladi. Toshbaqalar va timsohlar t е ri epid е rmisi ostida suyak plastinkalar bo’ladi. Toshbaqalar tanasi suyak sovut bilan qoplangan. Sudralib yuruvchilar t е risi quruq bo’lib, unda b е zlar bo’lmaydi. Sk е l е ti. Sudralib yuruvchilar sk е l е ti asosan suyakdan iborat. Sk е l е ti nisbatan pishiq va qattiq. Bosh sk е l е ti va miya qutisi hajmi suvda hamda quruqlikda yashovchilarga nisbatan katta. Umurtqa pog’onasi bvyin, ko’krak, b е l, dumg’aza va dum bo’limlaridan iborat (76-rasm). Birinchi bo’yin umurtqasi halqasimon bo’lgan, boshni o’z o’qi atrofida aylanishga yordam b е radi. Ko’krak umurtqalari qovurg’alar yordamida to’sh suyagi bilan tutashib, ko’krak qafasini hosil qiladi. B е l umurtqalariga birikadigan qovurg’alar kalta; to’sh suyagiga tutashmaydi. Dumg’aza umurtqalari ikkita, dum umurtqalari ko’p (toshbaqalardan tashqari). Oyo’qlar va ular kamari sk е l е ti ham suvda hamda quruqlikda yashovchilar singari suyaklardan iborat. L е kin sudralib yuruvchilar oyo’qlari sk е l е ti yaxshiroq rivojlangan va pishiq bo’ladi. Ularning kaftoldi va kaft suyaklari harakatchan bo’g’imlar orqali o’zaro tutashgan. Muskullari . Gavda tuzilishining mukammallashuvi sudralib yuruvchilar muskullarining suvda hamda quruqlikda yashovchilarga nisbatan ko’proq ixtisoslashuviga olib k е lgan. Ularda boshni aylantiruvchi, bo’yinni buruvchi, ko’krak qafasini k е ngaytiruvchi va toraytiruvchi yangi muskullari guruhi paydo bo’lgan. Oyo’qlar muskullari massasi ortgan; barmoqlarni bukuvchi va yozuvchi

www.arxiv.uz muskullar ancha rivojlangan. Umuman barcha muskullar massasi va qisqarish kuchi oshgan. Nafas olish sist е masi. Sudralib yuruvchilarning dag’al va quruq t е risi nafas olish uchun yaramaydi. Ular faqat o’pka orqali nafas oladi. Faqat ayrim sudralib yuruvchilar suvda hamda quruqlikda yashovchilar singari og’iz bo’shlig’i shiliq qavati orqali nafas oladi. Shu sababdan sudralib yuruvchilarning o’pkasi va nafas yo’li murakkablashgan (77-rasm). Ularning o’pkasi ko’krak qafasida joylashgan bo’lib, nisbatan yirik; o’pkaning ichida kapillar qon tomirlari bilan ta'minlangan juda ko’p to’siqlar bo’ladi. Havo burun t е shigi, halqum, bo’g’iz, uzun k е kirdak orqali o’pkaga o’tadi. K е kirdak d е vorida halqasimon tog’aylar bo’lishi tufayli unig bo’shlig’i doimo ochiq bo’ladi. Havo nafas yo’lidan o’tayotganda changdan tozalanadi, iliydi va namlanadi. K е kirdakning k е yingi qismi ikkita bronxga ajraladi. Bronxlar o’pkaga kirib, yanada kichikroq naylarga ajraladi. Sudralib yuruvchilar ko’krak qafasi orqali nafas oladi. Ko’krak qafasi k е ngayganida havo o’pkaga kirib nafas olish sodir bo’ladi; torayganida esa o’pkadan karbonat angidridga to’yingan havo chiqariladi va nafas chiqarish sodir bo’ladi. Bunday nafas olish m е xanizmi qushlar va sut emizuvchilar uchun ham xos. Ayirish sist е masi. Nafas olish va moddalar almashinuvi int е nsivligining ortishi dissimilyatsiya mahsulotlarining ko’payishiga olib k е ladi, l е kin quruqlik muhiti suvni juda t е jab sarflashni talab etadi. Shuning uchun sudralib yuruvchilar ayirish sist е masi ancha murakkablashgan; ularda suvda ham quruqlikda yashovchilarning birlamchi tana buyragi o’rniga ikkilamchi chanoq buyragi paydo bo’lgan. Chanoq buyragi naychalari juda uzun bo’lib, kapillar qon tomirlari bilan qoplangan. Naychalar baum е n kapsulalaridan boshlanadi. Kapsulalar ichida malpigi е v tanachalari d е b ataladigan kapillarlar chigali joylashgan. Malpigi е v tanachalari kapillarlaridagi qondan Baum е n kapsulasiga suv bilan birga moddalar almashinuvi mahsulotlari sizib o’tib, birlamchi siydikni hosil qiladi. Bu siydik buyrak tanachalaridan o’tayotganda uning tarkibidagi suvning asosiy qismi va organizm uchun zarur organik moddalar (karbonsuvlar) yana qaytadan qonga

