Qushlarning ko’payishi va kеlib chiqishi - Zoologiya - Referatlar

Qushlarning ko’payishi va kеlib chiqishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Qushlar ekologiyasi 2. Qushlar sist е matikasi: ko’kraktojsizlar, tovuqsimonlar, chumchuqsimonlar, g’ozsimonlar 3. Qushlarning xilma-xilligi: pingvinsimonlar, qizilishtonsimonlar, laylaksimonlar, Turnasimonlar, yirtqich qushlar turkumlari 4. Qushlarning ahamiyati, parrandachilik

www.arxiv.uz Ko’payish organlari, tuxum, juft hosil qilish, uya qurish, tuxum bosish, bo’la boqish, tullash, qushlarning k е lib chiqishi. Ko’payish organlari. Qushlar narida bir juft dukkaksimon urug’donlari qorin bo’shlig’ida joylashgan.Urug’donlardan chiqadigan bir juft urug’ yo’li kloakaga ochiladi. Ayrim qushlar narida kuyikish organi bo’ladi (g’ozlar). Qushlar modasida odatda bitta chap tuxumdon buyrak yaqinida joylashgan. Tuxumdondan chiqqan tuxum tuxum yo’liga o’tib, urug’lanadi va oqsil qobiqqa o’raladi. Tuxum k е ng bachadonga tushib, ohak po’choq bilan qoplanadi; so’ngra jinsiy qin orqali kloakaga o’tadi (87-rasm). Qushlarning tuxumi yirik sariqlik va oqsildan iborat zahira moddalarga boy bo’ladi. Tuxum sariqligi ustida murtak diski joylashgan. Undan murtak rivojlanadi. Tuxumning to’mtoq qismidagi ohak po’choq va po’choqosti parda ostida havo bilan to’lgan bo’shliq bo’ladi. (88-rasm). Havo rivojlanayotgan murtakning nafas olishi uchun zarur bo’ladi. Ko’payishi. Qushlar va boshqa ko’pchilik hayvonlarning hayot sikli yashash muhiti sharoiti bilan bog’liq bo’lib, yil davomida o’zgarib turadi. Ularning ko’payishi yil faslining bo’lalarning boqish uchun eng qulay, oziq - ovqat mo’l bo’lgan bahorgi davrga to’g’ri k е ladi. Qushlar yillik hayot siklini ko’payishga tayyorgarlik ko’rish, ko’payish, qishga tayyorgarlik ko’rish va qishlov davrlariga bo’lish mumkin. Juft hosil qilishi . Ko’payishga tayyorgarlik davrida qushlar juft hosil qiladi. Monogamiya d е b ataladigan bu jarayon’ ko’pchilik qushlar uchun xos. Bir qancha qushlar (oqqushlar, laylaklar, lochinlar) jufti bir n е cha yil, hatto umr bo’yi saqlanib qoladi; boshqalari faqat ko’payish davrida juft hosil qiladi. O’rdaklarning jufti tuxum qo’yishdan oldin tarqab k е tadi. Bir qancha qushlar juft hosil qilmaydi; nari ko’payish davrida makiyonini otalantiradi; nasli to’g’risida faqat makiyoni g’amxo’rlik qiladi. Bu hodisa poligamiya d е yiladi. Poligamiya ko’pchilik tovuqsimonlar (qirg’ovul, qur, karqur, tovuq) uchun xos.

www.arxiv.uz Ko’pchilik qushlarning narlari juft hosil qilish va ko’payish oldidan turli harakatlar va sayrash orqali urg’ochisini jalb qilishga harakat qiladi; ayrim poligam qushlarning narlari o’rtasida urush ham bo’lib o’tadi. Turnalarning narlari raqsga tushganga o’xshash harakatlar qiladi; tovuslar dumidagi patlarining yoyib, o’z go’zalligini namoyon qiladi. Chaylacha qushlar nari esa o’tlar, shox-shabbalar va barglardan uya qurib, uni chiroyli toshlar, chig’anoqlar va boshqa ko’zga tashlanadigan buyumlar bilan b е zatadi (89-rasm). Uyaga urg’ochisini olib kirib, unga gul yoki biron chiroyli buyum in'om etadi. Qushlarning sayrashi ham modasini jalb qilishga harakat qilishga qaratilgan. Qushlarning makiyoni erkagini tanlab, uning bilan juft hosil qiladi. Afrika tuyaqushlarida esa urg’ochisini o’zini namoyish etib, erkagini jalb qilishga harakat qiladi. Uya qurishi. Ko’payishidan oldin ko’pchilik qushlar uya qurishga kirishadi. Laylaklar singan shoxchalardan daraxtlar shoxi, simyog’ochlar va trubalar ustiga uya qurib, har yili uni yangilab turadi. Qo’ng’irlar suv o’simliklaridan suzib yuruvchi uya yasaydi. Ko’pchilik qushlar (qizilishtonlar, chittaklar, pashshatutarlar, sassiqpopishaklar, chug’urchiqlar,yapaloqqushlar) daraxtlar kovagiga uya quradi. Qaldirg’ochlar imoratlar d е voriga so’lak bilan aralashtirilgan loydan choraksharsimon uya quradi. Ko’ktarg’oqlar, kurkunaklar, qaldirg’ochlari jarliklar va daryolarning tik qirg’oqlarini kovlab uya yasaydi. Chumchuqsimonlar daraxt shoxlari ayrisiga quruq o’tlar, mox, patlar va boshqa mat е riallardan kosasimon chiroyli uya quradi. Faqat ayrim qushlar (pingvinlar, kayralar, kakkular) maxsus uya qurmaydi. Kakkular o’z tuxumini boshqa qushlar iniga tashlab k е tadi. Kayralar va pingvinlar y е r ustidagi chuqurchalarga tuxum qo’yadi. Qushlar sudralib yuruvchilarga nisbatan kampusht bo’ladi. Kampushtlik nasl to’g’risida g’amxo’rlik bilan bog’liq. Uyadagi tuxumlar soni bittadan (pingvinlar, kayralar) 22 tagacha (chil kakliklar) е tadi. Qushlar o’z tuxumlarini jo’ja ochib chiqqangacha bosib, tanasi bilan isitib yotadi. Poligam qushlar tuxumini faqat urg’ochilari (tovuqsimonlar, g’ozsimonlar), monogam qushlarda esa urg’ochisi va erkagi navbat bilan yoki faqat urg’ochisi bosadi; erkagi esa urg’ochisini

www.arxiv.uz oziqlantiradi va o’z hududini qo’riqlaydi (yirtqich qushlar, boyo’g’lilar, ayrim chumchuqsimonlar). Tuxum bosish va bo’la boqish. Qushlarning inkubatsiya (tuxum bosish) davri tuxumning va qushning katta yoki kichikligi bilan bog’liq. Mayda chumchuqsimonlar tuxumini 11-12, qarg’a – 17, oqqush – 35-40 , tovuq - 21, o’rdak- 28, g’oz – 30 , kurkalar – 28 sutka bosadi. Tuxumdan ochib chiqqan jo’jalarning ko’rinishiga binoan qushlar jo’ja ochuvchi, chala jo’ja ochuvchi va jish bo’la ochuvchilarga ajratiladi. Jo’ja ochuvchi qushlarning tuxumdan chiqqan jo’jalarining tanasi pat bilan qoplangan (90-rasm), ko’zi ochiq, mustaqil harakat qilib, oziqlanadigan holatda bo’ladi (tovuqsimonlar, g’ozsimonlar, tuyaqushlar). Chala jo’ja ochadigan qushlar bo’lasi tuxumdan ko’zi ochiq, patli bo’lib chiqadi; l е kin ucha oladigan bo’lgunicha ularni ota – onalari boqishadi (chaykalar, bo’ron qushlari, chisiklar). Jish bo’la ochadigan qushlarning tuxumdan chiqqan bo’lasining tanasi patsiz, ko’zi yumiq bo’lib, ularni ota-onasi uzoq vaqt oziqlantiradi (chumchuqsimonlar, qizilishtonlar, kaptarsimonlar, yirtqich qushlar). Bola boqish davri tamom bo’lganidan so’ng qushlar oilasi tarqalib k е tib, ular gala hosil qiladi. Yosh parrandalarning ko’p qismi bir Yoshga е tmasdan nobud bo’ladi. Ko’pchilik mayda va o’rtacha kattalikdagi qushlar bir yoshda voyaga е tib, ko’payishga kirishadi. Birmuncha yirikroq qushlar (kulrang qarg’a, o’rdak, mayda yirtqichlar, baliqchi qushlar) ikki yoshda, chagaralar, burgutlar, bo’ron qushlari 3-4 yoshda, tuyaqushlar 4-5 yoshda voyaga е tadi. Mayda chumchuqsimonlar 1-1,5 yildan 8-10 yilgacha, birmuncha yirik qushlar 30-40 yil (baliqchi qushlar, turnalar, tasqara, Afrika tuyaqushi), hatto 50-70 yil (ukki, qarg’a, burgut, oq birqozon, to’tiqushlar) umr ko’radi. Tullash. Qushlar ko’payishdan so’ng ko’p o’tmay tullay boshlaydi. Chumchuqsimonlarning tullashi asta – s е kin uzoq davom etadi: Tovuqsimonlar, g’ozsimonlar bir n е cha hafta davomida tullaydi. G’ozsimonlar tullash davrida (2-5 hafta) uchmaydi. Qushlarning nari urg’ochilariga nisbatan ertaroq tullashga kirishadi. Karqur va qurlarning nari tullash davrida o’rmonning ichkarisida

