Sut, go’sht, tuxum va baliq mahsulotlari mikroflorasi - Zoologiya - Referatlar

Sut, go’sht, tuxum va baliq mahsulotlari mikroflorasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Sut mikrobiologiyasi. 2. Mikroblar ta‘sirida sutning buzilishi. 3. Sut orqali yuqumli kasalliklarning tarqalishi. 4. Sut mahsulotlarining mikrobiologiyasi. 5. Go’sht mikrobiologiyasi. 6. Go’shtning mikroblar ta‘sirida buzilishi. 7. Go’sht mahsulotlaridan zaharlanish 8. Tuxum mikrobiologiyasi. 9. Tuxum orqali tarqaladigan infektsiyalar. 10. Baliq mikrobiologiyasi.

www.arxiv.uz Sut – bu hayvonlarning alohida organi, ya‘ni yelini ishlab chiqaradigan suyuqlikdir. Sut tarkibida inson iste‘mol qiladigan yuqori sifatli oqsil, kaltsiy, A vitamini, riboflabin va B vitamini kompleksiga mansub bo’lgan boshqa moddalar ko’p. Sigir suti tarkibida 120 dan ortiq turli xil moddalar bor. Shu jumladan 20 xil yog’ kislota, 25 xil aminokislota, 30 xil mineral modda, 23 xil vitamin, shuningdek 4 xil sut shakari bor. Sut tarkibida odam organizmining normal rivojlanishi uchun zarur bo’lgan aminokislotalar mavjuddir. Bu kislotalar boshqa manbalarda uchraydigan oqsillardan farq qiladi. I.P.Pavlov sutni odam oziq mahsuloti sifatida xarakterlab: «Inson ovqati turlari orasida sut tabiat tayyorlagan ovqat sifatida juda yuqori o’rinni egallaydi, bu meditsina tajribalarida ham ko’p marta e‘tirof qilingan» deb yozadi. Umuman sut doimo eng yengil hazm bo’luvchi ovqat hisoblanib, u darmoni yo’q odamlarga va oshqozon, buyrak kasali bilan og’rigan bemorlarga ichiriladi. Sigirlar sutida 87,5% suv, 3,8% yog’, 3,3% umumiy oqsillar, 4,7% shakar, 0,7% ni mineral moddalar tashkil etadi. Sut faqat odamlar uchun yaxshi mahsulot, bo’lmasdan, mikroblarning yashashi uchun ham yaxshi muhit hisoblanadi. Chunki sutning tarkibida mikroblarning oziqlanishi uchun barcha moddalar bor. Sutdagi barcha o’zgarishlar birinchi navbatda mikroorganizmlar faoliyati tufayli sodir bo’ladi. Sifatli sut sog’ib olishda, uni saqlashda zararli mikrofloralardan ehtiyot bo’lish kerak. Mikroorganizmlar sigirni sog’ish vaqtida sutga turli tashqi manbalar: hayvonlarning yelini, terisi va qo’l kiyimidan tushishi mumkin. Hayvonning yelini sutning mikroorganizmlar bilan zararlanishida doimiy manba hisoblanadi. O’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatdiki, o’rtacha 1 ml sutdan 350 tagacha mikrob hujayrasi bo’lar ekan. Sigirni sog’ishdan oldin yelini tozalanmasa sutda mikroblar ko’p bo’ladi. Asosan sutning birinchi tomchilarida mikroblar ko’p bo’ladi. Shuning uchun dastlabki tomchilarni alohida idishga sog’ib olish kerak. Masalan, sog’ishning boshlanishida 1 ml