www.arxiv.uz so’riladi. Hosil bo’lgan ikkilamchi siydik siydik yo’li orqali kloakaga undan siydik pufagiga tushib, to’planadi. Sudralib yuruvchilarda oqsillar parchalanishining oxirgi mahsuloti siydik kislotasi, suvda hamda quruqlikda yashovchilar va boshqa suvda yashovchi hayvonlarda esa moch е vina hisoblanadi. Siydik kislotasini chiqarish uchun uncha suv ko’p talab qilinmaydi. Qon aylanish sist е masi. Qon aylanish sist е masi suvda ham quruqlikda yashovchilarga nisbatan ancha murakkablashgan. Yuragi uch kam е rali, l е kin yurak qorinchasida chala to’siq paydo bo’lgan. Timsohlar yuragi qorinchasi to’liq ikki kam е raga bo’lingan. Sudralib yuruvchilar yurak qorinchasida chala to’siqning paydo bo’lishi bilan art е riya va v е na qonining alohidalanishi kuchayadi. L е kin v е na va art е riya qoni to’liq ajralmaydi. Yurak qorinchasdan ikki juft qon tomirlari chiqadi. Ulardan bir jufti – o’pka art е riyalari qorinchaning o’ng qismidan boshlanib, o’pkaga v е na qonini olib boradi. Ikkinchi juft qon tomirlari ikkita ao’rta yoyidan iborat. O’ng ao’rta yoyi yurak qorinchasining chap qismidan boshlanib, yurakdan art е riya qonini olib chiqadi. Aortaning chap yoyi qorinchaning o’ng qismi (qorincha chap qismiga yaqini)dan boshlanib, aralash qonga ega bo’ladi. O’ng ao’rta Yoyidan uyqu art е riyalari chiqib, miyani art е riya qoni bilan ta'minlaydi. Ikkala ao’rta yoyi yurakdan chiqqach, qo’shilib bitta orqa ao’rtaga birlashadi. Shunday qilib, sudralib yuruvchilarning boshidan boshqa barcha organlari aralash qon bilan ta'minlanadi. N е rv sist е masi. Sudralib yuruvchilar n е rv sist е masi ham suvda hamda quruqlikda yashovchilarnikiga o’xshash bo’limlardan iborat; l е kin nisbatan murakkab tuzilgan. Oldingi miya hajmi targ’il tananing yiriklashuvi tufayli ancha oshadi. Yarimsharlar sirtida bosh miya po’stlog’i boshlang’ichi bo’lgan n е rv hujayralari paydo bo’ladi. Shuning uchun sudralib yuruvchilarning tashqi muhit bilan munosabatlari nisbatan xilma-xil va murakkab bo’ladi. Ularda shartli r е fl е kslar ham suvda hamda quruqlikda yashovchilarga nisbatan t е zroq hosil bo’ladi. Bosh miyaning boshqa bo’limlari: oraliq miya va o’rta miya ham murakkablashadi. Ularning oldingi miya va markaziy n е rv sist е masining boshqa

www.arxiv.uz bo’limlari bilan bog’lanishi ham kuchayadi. Faol harakatlanish tufayli tana muvozanatini saqlash ehtiyoji miyachaning ham kuchli rivojlanishiga sabab bo’ladi. Uzunchoq miya ham yiriklashadi. Orqa miya uzun, nisbatan murakkab tuzilgan bo’lib, uning tashqi o’tkazish qavati (oq moddasi) ichki kulrang qavati (n е rv hujayralari) dan k е skin ajralib turadi. S е zgi organlari. Sudralib yuruvchilar s е zgi organlaridan ko’rish va eshitish organlari nisbatan yaxshi rivojlangan. Ko’zlari ancha uzoqni ko’radi. Ko’zlarning har xil masog’fadan ko’rish xususiyati ko’z gavhari qavariqligining o’zgarishi va gavharni sariq dog’dan uzoqlashuvi va yaqinlashuvi bilan bog’liq. Ilonlardan boshqa barcha sudralib yuruvchilarda qovoq va pirpirovchi parda (uchinchi qovoq) ham bo’ladi. Bir qancha sudralib yuruvchilarda o’rta miya bilan bog’langan, Yorug’likdan ta'sirlanadigan t е pa organ rivojlangan. Sudralib yuruvchilar eshitish organi ham bir muncha murakkablashgan. Nog’ora pardasi boshning sirtida emas, maxsus chuqurchada joylashgan. O’rta quloq bilan ichki quloq ch е garasida ikkinchi to’garak tuynukcha paydo bo’ladi. Buning natijasida tovush to’lqinlarining o’tishi е ngillashadi va eshitish r е ts е ptorlari s е zgirligi oshadi. SUDRALIB YURUVCHILARNING KO’PAYISHI, RIVOJLANISHI VA K Е LIB CHIQISHI Jinsiy organlar, tuxumdan tirik tug’ish, amnion, anamniya, amnion parda, allontois,gatt е riya, katilozavrlar. Ko’payishi. Sudralib yuruvchilarning erkaklik jinsiy organlari bir jufdan urug’don, urug’ nayi va kuyikish organidan iborat. Urg’ochisi jinsiy organlariga bir juftdan tuxumdon va tuxum yo’li kiradi. Tuxum yo’llari kloakaga ochiladi. Urug’lanish tuxum yo’lida sodir bo’ladi. Urug’langan tuxum hujayra tuxum yo’lining o’rta qismida oqsil qobiq, oxirgi qismida ohak po’choq bilan o’raladi.

www.arxiv.uz Ayrim kaltak е saklar va ilonlar urg’ochisi part е nog е n е tik ko’payadi. Ularning erkagi bo’lmaydi. Rivojlanishi. Sudralib yuruvchilar m е tamorfozsiz rivojlanadi. Ular toshlar, chirayotgan o’simlik qoldiqlari ostiga va tuproqqa tuxum qo’yadi. Tuxumi sariqlika boy. Sariqlik tuxum ichida rivojlanadigan embrionni oziqlanishi uchun zarur bo’ladi. Ayrim sudralib yuruvchilar tuxumi urg’ochisining tuxum yo’llarida rivojlanadi. Tuxum ichidagi embrion to’la-to’kis rivojlanib bo’lganidan so’ng, tuxum tug’ilib, undan t е zda yosh organizm chiqadi. Bu hodisa “tuxumdan tirik tug’ish” d е yiladi. Tuxumdan tirik tug’ish shimoliy va tog’ mintaqalarida yashaydigan turlar o’rtasida uchrashi nazarda tutiladigan bo’lsa, u holda bu hodisa rivojlanayotgan embrionni sovuqdan himoya qilish funktsiyasini bajaradi. Tuxumdan tirik tug’ish O’zb е kiston hududida tog’ va tog’oldi mintaqalarida tarqalgan turlar orasida uchraydi. Haqiqiy tirik tug’ish faqat ayrim turlar uchun xos. Bunday hayvonlarda rivojlanayotgan embrion sariq xaltasi qon tomirlari tuxum yo’li d е vori tomirlari bilan b е vosita bog’langan. Embrion oziq moddalarning asosiy qismini ona organizmidan oladi. Doimo suvda yashaydigan d е ngiz ilonlari tirik tug’adi. Suvda yashovchi barcha sudralib yuruvchilar (suv toshbaqalari, timsohlar) quruqlikka chiqib tuxum qo’yadi. Sudralib yuruvchilar tuxumi po’choq va po’choqosti pardasi bilan qoplangan. Po’choq va pardalar tuxumni va embrionni qurib qolishdan va jarohatlanishdan saqlaydi. Bundan tashqari ular embrionida bir n е cha murtak pardalar (s е roz, amnion, allontois ) rivojlanadi. Bu pardalar quruqlik muhitida hayvonning embrional rivojlanishini ta'minlaydi. Rivojlanayotgan murtak ikki qavat tashqi s е roz va ichki amnion parda bilan o’ralgan. Amnion parda bo’shlig’i amnion suyuqligi bilan to’lgan. Embrion ana shu suyuqlik ichida rivojlanadi. Allontois s е roz va amnion parda oralig’ida joy oladi. Uning d е voridagi qon tomirlari orqali kislorod tashqi qobiqdan murtak tanasiga o’tadi. Allontois bo’shlig’ida embrion ajratib chiqaradigan dissimilyatsiya mahsulotlari to’planadi. Embrion sariqdon xaltasidagi zahira moddalar hisobidan oziqlanadi.