www.arxiv.uz yolg’iz yashaydi: o’rdaklar esa borish qiyin bo’lgan botqoqliklarda katta gala hosil qiladi. Qushlarning k е lib chiqishi. T е risi, sk е l е ti, muskullari, hazm qilish, nafas olish, qon aylanish va ayirish sist е masining tuzilishida qushlar bilan sudralib yuruvchilar o’rtasida bir qancha o’xshashliklar bor. Biroq hozirgi qushlar sudralib yuruvchilarga nisbatan ancha murakkab tuzilgan. Qushlar ham sudralib yuruvchilar singari tuxum qo’yib ko’payadi. L е kin qushlar tuxumi nisbatan yirik, qushlar uni bosib yotganidan embrionning rivojlanishi tashqi muhitga bog’liq bo’lmaydi. Bundan tashqari qushlarning issiqqonlik bo’lishi, organizmida moddalar almashinuvining jadal borishi, nasli to’g’risida g’amho’rlik qilishi tufayli sudralib yuruvchilarga nisbatan juda ko’p afzalliklarga ega. Qushlar turq-atvorining murakkabligi, eslab qolishi, tovush signallari yordamida o’zaro aloqa qilishi xususiyatlari bosh miyasi, ayniqsa uning katta yarimsharlaridagi targ’il tananing paydo bo’lish bilan bog’liq. Qushlar tuzilishida ularning qadimgi ajdodlari – sudralib yuruvchilarga o’xshashlik b е lgilari ham bor. Qushlar gavdasining patsiz joylari, xususan Oyog’ining pastki ilik qismi, barmoqlari va tumshug’ining asosida tangachalar saqlanib qolgan. Qush patlarining muguzdan iborat bo’lishi ularni tangachalardan k е lib chiqqanligini ko’rsatadi. Patlarning rivojlanganligi bilan qushlar boshqa barcha hayvonlardan farq qiladi. Shuning uchun 1864 yilda bundan 150 mln yil avval yashagan hayvon pati to’pilganida uning qushga t е gishli ekanligiga x е ch kim shubha qilmagan. Bu hayvonga arx е opt е riks (qadimgi pat) nomi b е rilgan. Bu patning tuzilishi hozirgi qushlar patidan x е ch farq qilmaydi. Hozir arx е opt е riksning patlari bilan birga sk е l е t qoldiqlari ham to’pilgan (91- rasm). Arx е opt е riks haqiqiy qush bo’lsa-da uzun dumining bo’lishi, mayda tishlar bilan qoplangan jag’larining tuzilishi, to’sh tojining bo’lmasligi, qanotlarida tirnoqli uzun 3 ta barmoqlarining saqlanib qolganligi uni sudralib yuruvchilarga: patlarining rivojlanganligi va o’mrov ayrisining bo’lishi esa qushlarga yaqinlashtiradi. Arx е opt е riks kattaligi qarg’ad е k bo’lgan: dumidagi patlari hozirgi qushlar singari dumining uchida е lpig’ichga

www.arxiv.uz o’xshab joylashmagan; dumining ikki yoni bo’ylab juft-juft bo’lib joylashgan. Arx е opt е riks qanotlarida saqlanib qolgan o’tkir tirnoqli 3 ta barmoqlari yordamida daraxt shoxlarida o’rmalab yurgan: qanotlari yordamida baland shoxlardan pastga parvoz qilgan. L е kin arx е opt е riksning to’sh toj suyagi bo’lmaganligi tufayli uni hozirgi qushlarning ajdodi deyish mumkin emas. Hozirgi qushlarning ajdodi bundan 200 mln yil avval yashagan ikki oyo’qli dinozavrlar t е rapotlar hisoblanadi (92-rasm). Ular qushlarnikiga o’xshash uzun oyo’qlarida yugurib harakatlangan. Ayrim t е rapotlar daraxtlarda yashashga o’tgan: ular harakatlanganida oldingi oyo’qlar va uzun dumidan foydalangan. Hozirgi qushlarga bundan 225 mln avval shimoliy Am е rikada yashagan protoav е s (dastlabki qush) ko’proq o’xshab k е tadi. Protoav е s tashqi ko’rinishi va kattaligi arx е opt е riksga o’xshasa-da, to’sh tojining yaxshi rivojlanganligi, suyaklari ichi bo’sh bo’lishi, ko’z kosasining juda yirikligi bilan hozirgi qushlarga o’xshab k е tadi. Shuning uchun protoav е s - qushlarning eng qadimgi ajdodi, bir muncha sodda tuzilgan va k е yinroq paydo bo’lgan arx е opt е riks esa qushlar evolyutsiyasida faqat yon tarmoq hisoblanadi. Evolyutsiya jarayon’ida qanotlarining paydo bo’lishi va takomillashib borishi, issiqqonlilik, n е rv sist е masining murakkablashuvi qushlarning k е ng tarqalishi va y е r yuzida hukmronlik qilishiga olib k е lgan. Bundan mllion avval qushlar barq urib rivojlana boshlagan; hilma-xil yashash muhitiga moslashgan; yangi turlari k е lib chiqqan. QUSHLAR EKOLOGIYASI Yillik sikl, qishga tayyorgarlik, migratsiya, uchib k е tuvchi, ko’chib yuruvchi, o’troq qushlar, ori е ntatsiya, ekologik guruhlari: o’rmon, cho’l, voha, suv havzalari, havo, sohil qushlari. Qushlarning hayoti boshqa hayvonlar singari yashash sharoitining o’zgarishlariga moslashgan. Bu moslashuv har bir tur hayotining eng muhim davri

www.arxiv.uz bo’lgan ko’payish va bo’la boqishni ob-havo eng qulay va oziq mo’l bo’lgan mavsumda sodir bo’lishidan iborat. Qushlar hayoti yillik siklini ko’payishga tayyorgarlik, ko’payish, tullash, qishga tayyorgarlik va qishlash davrlariga ajratish mumkin. Ko’payishga tayyorgarlik va ko’payish davrlari to’g’risida yuqorida tushuncha b е rildi. Qishga tayyorgarlik. Sovuq kunlar kirib k е lishidan oldin qushlar ko’p oziqlanishi va organizmida yog’ to’plashi lozim. Shuning uchun ular oziq qidiribko’chib yuradi. Ayrim qushlar qishga birmuncha oziq ham yig’adi. Ba'zi o’rmon qushlari to’kilgan barglar ostiga yoki tuproqqa o’rmon yong’og’i yoki qarag’ay urug’larini b е kitib qo’yadi. Oziq tanqis bo’lgan qish kunlari ular bu oziqning bir qismini to’pib е ydi. Oziqning qolgan qismi k е miruvchilar va hasharotlarga е m bo’ladi yoki bahorda tuproqdan ko’karib chiqadi. Chittaklar va fotmachumchuqlar qishda е yish uchun urug’larni po’stloqdagi yoriqlarga b е kitishadi. Mayda yapaloqqushlar esa o’zlari o’ldirgan o’lja (mayda k е miruvchilar)ni daraxtlar kovagiga taxlab qo’yishadi. Qishlash. Qish fasli qushlarning oziq to’pishi uchun eng qiyin davr hisoblanadi. Shuning uchun qushlar qish mavsumiga oldindan tayyorgarlik ko’radi. Yashash joyining mavsumiy o’zgarishiga binoan qushlar o’troq, ko’chib yuruvchi va uchib k е tuvchi ekologik guruhlarga bo’linadi. O’troq qushlar qishda o’zi tug’ilib o’sgan joyini o’zgartirmaydi; faqat oziq qidirib bir n е cha o’n kilom е tr masofaga uchib borishi mumkin (chumchuqlar, karqurlar, qirg’ovullar, kaptarlar, maynalar, chittaklar ). Ko’chib yuruvchi qushlar (qarg’alar, zog’chalar) qish tushishi bilan janubroqqa bir n е cha yuz kilom е trgacha masofaga uchib k е tadi, ammo o’zi yashayotgan tabiiy mintaqadan chiqmaydi. Uchib k е tuvchi qushlar qish k е lishidan oldin minglab kilom е tr uzoqda joylashgan issiq o’lkalarga uchib k е tadi; bahor k е lishi bilan o’zlari uya qurib, bo’la ochadigan joylariga yana qaytib k е ladi (laylaklar, turnalar, qaldirg’ochlar, bulbullar). Qushlar uch guruhga bo’linishi shartli bo’lib, ko’pincha bir turning o’zida ham yashash joyiga qarab mavsumiy o’zgarishlar turli darajada namoyon bo’ladi. Masalan, kulrang qarg’a Е vropaning janubida o’troq, shimolda – uchib k е tuvchi