www.arxiv.uz sutda 16000 gacha, o’rtasida 480 tagacha va oxirida 360 ta mikroblar bo’ladi. Yelinning mikroflorasi ikkiga bo’linadi: 1. Obligat mikroblar sut tarkibida doimo uchraydi va shu sharoitga moslashgan bo’ladi. 2. Fakultativ mikroblar doimo bo’lmaydi. Ular yelinning ichiga kiradi va yelinda vaqtincha bo’ladi. Birinchilarga asosan sharsimon bakteriyalar kirib, ular sutni asta–sekin o’zgartiradi. Ikkinchilarga esa ko’pchilik sut kislota hosil qiluvchi streptokkokklar kiradi. Yelin teshiklari orqali mikroorganizmlar yelinning ichkarisiga o’tadi. U yerda to’qimalarining va sutning bakteriotsidlik harakatiga duch keladi. Natijada ularning ko’pchiligi nobud bo’ladi. Faqat noqulay sharoitga chidamli bo’lgan mikrokokklar va streptokokk mikroblar saqlanib qoladi. Streptokokklar o’z xususiyatlariga ko’ra ichakda paydo bo’ladigan sut achituvchi streptokokklarga yaqin turadi. Ular +37–40 darajada sutdagi kislotani tez oshirish va 12–14 soatdan keyin uni ivitish xususiyatiga ega. Shuning uchun ham sut sog’ilgandan keyin uni darhol past temperaturagacha sovutish lozim. Hayvonning terisi va go’ng sutning mikroorganizmlar bilan zararlanishida asosiy manbalardandir. Hayvon terisidagi 1 g chang tarkibida bir necha yuz ming bakteriya, 1 g go’ng tarkibida esa 1 mlrd bakteriya bor deylik. Shu go’ng 10 l sutga tushsa, uning har bir ml ning zararlanishi 100 ming marta ortadi (V.M.Bagdanov ma‘lumoti). Tarkibiga ko’ra go’ng mikroflorasi eng xavflidir. Undan sirka paratifoz va ichak tayoqchasi bakteriyalari tushishi mumkin. Sutdagi mikroflorasining tarkibi va sut sifati sog’ish vaqtida va sutni dastlabki ishlashda foydalaniladigan idish va apparatlarning tozaligiga ham bog’liq. Idishda qolgan sutning yuqi yuvib tashlanmasa, sutni streptokokklar bilan ifloslantiradi. Sog’ish apparatlari vaqtida tozalanmasa va dizinfektsiya qilinmasa, sutning mikroblar bilan ifloslanishiga olib keladi. S. Yenchev ma‘lumotiga ko’ra, mashinada sog’ilgan sutda, qo’lda sog’ilgandagiga nisbatan

www.arxiv.uz bakteriyalar soni 6–12 marta ko’p bo’ladi. Shuning uchun sog’ish apparatlari va idishlarini issiq suv bilan soda qo’shib, yuvish kerak. Sutni saqlash vaqtida undagi mikroblarining o’zgarishi. Sutni sog’gandan keyin unga har xil yo’llar bilan mikroblar tushadi. Natijada sutni saqlash vaqtida undagi mikroblar soni jihatidan ham, sifat jihatidan ham o’zgaradi. Bunday o’zgarish asosan sutni temperaturasiga, saqlash vaqtiga va sutning tarkibidagi mikroblarga bog’liq bo’ladi. Toza sog’ib olingan sutda ma‘lum vaqtgacha mikroblar o’zgarmasdan turadi. Ma‘lum vaqtdan keyin bir necha fazada o’zgaradi. Sutning antimikrobli fazasida yangi sog’ilgan sutdagi mikroblar rivojlanmaydi. Ba‘zilar shu fazani bakteriotsid faza deb aytadi. Ammo olimlardan I.I.Arxangelskiy, P.A.Obuxov va boshqalar bu fazani bakteriotsid deb aytish mumkin emas, chunki u sutdagi mikroblarga qarshi moddalar mikroblarni eritmaydi, faqat ularni rivojlanishiga yo’l qo’ymaydi deydilar. Sutning antimikrobli xususiyati gammabetaglubinlar va ularning tarkibida lizotsim, laktenin, bakteriolizin va boshqa moddalar borligi bilan ifodalanadi. Bu moddalarning bir qismi qondan sutga qo’shiladi, bir qismi yelinbez ishlab chiqaradi. Olimlardan M.P.Butko va B.A.Stepanovalar sut mikroblarini eritmay faqat ularning rivojlanishini to’xtatadigan xususiyati borligini aniqlashgan. Bu xususiyat sutning tozalik va saqlash davridagi temperaturaga hamda sutning tarkibidagi antamikrobli moddalarning hajmiga bog’liq. Temperatura ko’tarilishi bilan shu moddalarning aktivligi pasayadi va 56 darajagacha isitilganda aktivligi yo’qoladi, inaktivatsiya bo’ladi. Antimikrobli moddalarning aktivligini temperatura faktorlariga bog’liqligini quyidagi jadvaldan ko’rish mumkin (7– jadval). Hayvonlar sifatli oziqlar bilan boqilsa, sut toza sog’ib olinsa, tez sovutilsa, unda shuncha lizotsin modda ko’p bo’ladi va antimikrobli fazasi uzoq masalan, 0 darajada 48 soat, 5 darajada 36 soat, 10 darajada 24 soat, 25 darajada 6 soat, 30 darajada 3 soat va 37 darajada faqat 2 soat davom etadi. Ammo shuni aytish kerakki, pasterizatsiyalangan sutni bunday saqlash mumkin emas. Chunki sut