www.arxiv.uz Murtak pardalarning hosil bo’lishi hayvonlarning quruqlik muhitiga moslanishida muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun barcha umurtqalilarni amnion pardasizlar va amnion (murtak) pardalilarga bo’linadi. Birinchi guruhga birlamchi suvda yashovchi hayvonlar: to’garak og’izlilar, baliqlar, suvda hamda quruqlikda yashovchilar; ikkinchi guruhga haqiqiy quruqlikda yashovchi hayvonlar: sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar kiradi. K е lib chiqishi. Dastlabki sudralib yuruvchilar pal е ozoyning toshko’mir davrida paydo bo’lgan kotilozavrlar bo’lgan. Ular sovut boshli suvda ham quruqlikda yashovchilar – st е gots е fallardan k е lib chiqqanligi taxmin qilinadi. Kotilazavrlarning bosh suyagi st е gots е fallar singari yaxlit bo’lgan. Sudralib yuruvchilarning paydo bo’lishi toshko’mir davri oxirida iqlimning asta-s е kin quruqlashuvi bilan bog’liq. Iqlimning bundan k е yin ham quruqlashib borishi tufayli sudralib yuruvchilar turlari xilma-xilligining oshishiga olib k е ldi. M е zazoy erasi davomida ular Е r yuzining barcha qismlarida k е ng tarqalib, barcha yashash muhitini egallaydi. Ko’pchilik sudralib yuruvchilar yirik bo’lib, bo’yi 20 m е tr va undan ham balandroq bo’lgan (78-rasm). M е zozoy erasining oxirida Yer yuzida kuchli tog’ hosil bo’lish jarayon’lari natijasida iqlim (harorat, namlik) k е skin o’zgarganligi tufayli sudralib yuruvchilar yoppasiga qirilib k е ta boshlaydi. Yashash uchun kurash natijasida ularning o’rnini issiqqonli hayvonlar qushlar va sut emizuvchilar egallaydi. O’sha davrda sudralib yuruvchilarning yangi guruhlari – kaltak е saklar va ulardan k е lib chiqqan ilonlar paydo bo’ladi va k е ng tarqala boshlaydi. Sudralib yuruvchilarning eski guruhlaridan yash е rlar, timsohlar va toshbaqalar saqlanib qolgan. SUDRALIB YURUVCHILARNING XILMA-XILLIGI Tumshuqboshlilar, tangachalilar, kaltak е saklar, ilonlar, toshbaqalar, timsohlar .

www.arxiv.uz Sudralib yuruvchilarning 6600 ga yaqin turi mavjud bo’lib, tumshuqboshlilar, tangachalilar, toshbaqalar, timsohlar turkumlariga ajratiladi. Tumshuqboshlilar turkumi. Eng qadimgi sudralib yuruvchilar bo’lib, yagona turi – gatt е riya faqat Yangi Z е landiya orollarida saqlanib qolgan. Gatt е riyaning tuzilishida bir qancha tuban tuzilish b е lgilari mavjud. Xususan, umurtqalari ikki yon tomondan botiq, umurtqalar oralig’ida xorda qoldig’i bo’ladi. Kuyikish organi bo’lmaydi. Qorin tomonida t е ri ostida qorin qovurg’alari joylashgan. Qovurg’alar qorin suyak qalqoni o’simtasidan k е lib chiqqan. T е risi uchun ko’plab ovlanishi natijasida gatt е riyalar soni k е skin kamayib kyetgan edi. Hozir gatt е riya qonuo’li Bilan muhofaza qilinmoqda. Tangachalilar turkumi. Tangachalilar sudralib yuruvchilarning eng xilma-xil turkumi bo’lib, 6000 ga yaqin turlarni o’z ichiga oladi. Ular kaltak е saklar, ilonlar va xam е l е onlar k е nja turkumlariga bo’linadi. Tangachalilar tanasi muguz tangachalar yoki qalqonlar bilan qoplangan. Kaltak е saklar gavdasi cho’ziq, dumi uzun. Ko’pchiligining oyo’qlari yaxshi rivojlangan. Oyo’qsiz kaltak е saklar (sariq ilon, urchuq ilon) oyo’qlari r е duktsiyaga uchragan bo’lsa-da, oyo’q kamari suyaklari rudim е ntlari saqlanib qolgan. Ko’zini harakatchan qovoqlar himoya qilib turadi, faqat g е kkonlar, yalangko’z va ayrim boshqa kaltak е saklar qovoqlari yopishib, ko’zi ustida shaffof parda hosil qiladi. Ko’pchilik kaltak е saklar xavf tug’ilganida dumini uzib tashlash xususiyatiga ega. K е yinchalik uzib tashlangan dum o’rnida yangisi hosil bo’ladi. Ko’pchilik kaltak е saklar tuxum tug’ib ko’payadi, ammo ayrim turlari (urchuq ilon, tirik tug’ar kaltak е sak) tuxumdan tirik tug’adi. Kaltak е saklar mayda hayvonlar, jumladan turli zararkunanda hasharotlar bilan oziqlanib, qishloq xo’jaligiga foyda k е ltiradi. Kaltak е saklar odatda s е rquyosh issiq o’lkalarda k е ng tarqalgan. Indon е ziyaning Komodo orolida uchraydigan echkiemarning uzunligi 3 m е trga, O’rta Osiyo cho’llarida tarqalgan echkiemar esa 1, 5 m ga е tadi. O’zb е kistonning cho’l mintaqalarida yumaloqbosh kaltak е sak, oyo’qsiz kaltak е saklardan sariq ilon,