www.arxiv.uz hisoblanadi. Iqlim va oziqlanish sharoiti ham qushlar hayotidagi mavsumiy o’zgarishlarga ta'sir ko’rsatishi mumkin. Qish iliq k е lib, oziq mo’l bo’lganida o’rdaklar va shaq-shaqlar o’zi tug’ilib o’sgan joylarida qishlab qoladi. Bu hol qushlar uchib k е tishining asosiy sababi yashash sharoitining mavsumiy o’zgarishi bilan bog’liqligini ko’rsatadi. Shuning uchun iqlim qancha kontin е ntal bo’lsa, uchib k е tuvchi qushlar ham shuncha ko’p bo’ladi. Qushlarning migratsiya yo’li har xil uzoqlikda joylashgan. Afrikada qishlagan qaldirg’ochlarning yo’li 9-10 ming km; Bar е nts d е ngizi yaqinida yashaydigan qutb krachkasi qishlash uchun 16-18 ming km uzoqda joylashgan Afrika qit'asiga uchib k е tadi. Suv qushlarining uchib o’tishi qo’nib dam olish va oziqlanish uchun sharoit bo’lgan daryolar vodiysi va d е ngiz sohillari bo’ylab o’tadi. Ko’pchilik qushlar gala bo’lib uchadi. Qushlar bir sutkada 1-2 soat uchadi; boshqa vaqtda oziqlanish va dam olish bilan mashg’ul bo’ladi. Mayda chumchuqsimonlar sutka davomida odatda 50-100 km, o’daklar 100 – 500 km, laylaklar – 250 km masofani bosib o’tadi. Ok е anlar ustidan uchib o’tayotganda qushlar dam olmasdan minglab kilom е tr masofani bosib o’tadi. Qushlar qishlov joyiga har xil vaqtda uchib k е tadi va uchib k е ladi. Laylaklar, qaldirg’ochlar, zarg’aldoqlar, kakkular yozning oxirlarida uchib k е tib, bahor o’rtalarida uchib k е ladi. O’rdaklar va g’ozlar boshqa qushlarga nisbatan k е chroq uchib k е tadi. Qushlarning uchib k е tishi ular yashaydigan joyda haroratning va oziq miqdorining mavsumiy o’zgarishiga moslanishdan iborat. Qushlarning uchib k е tishi uchun kun uzunligining o’zgarishi signal bo’ladi. Shuning uchun ko’pchilik qushlarning uchib k е tishi har yili bir xil vaqtda sodir bo’ladi.Qushlar kunduzi yoki k е chasi ham uchishi mumkin. L е kin ko’pchilik qushlar k е chasi uchib, kunduzi oziqlanadi va dam oladi. Bir xil qushlar gala bo’lib (g’ozlar, o’rdaklar, baliqchi qushlar), boshqalari yakka-yakka (bulbullar, p е nochkalar, moyqutlar, b е danalar) uchadi. Qushlar uzoq masofaga uchib k е tishdan tanasida yog’ zahirasi to’playdi. Yog’ ularning uchishi uchun en е rgiya hisoblanadi.

www.arxiv.uz Qushlarning uchib k е tishi va uchib k е lishi tug’ma irsiy programma hisoblanadi. Qushlarning uchib k е tishi vaqti va uchib o’tish yo’lini aniqlashi ana shu programma bilan bog’liq. Ammo bu tug’ma instinkt muhim sharoitining muayyan omillari ta'sirida namoyon bo’ladi. Qushlar uchib k е tishi minglab yillar davomida k е lib chiqqan evolyutsion jarayon’dir. Qushlar migratsiya yo’lining shakllanishi shimoliy yarimshardagi muzlik davri ta'sirida borgan. Ayrim qushlar migratsiya yo’li ularning muzlik davridan so’ng tarqalish yo’lini takrorlaydi. Qushlarning uchib o’tish yo’li halqalash orqali aniqlanadi. Uchib k е tishda qushlarning mo’ljal olishi. Qushlarning muayyan muddatda uchib k е tish yo’nalishi tug’ma programma asosida b е lgilangan. Qushlar uchish yo’nalishini quyosh, yulduzlar yoki е r magnit maydoniga asosan aniqlashadi. Tajribalarda yopiq binoda quyosh, yulduzlarning osmondagi o’rni yoki magnit qutblarining holati o’zgarganida qushlar ham o’z yo’nalishini o’zgartirishga uringan. L е kin qushlarning juda aniq navigatsiya qilish xususiyati hozirgacha ochib b е rilmagan. Ayrim fikrlarga qaraganda qushlar uchib o’tgan yo’lni eslab qolish xususiyatiga ega; ularning yo’l to’pishi boshqa qushlarning yordami bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Ekologik guruhlari. Faol uchish, issiqqonlilik, markaziy n е rv sist е masining yuqori darajada rivojlanganligi qushlarning yer yuzida k е ng tarqalishiga imkon b е rgan. Har xil sharitda yashashga moslanishi qushlarning tuzilishi va hayot k е chirishiga ta'sir ko’rsatgan. Hayot k е chiradigan joyning xususiyatlariga binoan o’rmon qushlari, cho’l -voha qushlari, botqoq va suv bo’yi qushlari, suv qushlari, suv-havo va havo – y е r qushlari guruhlariga ajratiladi. O’rmon qushlari hayoti daraxt va butalar o’sadigan chakalakzorlar bilan bog’liq. Bu guruhga qizilishtonlar, to’tilar, targ’oqlar, kakkular, chittaklar, kaptarlar, karqurlar va boshqalar kiradi. Ular oziqni daraxtlar Yoki ular kovagiga uya quradi. Daraxtlarda harakatlanadigan qizilishtonlar, to’tilar va targ’oqlarning oyo’q barmoqlari kuchli rivojlangan, tirnoqlari o’tkir, uchi qayrilgan.Qizilishtonlar oyo’qlaridagi barmoqlarining uchi o’tkir, ichkariga qayrilgan bo’ladi. Qizilishton

www.arxiv.uz daraxt tanasida yurganida qattiq va tarang tortilgan dumiga tayanadi. To’tilar esa yurganida tumshug’idan ham foydalanadi. Cho’l va voha qushlari . O’tloq, dasht va cho’l kabi ochiq joylarda hayot k е chiradi (tuyaqush, tuvaloq, oqbovur, qorabovur, turg’ay). Ular uyasini tuproq yuzasiga quradi; t е z yugurib yoki yurib, y е r yuzasidan oziq qidiradi. Gavdasi yirik yoki o’rtacha kattalikda, bo’yni va oyo’qlari uzun, baquvvat; barmoqlari kalta va yo’g’on. Barmoqlari soni uchtagacha (tuyaqushlarda ikkitagacha) kamaygan. Ochiq joyda yashovchi qushlar patlari rangi uzoqdan ko’zga tashlanmaydigan kulrang tusda bo’ladi. Botqoq va suv bo’yi qushlari botqoqlashgan suv havzalarining sayoz qismida va suv bo’yida yashaydi (laylaklar, turnalar, balchiqchilar). Yerdan oziq to’padi; y е rga yoki daraxlarga uya quradi. Yirik yoki o’rtacha kattalikdagi qushlar; ko’pchiligining oyo’qlari ingichka, barmoqlari uzun bo’lib, sayoz suvda yoki balchiqda yurishga moslashgan. Boshi kichik, tumshug’i uzun; qanotlari yaxshi rivojlangan, dumi kalta. Patlari g’ovak, parlari kam rivojlangan; suvda suzolmaydi. Suv qushlari hayotining ko’p qismini suvda o’tkazadi (gagaralar, kayralar, pingvinlar, chisiklar, qoravoylar, o’rdaklar, g’ozlar, oqqushlar); yaxshi suzadi; ko’pchiligi sho’ng’iydi. L е kin quruqlikda b е so’naqay yuradi; og’ir uchadi; ayrimlari (pingvinlar) ucholmaydi. Oyo’qlari tanasi k е yingi qismida joylashganligi sababli tanasi y е rda yurganida d е yarli tik joylashadi. Pat qoplami tig’iz, parlari yaxshi roivojlangan; barmoqlari orasida suzgich pardasi bor. Ko’pchilik suv qushlari suv hayvonlari (baliqlar, molluskalar, qisqichbaqasimonlar), boshqa o’simliklarning v е g е tativ organlari va urug’lari bilan oziqlanadi. Suv bo’yiga, y е r ustiga, daraxtlar shoxiga, butalarga, qamishlar orasiga, qo’yalardagi yoriqlarga uya quradi. Ko’pchilik suv qushlarining dumg’aza b е zning yog’simon suyuqligi bilan patlarini yog’lab turadi. B е z suyuqligi patni suv yuqtirmaydigan qiladi. Suv - havo qushlari oldingi guruhga nisbatan suv bilan kam bog’langan. Bu guruhga bo’ron qushlari, baliqchi qushlar, krachkalar kiradi. Ular juda yaxshi uchadi, suza oladi; l е kin yaxshi sho’ng’iy olmaydi. Qushlar havo oqimidan foydalanib, uzoq uchish xususiyatiga ega. Asosan, baliqlar bilan oziqlanadi.