www.arxiv.uz pasterizatsiyalanganda, ya‘ni yuqori temperatura bilan ta‘sir etganda, antimikrobli moddalar parchalanadi va uning antimikrobli xususiyati yo’qoladi. (7–jadval) Saqlash paytidagi temperaturaning sutdagi mikroblarga ta‘siri Sutni ishlab chiqarish sharoiti Sutni saqlash tempera turasi 1 ml sutdagi mikroblar soni (ming) yangi sog’ilg an sutda 24 soatdan so’ng 48 soatdan so’ng 72 soatdan so’ng Sigirlar, tashqi muhit va asbob uskunalar toza saqlaniladi 4,4 10,0 15,5 4,2 4,2 4,2 4,1 13,9 1583,0 4,5 127,0 30011 , 0 8,4 5725,0 326500, 0 Sut kislota hosil qiluvchi bakteriyalar asosan ikkita gruppaga bo’linadi. 1. Gomofermentativ sut kislota hosil qiladigan streptokokklar. 2. Geterofermentativ sut kislotadan tashqari uchuvchi kislotalar, etil spirti, karbonat angidrid gazi, vodorod va boshqa kislotalarni hosil qiladi. 6.2. Mikroblar ta‘sirida sutning buzilishi. Yangi sog’ilgan sutni noto’g’ri saqlash natijasida undagi antimikrobli moddalar yo’qoladi va turli zararli mikroblarning ko’payishi uchun sharoit tug’iladi, sutning sifati buziladi. Bu buzilish natijasida asosan chirituvchi mikroblar (ammonifikatorlar), mog’or zamburug’lar, yog’ kislotali batsillalar va ba‘zi hayvonlarda yuqumli kasalliklarni qo’zg’atuvchilari ham ishtirok etishi mumkin.