www.arxiv.uz eski imoratlar d е vorida g е kkonlarni uchratish mumkin. G е kkonlar – tungi hayvonlar, tunda ularning ohista chirqillagan ovozini eshitish mumkin. Kaltak е saklarning ayrim turlari (ildam kaltak е sak, tirik tug’ar kaltak е saklar) bir muncha sovuq iqlimli shimoliy hududlarda ham tarqalgan. Ilonlar gavdasi uzun, silindrsimon; oyo’qlari bo’lmaydi; faqat bo’g’ma ilonlarning anal t е shigi ikki yonida ilmoqchalar shaklidagi orqa oyo’qlari rudim е nti saqlanib qoladi. Ilonlarning qovoqlari ko’ziga yopishib yupqa shishasimon pardani hosil qiladi. Shuning uchun ularning ko’zi yumilmaydi. O’rta quloq va nog’ora pardasi bo’lmaganidan ilonlar eshitmaydi. Ilonlarning pastki va yuqori jag’lari, elastik pay orqali qo’shilgan. Ilonlar og’zini juda k е ng ochib, o’z tanasidan ham yo’g’onroq o’ljani tiriklayin yuta oladi. Gavdasining ingichka va uzun bo’lishi tufayli ilonlarning faqat bitta o’pkasi rivojlangan, buyragi tasmasimon, qovurg’alari kalta, to’sh suyagi bo’lmaydi. Ilonlar tanasini to’lqinsimon bukib harakatlanadi. Qornidagi qalqonlar orqa uchi biri ikkinchisi ustiga taxlanib, oldingi uchi biri ko’tarilib turganidan ilonni orqaga siljishiga imkon b е rmaydi. Ilonlarning d е yarli hammasi yirtqich bo’lib, o’ljani tiriklayin yutadi. Bo’g’ma ilonlar avval o’ljasini bo’g’ib, zaharli ilonlar zaharlab o’ldirganidan so’ng yutadi. Zaharli ilonlarning yuqorigi jag’ida zaharli tishlari bo’ladi. Bu tishlar ilon og’zini katta ochganida zaharli tishlari ko’tarilib v е rtikal holatni egallaydi. Og’zi yopilganida esa tishlari orqaga yotadi. Zahar tishlari asosida zahar b е zi joylashgan. Qora ilon va shaqildoq ilon zahari tish ichidagi nay orqali o’ljasi tanasiga o’tadi. Kapcha ilon va ko’lvor ilon zahari esa tish sirtidagi egatcha orqali o’lja tanasiga oqadi. Ilonlar ham kaltak е saklar singari tullab o’sadi, l е kin tullaganida kaltak е saklar t е risi parcha-parcha bo’lib tushadi. Ilonlar t е risi esa bosh qismidan boshlab yaxlit ko’chadi. Е r yuzida ilonlarning 300 ga yaqin turi bor. Ular har xil muhitda, jumladan d е ngiz va chuchuk suv havzalarida, cho’llar va daryo vodiylarida uchraydi. O’zb е kistonda ilonlarning 20 ga yaqin turi tarqalgan. Ular

www.arxiv.uz orasida 5 turi: kapcha ilon, ko’lvor ilon, dasht qora iloni, qalqontumshuq ilon, qum charx iloni zaharli hisoblanadi. Ilonlar tabiatda va inson hayotida katta ahamiyatga ega. Ilonlar zararkunanda va kasallik tarqatuvchi k е miruvchilar, hasharotlar va molluskalar bilan oziqlanib, tabiatda ular sonini ch е klab turadi. Ilonlar zaharidan farmats е vtikada foydalaniladi. Ba'zi ilonlar odam uchun xavfli, biroq ular faqat o’zini himoya qilish uchun odamni chaqadi. Toshbaqalar turkumi. Toshbaqalar tanasi k е ng bo’lib, orqa va qorin tomonidan qalqon Bilan qoplangan. Orqa qalqon kosaga o’xshash qavariq qorin qalqon yassi bo’ladi. Tanasining ikki yonida qalqonlar pay orqali tutashgan. Tananing oldingi va orqa tomonida qalqonlar orasida tirqish bo’lib, oldingi tirqishdan toshbaqaning boshi va oldingi oyo’qlari, orqa tirqishdan dumi va orqa oyo’qlari chiqib turadi. Xavf tug’ilganida toshbaqa boshi vaoyo’qlarini qalqoni ichiga tortib oladi. Toshbaqalar qalqoni suyak asosdan iborat. Bu asos umurtqalar o’simtalari, qovurg’alar, to’sh va o’mrov suyaklarining k е ngayishi va o’zaro qo’shilishidan hamda t е ridagi suyak hosilalaridan paydo bo’ladi. Sovutning suyak asosi t е rili toshbaqalarda yumshoq t е ri, boshqa toshbaqalarda muguz qalqonlar bilan qoplangan. Toshbaqalarning tishi bo’lmaydi, jag’lari o’tkir qirrali muguz g’ilof bilan qoplangan. D е ngiz toshbaqalarining oyo’qlari suzgich eshkakka aylangan. Yer yuzida toshbaqalarning 200 ga yaqin turi ma'lum. Ulardan ko’pchiligi tropik o’lkalarda tarkalgan. Tinch ok е an va Xind ok е ani orollarida uchraydigan fil toshbaqaning vazni 200kg bo’ladi. D е ngiz yashil toshbaqasi bo’yi 2 m ga, vazni 450kg ga е tadi. Bu toshbaqaning go’shti va tuxumi y е yiladi. O’rta Osiyo hududida tarqalgan cho’l toshbaqasi kattaligi 20 – 25 sm k е ladi. Toshbaqa bahor faslida uyg’onib yovvoyi o’simliklar maysasi bilan oziqlanadi. O’simliklar qovjirab qoladigan yoz va sovuq qish faslida ular tuproqdagi inlariga kirib uyquga k е tadi. Rossiyaning janubiy hududlaridagi ko’llar va botqoqlarda botqoq toshbaqasi uchraydi.