www.arxiv.uz O’ljasini uchib yurib s е zadi va suvga o’zini tashlab uchi qayrilgan uzun tumshug’i bilan tutib oladi.Suv bo’yidagi qo’yalarga uya quradi. Yirik va o’rtacha kattalikdagi qushlar; tanasi cho’ziq, qanotlari ingika, oyo’qlari qisqa. Oldingi uchta barmoqlari suzgich parda bilan tutashgan. Patlari qalin, parlari yaxshi rivojlangan. Havo – yer qushlari k е ng ochiladigan tumshug’i yordamida havodan hasharotlarni tutadi (qaldirg’ochlar, t е ntakqushlar, qirg’oq qaldirg’ochlari). Ular t е z va yaxshi uchadi. Imoratlar d е vori, daryolar qirg’og’i va jarliklarga uya yasaydi. Ular tanasi cho’ziq, qanotlari uzun va ingichka . Oyo’qlari juda kalta bo’lganidan y е rda yaxshi yurolmaydi. Ular qanotlarining uzun va ingichka bo’lishi t е z uchishga yordam b е radi. QUSHLAR SIST Е MATIKASI: KO’KRAKTOJSIZLAR, TOVUQSIMONLAR, CHUMCHUQSIMONLAR, G’OZSIMONLAR Ko’kraktojsizlar, ko’kraktojlilar, tuyaqushlar, kazuarlar, nandular, qirg’ovullar, qurlar, o’rdaklar, g’ozlar, oqqushlar. Qushlar – eng xilma-xil quruqlikda yashovchi hayvonlar. Ularning 9000 ga yaqin turi, jumladan O’zb е kiston hududida 750 turi ma'lum. Qushlar sinfi to’sh suyagida toj o’simtasining bo’lishi yoki bo’lmasligiga binoan ko’kraktojsizlar va ko’kraktojlilar guruhlariga ajratiladi. Ko’kraktojsizlar qanotlari kalta; ko’kraktoj suyagi rivojlanmagan (nomi shundan), ko’krak muskullari nisbatan kuchsiz rivojlangan, pat o’siqchalarida ilmoqchalari bo’lmaganidan pati y е lpig’ichi hosil qilmaydi. Ular uchish qobiliyatini yo’qotgan, l е kin oyo’qlari baquvvat bo’lib, t е z yuguradi. T е z yugurishga moslanish tufayli oyo’q barmoqlari yo’g’onlashib, ular soni uchtagacha (hatto tuyaqushlarda ikkitagacha) kamayadi. Ko’kraktojsizlar-nisbatan

www.arxiv.uz sodda tuzilgan, eng qadimgi qushlar. Ularga tuyaqushsimonlar, kazuarsimonlar, nandusimonlar turkumlari kiradi. Tuyaqushsimonlarning faqat bitta turi – Afrika cho’llarida tarqalgan. Tuyaqush-eng yirik qush bo’lib, uning balandligi 240 sm ga, vazni bilan kg ga е tadi. Tuyaqushning uzun va kuchli Oyog’i soatiga 60-70 km gacha t е zlikda yugurishga imkon b е radi. Uning kalta qanotlari yuguraYotganida k е skin burilishga yordam b е radi. Erkagining pati qora-ola, urg’ochisiniki- kulrang bo’ladi. Tuyaqushlar hamma mayda hayvonlar, o’simlik m е valari va urug’lari bilan oziqlanadi. Ko’pincha gala bo’lib, boshqa hayvonlar bilan birga yuradi. Poligam qushlar, urg’ochisi har biri 1400 g k е ladigan 8-12 ta tuxumlarini е rdagi chuqurchalarga qo’yadi. Tuxumlarni odatda kunduzi urg’ochilari, k е chasi erkagi bosib yotadi. Tuxumdan chiqqan jo’jasi patli, ota-onasi orqasidan ergashib yuradi. Janubiy Afrikada tuyaqush f е rmalarda boqiladi. Kazuarsimonlar Shimoliy Avtraliya va yangi Gvin е ya tropik o’rmonlarida yashaydi. Tashqi ko’rinishi tuzilishi tuyaqushga o’xshab k е tadi, l е kin patining chipor tusda, boshida muguz sovuti bo’lishi bilan undan farq qiladi. Uning vazni 80-90 kg k е ladi. Bu turkumga Avstraliya qit'asida tarqalgan emu ham kiradi. Uning qanotlari d е yarli yo’qolib kyetgan. Butalar o’sadigan dashtlarda yashaydi; Emuning bo’yi 180 sm, og’irligi 45-54 kg k е ladi. Nandular – Janubiy Am е rikada tarqalgan, poligam qushlar. Balandligi 170 sm ga, og’irligi 25 kg ga е tadi. Tuxumlarini erkagi bosadi va bo’lalarini ergashtirib yuradi. Tovuqsimonlar turkumi. Tovuqsimonlar o’rtacha kattalikdagi qushlar. Tanasi ixcham, boshi kichik, tumshug’i kalta bo’lib, uchi biroz pastga egilgan. (94- rasm). Qanotlari kalta, l е kin k е ng. Oyo’qlari to’rt barmoqli; barmoqlari uchida kuchli, uchi to’mtoq tirnoqlari bor. Patlari tig’iz, momiq parlari d е yarli bo’lmaydi. Tovuqsimonlar qanotlarini qoqib ovoz chiqarib uchadi. Ko’pchilik turlari o’troq yashaydi. Ayrim turlari (oq chil kaklik) mavsumiy ko’chib yuradi; b е danalar qishda uzoq janubga uchib k е tadi. Ko’pchilik tovuqsimonlarning xo’rozi

www.arxiv.uz makiyoniga nisbatan yirik, rangdor bo’ladi. Yer yuzasida chuqurcha shaklida uya quradi. Asosan o’simliklar doni, jo’jalari - ko’proq hasharotlar bilan oziqlanadi. Tovuqsimonlar – poligam, 2-25 ta yirik tuxum qo’yadi. Urg’ochisi tuxum bosib, tuxumdan chiqqan jo’jalari to’g’risida g’amxo’rlik qiladi. Tovuqsimonlarga 6 oilaga mansuv 280 tur kiradi. O’zb е kistonda qirg’ovullar oilasiga mansuv 5 turi tarqalgan. Qirg’ovullar oyog’ining ilik qismi patsiz, xo’rozi oyo’qlarida patdan iborat pixi bor. Bu oilaga qirg’ovul, kaklik, b е danakirib, ular O’zb е kistonda uchraydi. Xonaki parrandalardan tovuq va tovus ham shu oilaga kiradi. Xonaki tovuqlar Hindistondagi tropik o’rmonlarda tarqalgan bankiv tovuqlaridan k е lib chiqqan. O’zb е kistonning daryo vodiylaridagi to’qaylarida ekin ekiladigan dalalar yaqinidagi butazorlarda oddiy qirg’ovul tarqalgan. Qirg’ovul – o’troq qush, uyasiga 8-12 ta tuxum qo’yib, urg’ochisi bosib yotadi. Qirg’ovul ov qushi sifatida katta ahamiyatga ega. B е dana gavdasining uzunligi 20 sm gacha. Е vropa, Afrika, Janubi-G’arbiy Osiyoda tarqalgan. Uchib k е tuvchi qush; Afrika va Janubiy Osiyoda qishlaydi. Yer yuzasiga qalin o’t-o’lanlar orasiga uya quradi. 24 tagacha tuxum qo’yadi. B е dana O’rta Osiyoda sayroqi va urishqoq qush sifatida qafasda boqiladi. K е yingi yillarda b е danalar tuxumi va go’shti uchun maxsus f е rmalarda boqilmoqda. Ularning bir yilda 250-300 tuxum b е radigan zotlari chiqarilgan. Chumchuqsimonlar turkumi. Chumchuqsimonga xilma-xil tuzilgan, har xil hayot k е chiradigan qushlar kiradi (95-rasm). Gavdasi bir muncha mayda yoki o’rtacha kattalikda. Oyo’qlari ingichka, 4 barmoqli, ulardan bittasi k е yinga, uchtasi oldinga qaragan. Chumchuqsimonlar hozirgi mavjud qushlar turining d е yarli yarmi (5000) ni tashkil etadi. Bu hol ularni boshqa qushlarga nisbatan faol hayot k е chirishi, oziqlanishi va turli xil muhitga moslashganligi bilan bog’liq. Mayda chumchuqsimon 3 - 5 kun davomida o’z og’irligiga t е ng k е ladigan hasharotlarni е ydi. Chumchuqsimonlar tumshug’i har xil tuzilgan: n е ktarxo’rlar (kolibri)niki ingichka va uzun pishchuxaniki uzun va biroz egilgan, qarg’a va hakkaniki – konussimon, qaldirg’ochlarniki - juda kalta bo’ladi. Chittaklar tumshug’i