www.arxiv.uz Ammonifikatorlar mikroorganizmlari uchun muhit kam ishqorli yoki neytral holda bo’lishi mumkin. Yog’ kislotali mikroblar asosan tuproq, o’simliklarda bo’lib, zoogigiena qoidalariga rioya qilinmaganda sutga tushadi. Anaerob sharoitlarida bular sut shakarni parchalab, yog’li kislotalar va gazlar hosil qiladi. Bunda sut badbo’y hidli va achchiq ta‘mli bo’lib qoladi. Bu jarayon pasterizatsiya qilingan sutda ham bo’ladi, chunki sut kislotali mikroblarning sporalari pasterizatsiyada halok bo’lmaydi. Mog’or zamburug’lar sutning sirtida rivojlanadi, uning yog’ini parchalab, achchiq ta‘m va dag’al xashak hidini paydo qiladi. Mog’or zamburug’larning sporalari sutga asosan o’simliklardan, paqir va boshqa uskunalardan tushadi. Zamburug’lar sutdagi kislota miqdori ko’paygandan so’ng rivojlana boshlaydi. Ichak tayoqcha (esherxiya) sutga tushishi bilan laktozani parchalab, kislota va gaz hosil qiladi. Sut tezlik bilan iviydi, ammo sifati past bo’ladi. Gaz hosil bo’lgani uchun zichlangan massa parchalanadi, so’ng suyuqlashib ketadi. Ichak tayoqchasi bilan ifloslangan sutdan pishloq va boshqa sut mahsulotlari tayyorlab bo’lmaydi. Bunday sutdan pishloq tayyorlansa, uning ichida pufakchalar ko’p bo’ladi. Bu pufakchalar birlashib, katta bo’shliqlar hosil qiladi. Bunday mahsulot o’z sifatini yo’qotadi. Sutda har xil rangning hosil bo’lishi. Sutda har xil rangning hosil bo’lishi rang hosil qiluvchi bakteriyalarning rivojlanishi natijasida yuz beradi. Mastit (elin yallig’lanishi) sil, oqsil va boshqa kasalliklarda sut sariq yoki zangori rangni oladi. Kuydirgi kasalining oxirgi davrida, gemmoragik mastitda qizil rangli bo’ladi. Ba‘zi bir mikrokokklar va batsillalar sutning konsistentsiyasini o’zgartirib cho’ziluvchan va yopishqoq bo’ladi. Yelin yallig’lanishida esa pag’achalar hosil bo’ladi. 6.3. Sut orqali yuqumli kasalliklarning tarqalishi.

www.arxiv.uz Yuqumli kasallikni qo’zg’atadigan mikroblar sutga kasallangan hayvonlar va odamlardan, sutni tashish yoki qayta ishlashda atrofdagi muhitdan tushadi. Sut orqali tarqaladigan mikroblar ikkiga bo’linadi: 1. Zoonoz, ya‘ni odam va hayvonlarga oid kasalliklarni qo’zg’atuvchilari. Bu gruppa mikroblarga sil, brutsellyoz, oqsil va boshqa kasalliklarni qo’zg’atuvchilar kiradi. 2. Ikkinchi gruppaga esa odamdan odamga o’tadigan kasalliklarni qo’zg’atuvchilar kiradi. Bular dizenteriya, difteriya, qorin tifi va boshqa kasalliklardir. Sil (tuberkulyoz) surunkali yuqumli kasallik. Qo’zg’atuvchisi hayvonlarning suti bilan tashqi muhitga chiqadi. Tashqi muhitda mikrobakteriyalar 10 kungacha, sariyog’da (sovuqda) 300 kungacha, pishloqda esa 200 kungacha o’z hayot faoliyatini saqlaydi. Yelin silida sut suyuqlashadi, ko’k–sariq rangni oladi. Bunday sutni iste‘mol qilish man etiladi va faqat qaynatishdan so’ng bo’rdoqi hayvonlarga ichiriladi. Brutsellyoz surunkali kasallik. Sovutilgan sutda brutsellalar 8 kun, muzlatilgan sutda esa 60 kun, bijg’itilgan sutda 4 kun, qaymoqda 10 kun va pishloqda to 40 kun hayot faoliyatini saqlaydi. +65 darajada 15 minutda, +70 darajada 5 minutda nobud bo’ladi. Kasallangan hayvonlarning suti +70 darajada 30 minut mobaynida pasterizatsiyalanishi shart. Oqsil (yashur) o’tkir, nihoyatda yuqumli, tez tarqaladigan kasallikdir. Yangi sog’ilgan sutda virus 12 soatgacha, sovutilgan sutda esa ikki haftagacha saqlanadi. Kasallangan hayvonlarning suti +80 darajada 30 minut davomida pasterizatsiyalanadi. Zararsizlantirilgan sutning yog’i olinib, kuydirilib sariyog’ qilinadi yoki hayvonlarga ichiriladi. Sutda mikroblar ko’payishining oldini olish. Sutni bakteriyalardan sovuq, yoki issiq ta‘siri bilan saqlash mumkin. Ammo shuni aytib o’tish kerakki, sutda uni muzlatishdan oldin mikroblar bo’lgan bo’lsa, sutni eritish va isitish paytida ular rivojlanadi. Sekin muzlatilish sutning tarkibidagi moddalarning o’zgarishiga olib keladi, tez muzlatish esa bunday o’zgarishlarni