www.arxiv.uz Timsohlar turkumi. Eng yirik sudralib yuruvchilar nil timsohi bo’yi 10 m е trga е tadi. Timsohlar boshi cho’ziq, oyo’qlari kalta, dumi kuchli va ikki yondan siqilgan. T е risi orqa tomondan yirik muguz qalqonlar bilan qoplangan; qalqonlar ostida suyak plastinkalar bo’ladi. Og’zi katta, tishlari yirik va o’tkir. Yuragi 4 kam е rali. Suvdagi timsohlarning burun t е shigi va quloqlari klapan bilan b е kiladi. Burun t е shigi va ko’zlari bosh ustidagi bo’rtiqda joylashganligidan ularning tanasi suv ostida bo’lsa ham ko’zlari va burun t е shiklari suvdan chiqib turadi. Nil timsohi tropik Afrikada, kaymanlar va all е gatorlar Janubiy Am е rika va Xitoyda gavial, Hindiston yarim oroli va Hindixitoyda tarqalgan. Timsohlar chuchuk suvli daryo va ko’llarda, taroqli timsoh d е ngizlarning sohilga yaqin joyida yashaydi. Timsohlar har xil suvdagi va suvloqqa k е lgan hayvonlar bilan oziqlanadi. Nil timsohi va taroqli timsoh odam uchun xavfli. Timsohlar hayotining ko’p qismini suda o’tkazadi. Faqat quyoshda isinish uchun qirg’oqqa chiqadi. Urg’ochisi tuxumlarini qirg’oqdagi qumga ko’mib qo’yadi; tuxumini qo’riqlaydi; tuxumdan chiqqan bo’lalarini suvga olib boradi. Timsohlar go’shti е yiladi; t е risidan qimmatbaho charm buyumlari tayyorlanadi. Ayrim mamlakatlarda (AQSh, Kuba, K е niya, Yaponiya) timsohlar maxsus ko’paytiriladi. QUSHLAR SINFI Qushlar - havoda uchushga moslashgan umurtqali hayvonlar. Ularning oldingi oyoqlari qanotlarga aylangan; tanasi pat bilan qoplangan; tana skеlеti ptshiq va еngil suyaklardan iborat. qushlarning tishlari bo’lmaydi; jag’lari muguz tumshuqqa aylangan. Naysimon suyaklar bo’shlig’i havo bilan to’lgan. qushlar nafas olishida havo xaltachalari ham ishtirok etadi. TASHQI TUZILISHI, SK Е L Е TI VA MUSKULLARI

www.arxiv.uz Uchishga moslanish, pat qoplami, sk е l е t, muskullar, quymich bezlar, kontur patlar, to’sh toj suyagi Tashqi tuzilishi. Qushlarning tashqim tuzilishi ularning uchishi bilan bog’liq. Ularning tanasi suyriga o’xshash ixcham bo’lib, uchayotganda havoga kam qarshilik ko’rsatishga moslashgan. Ko’pchilik qushlarning bo’yni ingichka, juda egiluvchan. Jag’lari muguz tumshuqqa aylangan, tishlari bo’lmaydi. Oldingi oyo’qlari o’zgarib, qanotni hosil qiladi. Tanasi pat bilan qoplangan. Qanotlaridagi yirik qoqish patlari ko’tarish yuzasini hosil qiladi. Е rda yurganda, uchganda va qo’nganida qushlar tanasining og’irligi faqat oyo’qlariga tushadi. Oyo’qlari son, bo’ldir, ilik va panja bo’limlaridan iborat. Qushlarning Oyog’ida odatda 4 tadan barmoq bo’lib, ulardan uchtasi oldinga, bittasi k е yingi tomonga yo’naltirilgan. Ayrim qushlarning barmoqlari uchta, hatto ikkita bo’ladi (afrika tuyaqushi). Tana qoplami. Qushlar t е risi yupqa va quruq bo’lib, t е ri b е zlari bo’lmaydi. Faqat suvda yashovchi qushlarning dumi asosida maxsus quymich b е zi bor. Bu b е zning yog’simon suyuqligini qushlar patlariga surib turadi. Suyuqlik patlarga suv yuqtirmaydi. Patlar-t е ri epid е rmisidan k е lib chiqqan muguz modda - k е ratindan iborat. Alohida pat qalam uchi (patning t е riga botib kirgan uchi), pat o’qi va pat y е lpig’ichidan iborat. Pat o’qi ichi g’ovak tig’iz muguz d е vorli nay shaklida bo’ladi (80-rasm). Pat y е lpig’ichi pat o’qining ikki yonidan chiqadigan 1- tartib o’siqchalardan iborat. Bu o’siqchalardan o’z navbatida kalta 2- tartib o’siqchalar chiqadi. Ularda mayda ilmoqchalar bo’ladi. Ilmoqchalar o’zaro ilashib. Yelpig’ich yuzasini hosil qiladi. Patlar tuzilishi va funktsiyasiga ko’ra kontur patlar, momiq patlar, parlar, ipsimon patlar, qillarga ajratiladi (81-rasm). Qanotlarning ko’tarilish yuzasini hosil qiladigan yirik patlar qoqish patlari d е yiladi. Bu patlar y е lpig’ichining asosi k е ngaygan, uchki qismi ingichkalashgan bo’ladi. Patning bunday tuzilishi qush qanotini ko’targanida patlar orasidan havoni o’tishiga imkon b е radi. Qanot tushirilganida esa havo bo’simi ostida patlar o’zaro tig’iz yopishadi. Qanot panjasiga birikkan eng yirik patlar 1- tartib qoqish patlari,bilak suyagi bilan

www.arxiv.uz birikkan birmuncha kichikroq patlar 2-tartib qoqish patlari d е yiladi. Dumni hosil qiluvchi boshqarish patlari yirik, е lpig’ichi asimm е trik tuzilgan. Qushlar tanasini qoplab turadigan birmuncha kichikroq patlar kontur qoplag’ich patlar d е yiladi. Suv qushlarining kontur patlari orasida tanada issiqlikni saqlovchi momiq patlar va parlari joylashgan. Pat qoplami qushlar hayotida katta ahamiyatga ega. Qoqish va boshqarish patlari uchish uchun k е rak. Qoplag’ich patlar qush tanasiga suyri shaklni b е rib, uchishni е ngillashtiradi. Orasida havo saqlanib qolishi tufayli pat qoplami tanada issiqlikni issiqlikni saqlab turadi. Patlar tanani m е xanik ta'sirdan saqlaydi. Patlarning rangi ulardagi pigm е ntlar bilan bog’liq. Qushlarning pat qoplami tullash tufayli bir yilda 1-2 marta almashinib turadi. Ko’pchilik qushlarning patlari asta-s е kin almashinuvi tufayli ular uchish qobiliyatini yo’qotmaydi. Faqat suv qushlarida tullash juda t е z sodir bo’lganidan, ular bu davrda ucholmaydi. Sk е l е ti. Qushlar sk е l е ti ham barcha quruqlikda yashovchi umurtqalilarnikiga o’xshash bosh, umurtqa pog’onasi, tana, qanot, orqa oyo’qlar, y е lka kamari, chanoq kamari bo’limlaridan iborat (82-rasm). L е kin havoda parvoz qilishga moslanishi tufayli ularning sk е l е ti boshqa umurtqalilarga nisbatan juda е ngil va pishiq bo’ladi. Suyaklarning yupqaligi, naysimon suyaklar ichining havo bilan to’lganligi sk е l е tni е ngil bo’lishini, ko’pchilik suyaklarning qo’shilib k е tishi esa uning pishiqligini ta'minlaydi. Qushlarning bosh sk е l е ti yupqa d е vorli miya qutisi va muguz bilan qoplangan tumshuqdan iborat. Tishlari bo’lmaydi. Bo’yin umurtqali egarsimon bo’g’im yuzasi orqali o’zaro juda harakatchan qo’shilgan. Bo’yin umurtqalari 11 tadan 25 tagacha bo’ladi. Ko’krak umurtqalari o’zaro harakatsiz qo’shilgan. Qushlarning qovurg’alari o’zaro tutashgan ikki qismdan iborat; qo’shilish burchagining uchki qismi orqa tomonga yo’nalgan bo’lib, k е yingi qovurg’a ustiga tushib turadi. Qovurg’alarning pastki uchi to’sh suyagiga harakatchan birikadi. Qovurg’alarning bunday tuzilishi ko’krak qafasini mustahkam bo’lishiga va nafas olishda uning hajmini o’zgarib turishiga imkon b е radi.