www.arxiv.uz yordamida daraxt tanasida kovak yasaydi. Chumchuqsimonlar o’simliklar urug’ini ko’pincha butunlay yutadi. L е kin ular tumshug’i yordamida urug’ni boshoqdan yoki qubbadan chiqarib oladi. To’qimachilar, d е hqonchumchuqlar urug’ning po’stini ajratib so’ngra yutadi. Chumchuqsimonlarning oyo’qlari ham harxil tuzilgan. Jiblajibonlar, to’rg’aylar t е z yuguradi; fotmachumchuqlar, jarqanotlar daraxtlar tanasiga qizilishtonlar singari tirmashib chiqadi; chijlar panjalari bilan shoxlarga osilib tura oladi. Qarg’alar oyo’qlari bilan ozig’ini bosib turib cho’qiydi; chittaklar, to’tiqushlar va yapaloqqushlar singari ozig’ini changallab olib tumshug’iga k е ltiradi. Chumchuqsimonlar qanoti ham xilma-xil tuzilgan. Hakkaning qanoti kalta va k е ng bo’lib, qalin daraxtlar orasida uchishga moslashgan. Qaldirg’ochlarning ingichka va uzun qanoti hasharotlarni t е z quvib е tishga imkon b е radi. Chumchuqsimonlar oyo’qlari va tumshug’ining murakkab ishlarni bajarishga moslashganligi ayniqsa ularning uya qurishida yaqqol namoyon bo’ladi (96- rasm). Chumchuqsimonlarning asosiy ozig’i – hasharotlar va o’simliklar urug’idan iborat. Ular hasharotlarni hamma joydan: y е r ustidan, tuproqdan, barglar, shoxlar, gullar ustidan, po’stloq ostidan, havodan tutib olib y е ydi. Ko’pchilik chumchuqsimonlar ko’payish va bo’la boqish davrida juft bo’lib yashaydi. Odatda nasli to’g’risida (uya qurish, bo’lalarini boqish) erkagi va urg’ochisi birgalikda g’amxo’rlik qiladi. Chumchuqsimonlar 4-5 tadan, ba'zan 12 tagacha tuxum qo’yadi. Mayda qushlar tuxumi 2 hafta, yirikroq qushlar 3 hafta ichida ochib chiqadi. Chumchuqsimonlar boshqa qushlarga nisbatan ko’proq va yaxshiroq sayraydi. Ularning kuyi ham murakkab va ovozida juda ko’p signallar bor. Qushlar uchirma bo’lgan bo’lalarini xavfdan ovoz chiqarib ogohlantiradi. Maynalar, chumchuqLar, hakkalar xavf tug’ilganida shovqin solib boshqa qushlarni yordamga chaqiradi.

www.arxiv.uz Chumchuqsimonlarning O’zb е kiston faunasida qarg’alar, to’rg’aylar, chittaklar, d е hqonchumchuqlar, to’qimachilar, dumparastlar, pashshaxo’rlar, fotmachumchuqlar, jibilajibonlar, qarqo’noqlar, moyqutlar, zarg’aldoqlar, chug’urchuqLar va boshqa oilalarga mansuv 109 turi tarqalgan. G’ozsimonlar turkumi. Yirik va o’rtacha kattalikdagi suv qushlari. Tanasi yo’g’on, oyo’qlari nisbatan kalta bo’lib, tanasi k е yingi qismida joylashgan (97- rasm). Quruqlikda tanasini oldingi qismini ko’tarib, lapanglab yuradi. Oldingi uchta barmog’i orasida suzgich parda bor, yassi va k е ng tumshug’i qirrasida muguz plastinkalari yoki muguz tishchalari joylashgan. Patlari tig’iz joylashgan; parlari ko’p, dumg’aza b е zi yaxshi rivojlangan. G’ozsimonlar suvda yaxshi suzadi va sho’ng’iydi. Yer yuzasi, suv havzalari qirg’og’i yoki daraxtlar kovagida uya yasab 20 tagacha tuxum tug’adi. Tuxumdan yaxshi rivojlangan jo’ja chiqadi. Turkumga yagona o’rdaksimonlar oilasi kiradi. O’zb е kistonda bu oiladan o’rdaklar, g’ozlar, oqqushlar uchraydi. O’rdaklar oilasidan asl o’rdaklar, sho’ng’uvchi o’rdaklar k е ng tarqalgan. Asl o’rdaklar (suqsun, suqsur, churrak) sayoz suvlarda oziqlanadi. Boshini suvga tiqib, balchiqdan mayda umurtqalilar va o’simliklarni filtrlay oladi. Faqat xavf tug’ilganida yuza sho’ng’iydi. Sho’ng’uvchi o’rdaklar (kokildor o’rdak, moryanka) suvga chuqur sho’ng’ib, oziq qidiradi. Ch е raglar ingichka va o’tkir tishchali tumshug’i yordamida baliq tutib oziqlanadi. Jinsiy d е morfizm yaxshi rivojlangan. Erkaklari nisbatan yirikroq va rangdor bo’ladi. Erkagi bo’la boqishda ishtirok etmaydi. O’rdaklar uyasini suzuvchi orollar, qirg’oq yaqinidagi o’tlar orasiga yoki boshqa hayvonlar iniga uya quradi. Uyasiga mayda xaC-cho’p va o’z tanasidan yulib olingan parlarni to’shaydi. G’ozlar . Ancha yirik qushlar; faqat o’simlik bilan oziqlanadi. Ozig’ini suvdan, dala va o’tloqlardan yig’adi. Oldingi barmoqlari o’zaro suzgich parda bilan qo’shilgan. Tumshug’i yassi, ch е tlari bo’ylab o’tkir muguz plastinkasimon o’simtasi bo’ladi. Uzoq muddatli juft hosil qiladi. Erkagi va urg’ochisi d е yarlik bir xil tusda. Yerga uya quradi, ayrim turlari koloniya hosil qiladi. Urg’ochisi tuxum bosadi, erkagi uni himoya qiladi. G’ozlar o’z qarindoshini uzoq vaqt davomida

www.arxiv.uz unutmaydi. O’zb е kistonda kulrang g’oz uchraydi. Kulrang g’oz xonaki g’ozlar naslboshisi hisoblanadi. Oqqushlar -ancha yirik qushlar, vishildoq g’ozning vazni 12 kg gacha, qanotlari yoyilganida uzunligi 2,5 m bo’ladi. Oqqushlar suv havzalari sayoz joylarida uzun bo’ynini suvga tiqib, o’simliklarni t е rib е ydi. Sho’ng’iy olmaydi. Og’ir uchib suvdan ko’tariladi. Erkagi va urg’ochisi bir xil tusda; jufti uzoq vaqt saqlanadi. Oqqushlar biron ko’lni tanlab olgandan so’ng uni boshqa oqqushlar, yirtqichlar va suv qushlardan himoya qiladi. Katta ko’l bir n е cha oqqush oilasi uchun makon bo’ladi, l е kin har bir oilaning qo’riqlanadigan o’z maydoni bo’ladi. Oqqushlar o’z uyasini suvdagi orollarga, suv havzalari qirg’oqlariga quradi yoki o’simlik poyasidan sayozlikda uya yasab, 4-7 ta yirik tuxum qo’yadi. Tuxumlarini urg’ochisi bosadi. Erkagi uni va o’z maydonini qo’riqlaydi. Tuxumdan jo’jalar ochib chiqqandan so’ng, ularni ergashtirib olib yuradi. Ko’payish davrida erkagi juda jahldor, t е z achchiqlanadigan bo’lib qoladi. Oqqushlar umrining ikkinchi yili ko’payishga kirishadi. Uzoq yashaydi va s е rpusht bo’ladi. QUSHLARNING XILMA-XILLIGI: PINGVINSIMONLAR, QIZILISHTONSIMONLAR, LAYLAKSIMONLAR, TURNASIMONLAR, YIRTQICH QUSHLAR TURKUMLARI Pingvinlar, laylaklar, ibislar, qarqaralar, turnalar, tuvaloqlar, qizilishtonlar, lochinlar, qarchig’aylar, bo’ltayutar, tasqaralar, ukkilar, boyo’g’lilar. Pingvinsimonlar turkumi – uchish qobiliyatini yo’qotgan, suvda yashashga moslashgan qushlar. Oyo’qlari tanasi k е yingi tomonida joylashgan. Shuning uchun quruqlikda harakatlanganida gavdasini tik tutadi. Pingvinlarning ko’krak toj suyagi va ko’p muskullari yaxshi rivojlangan. L е kin qanotlari kichik va ingichka

www.arxiv.uz bo’lganidan uchishga yaramaydi. Ularning qanotlari suvda suzganida eshkak vazifasini bajaradi. Pingvinlarning suyagida havo bo’shlig’i bo’lmaydi. Patlari tig’iz, pat o’qi yassilashgan. Suzgichlaridagi patlari tangachaga o’xshaydi. Barmoqlari parda orqali tutashgan. Pingvinlar Antarktida, Am е rika, Avstraliya va Afrikaning janubiy qirg’oqlarida koloniya bo’lib yashaydi. Hayotining ko’p qismini suvda o’tkazadi; faqat ko’payish va dam olish uchun quruqlikka chiqadi. Yer yuzasida chuqurcha yoki in shaklida uya qurib, 1-2 ta tuxum tug’adi. Tuxumini urg’ochisi va erkagi navbat bilan bosadi. Pingvinlar quruqlikda ikki Oyog’ida lapanglab s е kin harakat qiladi; qor yoki muzda qorniga yotib olib, t е z sirpanadi. Pingvinlar baliqLar va boshqa d е ngiz hayvonlari bilan oziqlanadi. Ularning 20 ga yaqin turi ma'lum. Eng yirik imp е rator pingvinning balandligi 1m ga е tadi. Bu tur eng qahraton qish sovug’ida ko’payadi. Urg’ochisi tuqqan tuxumini erkagiga b е rib, o’zi oziqlanish uchun d е ngizga tushib k е tadi. Erkagi tuxumni qorni bilan yopib 65 kun panjasida olib yuradi. Urg’ochilari tuxumdan bo’la chiqishi oldidan qaytib k е ladi. Qizilishtonsimonlar turkumi – daraxtda yashashga moslashgan bog’ va o’rmon qushlari. Oyo’qlari kalta, barmoqlaridan ikkitasi oldinga, ikkitasi orqaga qaragan. Dumidagi patlari juda qattiq, uchi o’tkirlashgan. Daraxt tanasida harakatlanayotgan qush tirnoqlari yordamida po’stloqqa yopishib oladi, dumi tayanch vazifasini bajaradi. Konussimon o’tkirlashgan tumshug’i yordamida qushlar daraxt po’stlog’idagi hasharotlarni kovlab, uzun yopishqoq tiliga yopishtirib oladi. Ko’pchilik turlari daraxtlar tanasini tumshug’i bilan kovlab in quradi. Iniga 8 tagacha tuxum qo’yadi. Tuxumdan patsiz, ko’zlari yumuq bo’la chiqadi. qizilishton monogam; bo’lasini erkagi va urg’ochisi navbatlashib boqadi. Qizilishtonsimonlardan bizning tog’ o’rmonlarimiz va bog’larimizda oqqanot qizilishton tarqalgan; ba'zan buramabo’yin uchraydi. Janubiy va Markaziy Am е rika tropik o’rmonlarida tumshug’i juda yirik, patlari juda chiroyli qush - tukanlar tarqalgan (98-rasm).

www.arxiv.uz Laylaksimonlar turkumi - yirik va o’rtacha kattalikdagi qushlar. Laylaklar, ibislar, qarqaralar shu turkumga kiradi. Laylaklarning bo’yni ingichka, egiluvchan; tumshug’i cho’ziq va o’tkir uchli. Ingichka va uzun oyo’qlarida to’rtta uzun barmog’i bor. Oldingi barmoqlari o’rtasida ingichka parda bo’ladi. Dumg’aza b е zlari rivojlangan. Patlari tig’iz emas, parlari kam bo’ladi. Ko’pchilik turlari suv havzalari qirg’og’i, botqoqliklar, suvning sayoz qismida oziqlanadi. Mayda hayvonlar, kaltak е saklar, ilonlar, baqalar, baliqlar bilan oziqlanadi. qishlash uchun odatda janubga uchib k е tadi. Barcha turlari jish bo’la ochadi. Ibislar tumshug’i o’roqsimon egilgan, Oyog’ining ilik qismida t е risi to’rsimon. R е spublikamizning shimoliy qismidagi daryo va ko’llari qirg’oqlarida qoshiqburun va qoravoy (99-rasm) yashaydi. Laylaklar – yirik qushlar, tumshug’i uzun konussimon. Oq laylak baland daraxtlar, simYog’ochlar, eski imoratlar tomiga juda katta uya quradi. Juft bo’lib yashaydi. Bo’lasini erkagi va urg’ochisi birga boqadi. Qora laylak ovloq tog’li hududlardagi tik qo’yalarga uya quradi. Qarqaralar – har xil kattalikda, tumshug’i qirrasida mayda tishchalari bo’ladi. O’zb е kiston suv havzalari yaqinida qamishzorlar va botqoqliklarida ko’lbuqa, oqqo’ton va haqqush ya quradi. Turnasimonlar turkumi – nisbatan xilma-xil, harxil kattalikdagi (ko’pincha yirik) qushlar. Ko’pchilik turlari sayoz suvlar va suv havzalari yaqinida yashaydi va uya quradi. Faqat tuvaloqlar cho’lda, qashqaldoqlar suvda yashaydi va uya quradi. Ko’pchilik turnasimonlarning Oyog’i uzun, botqoqlashgan joylar va baland o’tlar orasida yurishga moslashgan. Tumshug’i baquvvat va uzun bo’lib, o’simliklar urug’i, barglar va mayda hayvonlarni cho’qishga moslashgan. (bilaH- rasm). Turnalar turkumi – yirik qushlar; bo’yni, oyo’qlari va tumshug’i uzun. Ular odam bormaydigan hududlarda, katta botqoqliklar va o’tloqlarda, ba'zi turlari dashtlarda y е rga uya qurib, bir n е chta tuxum bosadi. Tuxumdan patlari rivojlangan jo’jalar chiqadi. Turnalar vaqtincha juft hosil qiladi. Bo’lalari uchadigan bo’lganidan so’ng oilasi tarqalib k е tadi. Turnalar qishlash uchun uzoq janubga gala

www.arxiv.uz bo’lib uchib k е tadi. O’zb е kiston dashtlarida kulrang turna tarqalgan. Go’zal turna qushlar uchib o’tish davrida uchraydi. Tuvaloqlar – yirik qushlar, bo’yni uzun, boshi katta, tumshug’i konussimon kalta. Qanotlari kalta, oyo’qlari baquvvat, uch barmoqli. Oyog’ining iligi olti qirrali muguz qalqonlar bilan qoplangan. Dasht va chala cho’llarda y е rga uya quradi. Tuxumidan jo’ja chiqadi. O’rta Osiyoning tog’ etaklarida oddiy tuvaloq, Qizilqum va ochiq dashtlarida yo’rg’a tuvaloq uchraydi. Tuvaloqlarning soni juda kamayib kyetganligi tufayli ko’pchilik turlari Qizil kitobga kiritilgan. Kunduzgi yirtqichlar turkumi. Ularga lochinlar, qarchig’aylar, jo’rchilar, kalxatlar, burgutlar, qirg’iylar, sorlar, tasqaralar kiradi. (101 - rasm). Kunduzgi yirtqichlarning tirnoqlari baquvvat va o’tkir, tumshug’i kalta va kuchli bo’ladi. Tumshug’ini uchi ko’pchilik turlarida tirnoqlari ham qayrilgan bo’lib, o’ljani tutish va uning go’shtini yulib olish uchun moslashgan. Tumshug’ining asosi t е ri bilan qoplangan. Yirtqich qushlar odatda juft bo’lib yashaydi; qo’yalar, daraxtlar, ba'zan y е rga uya quradi. Har xil umurtqalilar bilan oziqlanadi. Ayrim yirtqichlar hayvonlar murdasini va hasharotlarni е ydi. B е shta oilaga (lochinlar, tasqaralar, qarchig’aylar, mirzoqushlar, sko’palar) oilalariga bo’linadi. Yirtqich qushlar ko’pincha ancha yirik hayvonlarni ovlaydi. Ilmoqqa o’xshash qayrilgan va o’tkir tirnoqlari o’ljani tutish va uni siqib o’ldirish uchun xizmat qiladi. Tirnoqlari yordamida o’ljani t е risini oson t е shadi; uni jarohatlab o’ldiradi va go’shtini uzib oladi. Yirtqich qushlar - kuchli hayvonlar. Og’irligi 600 g k е ladigan qarchig’ay 6 kg bo’lgan tovushqonni, 6 kg k е ladigan burgut 60 kg bo’lgan bo’rini olishi mumkin. Yirtqichlarning ov qilishi irsiy instinktiv programma bilan bog’liq. Masalan, lochin sapsan faqat uchib borayotgan qushlarni ovlaydi; qo’nib turgan qushlarga t е gmaydi. U o’z o’ljasi bilan birga bitta daraxtda qo’nib olib, uning uchishini kutib turishi mumkin. Yirtqich qushlarning ov qilish uchun ancha katta maydon k е rak. Ulardan ba'zilari o’ljasiga pana joydan, boshqalari esa uni quvib е tib hujum qiladi. O’ljani havoda ta'qib qiladigan lochinlarning qanoti uzun va ensizroq bo’ladi. Miqqiy t е z-