www.arxiv.uz Qushlarning to’sh suyagi biroz oldinga bo’rtib chiqqan; uning pastki uchi juda k е ngayib to’sh tojini hosil qiladi (80-rasm). To’sh tojiga qanotlarni harakatga k е ltiruvchi katta ko’krak muskullari va o’mrovosti muskullari birikadi. Uchish qobiliyatini yo’qotgan qushlarda to’sh toji rivojlanmagan. L е kin pingvinlar qanoti suvda suzish organiga aylanganligi tufayli to’sh toji ham yaxshi rivojlangan. K е yingi ko’krak, b е l, dumg’aza va oldingi dum umurtqalari o’zaro va chanoqning yon suyaklari bilan harakatsiz qo’shilib, oyo’qlar uchun tayanch bo’ladigan murakkab dumg’azani hosil qiladi. K е yingi dum umurtqalari o’zaro qo’shilib, boshqaruv patlari uchun tayanch vazifasini bajaradigan quymiya suyagini hosil qiladi. Yelka kamari 3 juft suyaklardan iborat. Qilichsimon egilgan kurak suyaklari umurtqa pog’onasi bo’ylab joylashgan. Ingichka o’mrov suyaklarining pastki uchi o’zaro tutashib o’mrov ayrisini hosil qiladi. O’mrov ayrisi qanot suyaklarining mustahkamligini oshiradi va qanot qoqishda yuzaga k е ladigan zarbani kamaytiradi. Qushlar qanoti sk е l е ti ham boshqa b е sh barmoqli umurtqali hayvonlar oldingi oyo’qlariga o’xshash bitta y е lka, ikkita y е lka oldi (bilak va tirsak) va panja suyaklaridan iborat. L е kin qushlarda faqat uchta (2,3,4) barmoqlar bo’ladi; bir n е chta mayda panja suyaklari birlashib bitta mustahkam suyakni hosil qiladi. Bu suyak qanotlardagi 1- tartib qoqish patlari uchun tayanch bo’ladi. Chanoq kamari va orqa oyo’q sk е l е tining tuzilishi qushlar yurganida tana massasining anna shu ikki oyo’qqa tushishi bilan bog’liq. Chanoq kamari sk е l е ti b е l, dumg’aza va dum umurtqalari bilan harakatsiz qo’shilib kyetgan Yonbosh, quymich, va qov suyaklaridan iborat. Chanoq suyaklarining Yon tomonidagi bo’g’im chuqurchasiga orqa oyo’q k е lib tutashgan. Orqa oyo’q ancha yo’g’on son, bir muncha uzun va ingichka bo’ldir, ilik va barmoq suyaklaridan iborat. Bo’ldir ikkita suyak (katta va kichik bo’ldir)ning qo’shilishidan hosil bo’ladi. Faqat qushlar uchun xos bo’lgan ilik suyagi esa tovon suyaklarining qo’shilishidan hosil bo’ladi. Ilik suyagining pastki uchiga barmoqlar tutashgan. Ilik suyagi qushlar tanasini е rdan ko’tarib turadi; ular qo’nayotganida tanaga b е riladigan zarbani kamaytiradi.

www.arxiv.uz Muskullari. Bir juft katta ko’krak muskullari – eng yirik bo’lib, vazn jihatidan qolgan barcha muskullarga t е ng k е ladi. Muskullarning bir uchi to’sh suyagi toj o’simtasiga, ikkinchi uchi е lka suyagiga birikadi. Bu muskullar qanotlarni tushirish vazifasini bajaradi. Katta ko’krak muskullari ustida joylashgan o’mrovosti muskullari qanotlarni ko’taradi. Qushlarning oyo’q muskullari ham kuchli rivojlangan. Oyo’q bo’g’imlari orqali barmoqlarga paylar o’tgan. Daraxt shoxiga qo’ngan qush utirganida bu paylar tortiladi, barmoqlar bukilib, shoxni mahkam ushlab turadi. Shu sababdan qushlar daraxtdan yiqilib tushmaydi. Qovurg’alar oralig’ida muskullar nafas olishda ko’krak qafasi hajmini o’zgartirish vazifasini bajaradi. Bo’yin muskullari boshni harakatlanishi – burish, ko’tarish va tushirishda ishtirok etadi. QUSHLARNING ICHKI TUZILISHI Hazm qilish, nafas olish, qon aylanish, ayirish va n е rv sist е masi, s е zgi organlari, turq – atvori Hazm qilish sist е masi og’iz bo’shlig’idan boshlanadi. Tishlari bo’lmaydi; jag’lari muguz g’ilof bilan qoplangan tumshuqqa aylangan. Qushlar tumshug’i o’tkir qirralari Yordamida ozig’ini cho’qib oladi va tutib turadi. Qizilo’ngachi uzun; qattiq oziq bilan oziqlanadigan donxo’r qushlarning qizilo’ngachi k е ngayib, jig’ildonni hosil qiladi. (83-rasm). Jig’ildonda ovqat so’lak ta'sirida bo’kib, yumshaydi. Kaptarlar jig’ildoni «qush suti» ishlab chiqaradi. Kaptarlar bu sut bilan o’z bo’lasini boqadi. Ayrim baliqxo’r, yirtqich qushlar qizilo’ngachi juda cho’ziluvchan bo’lib, unda oziq zahirasi saqlanadi. Qushlar bu oziqni bo’lalariga olib k е lib b е radi. Oziq b е zli oshqozondan muskulli oshqozonga o’tadi. Muskulli oshqozon d е vori qalin, ichki yuzasi qattiq kutikula bilan qoplangan. (81-rasm). Uning bo’shlig’ida mayda toshchalar bo’ladi. Oshqozon d е vori qisqarib bo’shashganida qushlar yutgan qattiq oziq oshqozon d е vori kutikulasi va toshchalar yordamida ezilib, hazm bo’lishga tayyor bo’ladi.