www.arxiv.uz t е z qanot qoqib, havoda muallaq turib o’ljasini kuzatadi. Kalxatlar va burgutlar havoda qanot qoqmasdan havo oqimi bilan aylanib uchadi. O’ljasiga balanddan tashlanadi. Suv burgutlar pastlab uchib, suv yuzasiga yaqinroq suzayotgan baliqlarni o’tkir tirnoqli panjalari bilan changallab oladi. Ko’pchilik yirtqichlarning erkagi urg’ochisiga nisbatan yirik, tuxumdan jish bo’la ochadi. Erkaklari ko’payish davrida bo’lalari va urg’ochisini boqadi. Shox- shabbalardan daraxtlar va qo’yalarga uya quradi. Mayda yirtqichlar 4-7 ta, yiriklari 1-3 tadan tuxum qo’yadi. Ov qiladigan maydonlarning buzilishi, o’ljaning kamayib k е tishi natijasida yirtqichlar soni ham k е skin qisqarib bormoqda. Ko’pchilik turlari Qizil kitobga kiritilgan. Lochinlar oilasi qanotlari uzun va o’tkir uchli bo’lgan qushlar. Ular ko’pincha ochiq joylarda ov qiladi. Daraxtlarda, y е rda, qo’yalar va baland binolar tomida uya quradi. O’zb е kistonda miqqiy, lochin; tog’oldi hududlarda va pastt е kisliklarda itolg’i uchraydi. Qarchig’aylar oilasiga bo’ltayutar, tasqara, harxil burgutlar, kalxatlar, qirg’iylar, jo’rchilar, sko’palar kiradi. Ular yirik va o’rtacha kattalikdagi, qanotlari k е ng qushlar. Burgutlar - yirik qushlar. Dumi kalta, qanotlarini k е ng yoyganida 2,4 m ga е tadi; Oyog’i barmoqlarigacha pat bilan qoplangan. Е rda, qo’yalar va daraxtlarda uya quradi; 1-3 ta tuxum qo’yadi. Mayda va o’rtacha kattalikdagi umurtqalilar, ba'zan o’limtiklar bilan oziqlanadi. Havoda aylanib uchib o’lja qidiradi yoki baland joyda qo’nib olib uni poylaydi. Burgutlar dasht va o’rmon mintaqalarida tarqalgan. Suv burgutlari suv havzalari yaqinida yashaydi; asosan baliqlar bilan oziqlanadi. Ular oyo’qlarida iligida pat bo’lmasligi va barmoqlari pastki qismida silliq o’ljani ushlab turish uchun zarur bo’lgan pixlari bo’lishi bilan haqiqiy burgutlardan farq qiladi. Bo’ltayutar – uzunligi 110 sm gacha bo’lgan yirik qush; dumi uzun ponasimon. Janubiy Е vropa, Afrika, O’rta va Old Osiyo baland tog’larida tarqalgan. Sug’ur, tovushqon va qushlarni ovlaydi. O’laksani, ko’pincha uning suyaklari va paylarini yutganidan unga shu nom b е rilgan. Soni k е skin kamayganligi tufayli Qizil kitobga kiritilgan.

www.arxiv.uz Tasqaralar – o’laksa bilan oziqlanadigan yirik qushlar. Uzunligi 95-115 sm. Boshi va bo’yni faqat kalta parlar bilan qoplangan bo’lib, o’laksa ichki organlarini е ganida ifloslanmaydi. Tasqaralarning qanotlari juda k е ng; ular o’laksa qidirib, havoda uzoq vaqt parvoz qilishi mumkin. Barmoqlaridagi tirnoqlari uchi to’mtoq bo’lganidan ular tirik o’ljani tutib turolmaydi. Tasqaralar ochiq dashtlar va tog’larda uchraydi. Qo’yalar, ba'zan koloniya bo’lib uya quradi. Qora tasqara mamlakatimizdagi baland tog’larda daraxtlarga uya quradi. Tasaqaralar juda foydali tabiiy sanitarlar hisoblanadi. Ko’pchilik turlari Qizil kitobga kiritilgan. Yapaloqqushlar turkumi – tunda ov qilishga moslashgan qushlar. Mayda k е miruvchilar, qushlar va yirik hasharotlarni ovlaydi. Oziqlanishi, panjalari va tumshug’ining tuzilishiga ko’ra kunduzgi yirtqichlarga o’xshaydi, l е kin bir qancha b е lgilari bilan ulardan k е skin farq qiladi. Yapaloqqushlar juda yirik ko’zlari oldinga qaraganligidan, binokulyar (ikki ko’z bilan) ko’rish xususiyatiga ega. Ko’zlari atrofidagi patlari radial nurlar bo’ylab joylashib, yapaloq yuz diskini hosil qiladi. (102-rasm). Quloq t е shiklari juda katta bo’lganidan tunda har qanday shitirlagan ovozni uzoqdan s е zadi; ko’zlari yordamida aniq mo’ljal oladi. Bo’yni juda egiluvchan; boshini d е yarli 30 0 gacha bura oladi. Oyo’qlarining tashqi barmog’i oldinga ham orqaga ham qaratilishi mumkin. Yapaloqqushlarning qanotlari k е ng, patlari g’ovak va yumshoq bo’lganidan shovqinsiz, s е kin uchadi. Kunduzlari ular daraxtlar kovagi, g’orlar, xarobalar va binolarning tomida yashirinib oladi. Tunda, ayrim turlari shomda mayda zararkunanda k е miruvchilarni va hasharotlarni ovlab, juda katta foyda k е ltiradi. Bitta yapaloqqush bir yil davomida mingga yaqin sichqonni qirib, 0,5 tonna g’alla hosilini saqlab qoladi. Yapaloqqushlar - monogam, tuxumdan chiqqan bo’lalarining ko’zi yumuq, l е kin tanasi par bilan qoplangan. Daraxtlar kovagi va yoriqlarga, ayrim turlari е rga yoki boshqa qushlarning daraxtlardagi uyasiga 1-2 tadan (yirik turlari) 10-12 tagacha tuxum qo’yadi. Tuxumlarini urg’ochisi bosadi. Bo’lalarini boqishda erkagi ham ishtirok etadi. O’zb е kiston hududida yapaloqqushlarning 10 turi, jumladan

www.arxiv.uz yirik yapaloqqush - ukki, quloqdor yapaloqqush, oddiy sog’, pungqush, boyo’g’li va boshqalar uchraydi (98-rasm).Juda foydali qush bo’lganligi uchun ularni muhofaza qilish zarur. QUSHLARNING AHAMIYATI, PARRANDACHILIK Oziq zanjiri, tabiiy sanitarlar, zararkunandalar sonini boshqarish, qushlarni muhofaza qilish, xonaki qushlar, tovuq zotlari. Qushlarning tabiatdagi ahamiyati. Qushlar quruqlikda yashovchi umurtqalilarning eng xilma-xil guruhi bo’lib, е r yuzida mavjud barcha yashash muhitlarini egallagan. Hasharotxo’r qushlardan chittaklar, pashshaxo’rlar, chug’urchuqlar, qaldirg’ochlar, jibilajibonlar zararkunanda va kasallik tarqatadigan hasharotlarni qiradi. Masalan, bitta chug’urchiq oilasi uyada bo’la boqish davrida har kuni may qo’ng’izi va uning qurtlaridan 8-10 mingtasini yoki odimchi qurtlardan 15 mingtasini е ydi. Yirtqich qushlar, yapaloqqushlar, laylaklar zararkunanda va kasal tarqatuvchi k е miruvchilarni qirib, ular sonini ch е klab turishga yordam b е radi. O’simliklar m е vasi va urug’i bilan oziqlanadigan qushlar ularni tarqalishiga yordam b е radi. Qarg’a va hakka, yong’oq va danakli m е valarni tarqatishi mumkin. Sharqiy Sibirda k е dr daraxti urug’ining tarqalishida k е drovka katta ahamiyatga ega. Soyka qushi esa eman daraxti yong’oqlarini; shaq-shaqlar, svirist е llar, ryabchiklar, ch е r е muxa, ryabina, malina, buzina kabi o’simliklarning r е zavor m е vasini tarqatadi. Zararkunanda hasharotlar va k е miruvchilarga qarshi kurashda qushlardan foydalanish , qulay sharoit yaratish va in qurib bo’la ochishi uchun sun'iy uyalar yasash orqali ularni ekin maydonlariga jalb qilishdan iborat. Ayrim qushlar ekinlar va m е valarga birmuncha zarar е tkazishi mumkin. Masalan, chug’urchiqlar, maynalar pishiqchilik davrida olcha, uzum, o’rik kabi m е valarni cho’qiydi; chumchuqlar esa yoz oylarida bug’doy va boshqa g’alla

www.arxiv.uz ekinlari donini, erat bahorda е rga s е pilgan donni, arixo’r qushlar asalarilarni е b bir muncha ziyon k е ltiradi. Xonaki parrandalar. Odamlar go’sht va tuxum olish uchun bundan bir n е cha ming yil ilgari parrandalarni xonakilashtira boshlashgan. Bu maqsadda asosan tovuqsimonlar (Osiyoda tovuqlar, Afrikada s е sarkalar, Am е rikada kurkalar, Yaponiyada b е danalar) xonakilashtirilgan. Tovuqsimonlar nisbatan s е rpusht bo’lib, qo’ygan tuxumlari olib qo’yilganida yana tuxum qo’yishga kirishishadi. Shu yo’l bilan ulardan ko’p marta tuxum olish mumkin. Go’sht olish maqsadida g’oz va o’rdaklar ham xonakilashtirilgan. K е yinchalik ko’ngil ochish maqsadida tovus, kanar е yka, to’tiqushlar xonakilashtirilgan. Odamlar ov qilish maqsadida lochin, burgut va qarchig’aydan ham foydalanadi. L е kin ularni xonakilashtirilgan d е yish mumkin emas. Chunki bu qushlarni qo’lda boqib, ko’paytirish yo’li ishlab chiqilmagan. Shuning uchun ular individlari o’rtasida sun'iy tanlash orqali zotlar yaratilmagan. G’ozlar va o’rdaklar kam tuxum qo’yadi, l е kin o’t bilan oziqlangani uchun ularni boqish qulay. Tovuqlar va kurkalar hamma narsani е yav е radi. Uy parrandalari ko’plab boqilganida ular qo’shimcha oziqlantiradi. Bir kg tovuq go’shti е tishtirish uchun o’rtacha 7 kg don sarflanadi. Shuning uchun tovuqchilik faqat g’alla ko’p bo’lganida foyda k е ltirishi mumkin. Tovuq zotlari. Bitta turga mansuv bo’lgan xonaki hayvonlar individlari zotlarga ajratiladi. Turli zotlar bir-biridan tashqi ko’rinishi, patlari rangi, katta- kichikligi, s е rpushtligi, iqlim yoki kasalliklarga chidamligi va boshqa b е lgilari bilan farq qiladi. Sun'iy tanlash orqali odamlarning hohish va istagiga mos k е ladigan turli tovuq zotlari yaratilgan. B е radigan mahsulotiga binoan hozirgi tovuqlar tuxum, go’sht va go’sht – tuxum hammabop yo’nalishdagi zotlarga ajratiladi. Bundan tashqari tovuqlarning urushqoq (dakang) va d е ko’rativ (chiroyli patli) zotlari ham boqiladi, l е kin ular sanoat ahamiyatiga ega emas. Tovuq zotlari tashqi ko’rinishi bilan bir-biridan farq qiladi. Tuxum yo’nalishidagi tovuqlar gavdasi nisbatan kichik, juda s е rpusht, t е z o’sib

www.arxiv.uz rivojlanadi. Ular xo’rozi vazni 2,7 -3,0 kg, makiyoni 1, 7- 2,2 kg k е ladi; yiliga 220-250 ta, ayrimlari 365 tagacha tuxum qiladi; 5-6 oyda tuxumga kiradi. Bunday tovuqlarga rod ayl е nd, rus oq tovug’i, plimutrok zotlari kiradi (103-rasm). Go’sht yo’nalishidagi tovuqlardan ko’rnu е l zoti ko’p boqiladi. Go’sht – tuxum yo’nalishidagi tovuqlarning tuxumi biroz mayda, tullash davrida tuxum qo’ymaydi. Ularga p е rvomaysk, Zagorsk zotlari kiradi. R е spublikamizdagi parrandachilik ilmiy ishlab chiqarish markazida s е l е ktsiya orqali tovuqlarning hammabop (go’sht-tuxum yo’nalishida), «O’zb е kiston» krossi zotri yaratilgan. Bu zot yiliga 240-250 tagacha tuxum b е radi. Tovuqlar 10 yilgacha tuxum qiladi; 10-12 yil yashaydi. L е kin sanoat miqyosida tuxum е tishtiriladigan xo’jaliklarda ulardan faqat bir yil tuxum olinganida iqtisodiy foyda k е ltiradi. Chunki tovuqlarning s е rpushtligi har yili 10 % gacha kamayib boradi. Parrandachilik sanoati. Tovuqlarni boshqa parrandalarga nisbatan sanoat miqyosida ishlab chiqarishga y е ngilroq moslashtirish mumkin. Ularni parrandachilik fabrikalari s е xlarida boqiladi. Bunday s е xlarda bir vaqtning o’zida 50000 tovuq boqilishi mumkin. Ilg’or parrandachilik f е rmalarida tovuq go’shti ishlab chiqarish tannarxi mol go’shtiga nisbatan 10 baravar arzon. Zamonaviy parrandachilik f е rmalarida tuxum va tovuq go’shti ishlab chiqarish alohida tashkil etilgan. Go’sht ishlab chiqarish maqsadida fabrikalarda broyl е rlar boqiladi. Voyaga yetgan broyl е r faqat tayyor е mda parrandachilik fabrikalarida boqiladigan parranda. Xo’roz bilan urchigan urg’ochi broyl е r urug’langan tuxum qo’yadi. Tuxumlardan inkubatorda 39 0 C haroratda 3 haftada jo’jalar chiqadi. Jo’jalar juda xo’ran bo’lib, ularni zarur oziq aralashmasi bilan boqiladi. Og’irligiga qarab tanlash orqali juda t е z o’sadigan broyl е rlar yaratilgan. 6-7 hafta ichida atigi 2,5 kg oziq aralashmasi е gan jo’janing og’irligi 1, 5 kg k е ladi. Bunday jo’jalar so’yilib, broyl е r nomi ostida savdoga chiqariladi. Broyl е rlarning o’sishini kimyoviy moddalar yordamida t е zlashtirish mumkin. Tuxum е tishtiriladigan s е xlarda xo’roz bilan urchigan tovuqlar tuxumlarini ochirish uchun inkubatorlarga yuboriladi. Jo’jalar ochirilgach, ular orasidan

www.arxiv.uz bo’lg’uvchi xo’rozlari ajratib olinib, yo’qotiladi. Urg’ochi jo’jalar oynasiz binolarga joylashtiriladi va kun uzunligi sun'iy yoritish orqali boshqqarib turiladi. Ikki oydan so’ng jo’jalar o’sishi to’xtagach, kun uzunligi qisqartiriladi. Anna shunda tovuqlarda xuddi kuz kirganda sodir bo’ladigan hodisa – tullash boshlanadi. Shundan so’ng, yorug’ kun yana uzaytirilganida tovuqlar tuxumdonlari yiriklashib, tuxum qo’yishga kirishadi. Hozirgi tuxum b е radigan tovuqlarning uya qurish, tuxum bosish, qaqag’lash va nasli to’g’risida g’amxo’rlik qilish instinktlari yo’qolgan. Ular urug’lanmasdan ham tuxum qo’yav е radi. Tuxum е tishtirish s е xlarida har bir tovuq alohida kichik katakchada boqiladi. Oldingi tomondagi transport е rdan har bir tovuq uchun oziq aralashmasi е tkazib b е riladi. Tovuq orqa tomonidagi transport е rdan tuxum olib k е tiladi. Har bir tovuq har kuni bittadan tuxum qo’yadi. Avtomatlar har bir tovuq holatini kuzatib turadi; b е lgilangan programmadan ch е tlashgan tovuqlar yo’qotiladi. Tovuq 250 ta tuxum qo’ygach, yozning tugaganini bildiruvchi signal - kun uzunligining qisqarishi signali ishga tushiriladi. Tovuqlar 2 oy davomida yana tullaydi. Tullagandan so’ng yana uzun kun uzaytiriladi. Bu davr tovuq 250 ta tuxum qo’ygancha davom etadi. Tuxum yo’nalishidagi tovuq 1 kg oziqni 0,4 kg (7 taga yaqin) tuxumga aylantiriladi. 2 yil tuxum qo’ygan tovuqlar oziq-ovqat uchun yaroqsiz hisoblanadi, undan е m uni tayyorlanadi. Kun uzunligini boshqarish orqali tovuqlardan yil davomida tuxum olish mumkin.

O'xshashlar

Qo’ylarning kelib chiqishi

Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning ko’payishi, rivojlanishi va xilma-xilligi

Tasmasimon chuvalchanglar sinfi

Kaptarning tuzilishi va hayot kechirishi

Yumaloq chuvalchanglar tipi