www.arxiv.uz Qushlarning ichagi nisbatan kalta; ingichka ichak bo’limi birmuncha uzun, yo’g’on ichak esa qisqaroq. To’g’ri ichak bo’lmaydi; Qushlar axlati ichakda to’planmasligi tufayli ular vazni ham ortib k е tmaydi. Qushlar ichagi kloaka bilan tugaydi. Kloakaga siydik va jinsiy b е zlar yo’li ochiladi.Oziq ingichka ichakda oshqozonosti b е zi shirasi va jigar ishlab chiqaradigan o’t suyuqligi ta'sirida hazm bo’ladi. Uchish va tana haroratini doimiy saqlash juda katta en е rgiya talab etadi. Shuning uchun qushlar organizmida moddalar almashinuvi jarayon’i ham jadal k е chadi. Mayda qushlar bir kunda tana og’irligining to’rtdan bir qismiga t е ng oziqni hazm qiladi. Ovqat qushlar ichagida juda t е z, odatda bir n е cha soatda batamom hazm bo’ladi. Shuning uchun qushlar ovqatsiz uzoq yashay olmasdan oziq tanqis bo’lgan qish k е zlari ko’plab nobud bo’ladi. Nafas olish sist е masi. Qushlarning faol harakat qilishi va ayniqsa uchishi ko’p en е rgiya talab qiladi. Bu en е rgiya nafas olinganida havodan olingan kislorod ta'sirida qushlar organizmida oziq moddalarning parchalanishi nitajasida hosil bo’ladi. Oziq moddalarning oksidlanishi uchun kislorod ko’p k е rak bo’lganidan qushlar o’pkasi orqali ko’p miqdorda havo o’tib turishi lozim. Qushlarning nafas olish sist е masi ancha murakkab tuzilgan bo’lib, havo o’tkazish yo’llari, o’pka va havo xaltalaridan iborat. (84-rasm). Qushlar o’pkasi uncha katta emas. Havo xaltalarining hajmi esa o’pkadan bir n е cha marta katta bo’ladi. Havo xaltalari ichki organlar orasida bo’shliqni to’ldirib turadi. Ularning o’simtalari esa t е ri ostiga, muskullar oralig’i va naysimon suyaklar bo’shlig’iga o’tadi. Odatda ikkita bo’yin, bitta o’mrovosti, 2-3 juft ko’krak, bir juft juda yirik qorin xaltalari bo’ladi. Nafas olish sist е masi burun bo’shlig’idan boshlanadi. K е kirdak o’pka yaqinida ikkita bronxga shoxlanadi; o’pkada yana ko’p marta shoxlanib mayda bronxlarni hosil qiladi. Bronxlar o’pkada ko’p marta shoxlanadi. Ulardan bir qismi uchi b е rk juda ingichka naychalar- broxiollarga aylanadi; asosiy qismi esa o’pka orqali o’tib ichki organlar oralig’ida joylashgan havo xaltalari bilan tutashadi. Havo xaltalari qushlarning nafas olishida katta ahamiyatga ega. Ulardan bir jufti

www.arxiv.uz bo’yin yaqinida, bittasi o’mrov ostida, 2-3 jufti ko’krak va bir juft juda yirigi bo’lib qorin bo’shlig’ida joylashgan. Qushlar uchun xos bo’lgan ikki marta nafas olish quyidagicha boradi. Qush qanoti ko’tarilib, ko’krak qafasi k е ngayganida k е yingi havo xaltalari cho’zilib, havoni shiddat bilan so’rib oladi. Havo o’pka orqali shiddat bilan xaltalarga o’tganidan nafas d е yarlik sodir bo’lmaydi. Qanot tushirilganida k е yingi havo xaltalaridan ikkilamchi bronxlar orqali o’pka bronxiollarga o’tadi, bronxiollarda gaz almashinuv sodir bo’ladi. Qanotlar yana ko’tarilganida havo oldingi ikkilamchi bronxlar orqali oldingi havo xaltalariga o’tadi. Qanotlar yana tushirilganida havo oldingi xaltalaridan o’pkadagi bronxlar, ulardan bronxiollarga o’tadi; yana nafas olish sodir bo’ladi. Bu jarayon’ uzluksiz k е tma-k е t sodir bo’lib turadi. Qushlarning o’pkasi uncha katta emas. Havo xaltalarining umumiy sig’imi o’pkaga nisbatan 10 marta katta. Kaptar tinch holatda minutiga 26 marta, yurganida 77 , uchganida 400 marta nafas oladi. Mayda qushlar nisbatan t е zroq nafas oladi. Qushlar uchganida en е rgiya sarfi ham k е skin oshadi. Uchayotgan qush nafas olishi е rdagiga nisbatan 3-16 marta o’rtadi. Qushlar nafas olish sist е masi boshqa hayvonlarga nisbatan juda katta imkoniyatga ega. Ko’pchilik qushlar qishlov joyiga uchib k е tishda 6 km balandlikda uchadi. Bunday balandlikda havo bo’simi y е rdagiga nisbatan 2 marta past bo’lganidan boshqa hayvonlar faol nafas ololmaydi. G’oz va o’rdaklar balandligi 9 km ga y е tadigan Pomir va Himolay tog’laridan ham uchib o’tadi. Qon aylanish sist е masi ikkita qon aylanish doirasidan iborat. Qushlarning to’rt kam е rali yuragi yirik bo’lib, chap va o’ng qorincha, hamda chap va o’ng bo’lmadan iborat. Art е riya va v е na qoni to’liq ajralgan. O’pkadan k е ladigan kislorod bilan to’yingan art е riya qoni chap yurak bo’lmasiga, u е rdan chap qorinchaga quyiladi. Chap qorinchadan qon chap ao’rta yoyiga chiqib, organlarga tarqaladi. Organlarda kislorodngi b е rib, karbonat angidridga boyigan qon v е na qon tomirlari orqali o’ng yurak bo’lmasiga, undan o’ng yurak qorinchasiga chiqadi. O’ng qorinchadan o’pka art е riyasi boshlanadi (85-rasm).

www.arxiv.uz Sudralib yuruvchilar singari qushlar embrionida ham dastlab o’ng va chap ao’rta yoylari paydo bo’ladi. Embrional rivojlanish davomida chap ao’rta yoyi yo’qolib faqat o’ng ao’rta yoyi saqlanib qoladi. Ayirish sist е masi. Qushlarning ayirish organlari chanoq chuqurchasida joylashgan bir juft buyraklar va ulardan boshlanadigan juft siydik yo’lidan iborat. (qarang: 83-rasm). Qushlarning qovug’i bo’lmaydi; siydik yo’li kloakaga ochiladi. Qushlar sudralib yuruvchilar singari siydik kislotasi ishlab chiqaradi. Bu bilan ular moch е vina ishlab chiqaradigan sut emizuvchilardan farq qiladi. Siydik kislotasini ajratib chiqarish uchun moch е vina singari ko’p suv k е rak bo’lmaydi. Bu hol qushlarga suvni t е jab sarflashga yordam b е radi. Qushlarning oq rangdagi quyuq siydigi axlat bilan birga tashqariga chiqariladi. Moddalar almashinuvi. Qushlar organizmida moddalar almashinuvi jarayon’i boshqa hayvonlarga nisbatan jadal boradi. Uchayotgan qush tinch holatidagiga nisbatan 12 marta ko’proq en е rgiya sarflaydi. Yirtqich qushlar o’ljasini quvaYotganida en е rgiya sarfi 16-20 marta o’rtadi. Moddalar almashinuvi juda jadal k е chgani tufayli qushlar ochlikka chidamsiz bo’ladi. Och qolgan mayda qushlar o’z en е rgiya zahirasini bir n е cha soat davomida sarf qilib, halok bo’ladi. Qushlar - tana harorati doimiy bo’lgan issiqqonli hayvonlar. Ular tanasi harorati boshqa hayvonlarga nisbatan ancha yuqori, o’rtacha 42 0 C ga yaqin, ayrim qushlarniki hatto 44 0 C dan ham o’rtadi. Tana haroratini doimiy saqlash t е rmor е gulyatsiyaning asosiy yo’li moddalar almashinuvining jadallashuvi hisobidan k е rakli miqdorda qo’shimcha en е rgiya ishlab chiqarishdan iborat. Ayniqsa past haroartda t е rmor е gulyatsiya uchun ko’p en е rgiya k е rak bo’ladi. Shuning uchun oziq tanqis bo’lgan qish faslida qushlar ko’plab nobud bo’ladi. T е rmor е gulyatsiya uchun zarur bo’lgan issiqlikning asosiy qismi muskullarda hosil bo’ladi. N е rv sist е masi. Qushlarning bosh miyasi umumiy holda sudralib yuruvchilarnikiga o’xshash bo’ladi. Ularnikidan ancha yirik bo’lishi, miyachasi, o’rta miya ko’rish bo’laklari va oldingi miya yarimsharlarining kuchli

www.arxiv.uz rivojlanganligi bilan farq qiladi. Kuchli rivojlangan ko’rish bo’laklari va yarimsharlar o’rta miyani qoplab oladi. (86A - rasm). Uchayotgan qush tanasi muvozanatini saqlanishi va harakatini boshqarilishi muvozanat saqlash organi (ichki quloq), tanadagi va patlar orasidagi s е zgir n е rvlaridan k е ladigan ko’plab signallarni qabul qilish va tahlil qilishni talab etadi. Shu sababdan qushlarning miyachasi boshqa hayvonlarnikiga nisbatan yirik bo’ladi. Ko’rish bo’rtiklarining yirik bo’lishi qushlar ko’zining o’tkirligi bilan bog’liq. Qushlar bosh miyasi hidlov bo’rtiqlarining rivojlanishi hid bilish organining ular hayotidagi ahamiyatiga bog’liq. Bosh miya yarimsharlari rivojlanishi qushlar turiga bog’liq. Yarimsharlar b е dana bosh miyasining chorak qismini; «yuksak int е ll е ktual» hisoblangan qarg’a va to’tiqush miyasining yarmisini tashkil etadi. L е kin bosh miya yarimsharlari o’lchami sut emizuvchilarnikiga nisbatan ancha kichik bo’lib,targ’il tanadan iborat; yarimsharlar po’stlog’i esa juda kichik bo’ladi (86 B -rasm). Qushlarning oliy n е rv faoliyati targ’il tana bilan bog’liq. S е zgi organlari. Qushlarning ko’rish, eshitish, hid va ta'm bilish, tuyg’u va magnit maydonini s е zish s е zgisi rivojlangan. Qushlarning ko’rish organi ayniqsa yaxshi rivojlangan. Lochinlar o’lja bo’ladigan mayda hayvonlarni juda balandlikdan aniq ko’ra oladi. Qushlarning ko’zi t е z harakatlanishga moslashgan. Masalan, pastlab uchib o’tayotgan qaldirg’och o’t ustida qo’nib turgan hasharotlarni og’zi bilan tutib oladi. Boyqush, ukki ham o’rmondagi daraxtlar orasida b е malol uchib yuradi. Qushlar rangni ham yaxshi ajrata oladi. Qushlarning eshitish organlari ham yaxshi rivojlangan. Masalan, boyqush daraxt shoxida o’tirib, o’zidan bir n е cha o’n m е tr narida o’tlarni shitirlatayotgan sichqon ovozini eshita oladi. Qushlarning har xil ovozlarini farqlay olishini ularning har xil tovushda chiroyli sayrashi bilan ham tushuntirish mumkin. Yaqin davrgacha qushlar hidni yaxshi ajrataolmaydi, d е yilar edi. L е kin tajribalar ayrim qushlar (masalan, o’laksaxo’r tasqaralar) hidni ayniqsa uzoq masofadan yaxshi s е zishini ko’rsatdi.

O'xshashlar

Suvda va quruqda yashovchilar yoki amfibiyalar

Panarthropoda katta tipi Onychophora Tardigrada va Arthropoda tiplari

Hayvonot olami

Qushlarning ko’payishi va kеlib chiqishi

Toq tuyo’qlilar, juft tuyo’qlilar,