www.arxiv.uz hosil qilmaydi. Sut –25 darajada saqlanganda o’zgarmaydi, undagi kimyoviy– fizikaviy jarayonlar to’xtaydi. Issiq sovuqqa qaraganda boshqacha ta‘sir etadi va mikroorganizmlarni halokatga olib boradi. Shuning uchun issiq ta‘sir ettirib, sutni saqlash usullari ko’proq qo’llanadi. Ammo bunda mikroorganizmlar halok bo’lishi bilan birga sutning o’zi ham o’zgaradi. Uning tarkibidagi oqsil, yog’, vitamin va fermentlar ham o’zgarishga uchraydi. Bu o’zgarishlar issiq ta‘sir etish muddatiga va uning baland yoki past bo’lishiga bog’liq. Issiq qancha yuqori bo’lsa, sutning tarkibidagi moddalar shuncha ko’p o’zgaradi. Shularni hisobga olib, sutni sog’ishda tozalikka rioya qilish kerak. Sutni so’zish. Molxonada sanitariya qoidalariga rioya qilinmasa, sutga hayvonning juni, yem–xashak qoldiqlari, axlat, to’shama qismlari va ular bilan birga g’oyat ko’p mikroblar tushadi. Sut birinchi marta chelaklardan flyagaga quyilganda filtr orqali tozalanadi. Ikkinchi marta esa sutni fermadan jo’natilayotganda tozalanadi. Sutni tozalash uchun sintetik to’qima lavsan yoki enant qo’llanadi. Sutni sovutish. Yangi sog’ib olingan sut juda yaxshi antimikrobli xususiyatga ega. Sutga tushgan mikroorganizmlar soni qancha kam bo’lsa, sutning antimikrobli xususiyati ham shuncha uzoqqa cho’ziladi. Antimikrobli fazaning cho’zilishi sutni saqlash temperaturasiga ham bog’liq. Sutni sovutish uchun bir necha tanker va sovutish agregatlaridan iborat qurilmalar bor. Ammo sutni sovutishning eng oddiy usuli sut to’ldirilgan idishlarni betondan yasalgan ariqchaga yoki hovuzga qo’yishdir. Buning uchun sizot suvdan foydalanish ayniqsa maqsadga muvofiqdir. Chunki sizot suvning temperaturasi odatda –10 daraja va undan ham past bo’ladi. Ariqchadagi suvning sathi flyagadagi sutning sathidan yuqori bo’lishi kerak. Flyaganing og’zi ochiq bo’lishi, sirtdagi gazlar chiqib ketishi kerak. Sutni jo’natishga qadar xo’jalikda maxsus vanna – tank, bak yoki flyagalarda sovutilgan holda saqlash lozim. Davlatga sotiladigan sutning temperaturasi +10 darajadan yuqori bo’lmasligi kerak.

www.arxiv.uz Pasterizatsiya. Sutni +63 darajadan +95 darajagacha isitish sutni pasterizatsiyalash deb ataladi. Bunda vegetativ shakldagi mikroblarning 99,9% dan ko’prog’i halok bo’ladi. Pasterizatsiyalashda sutning antimikrobli moddalari ham parchalanadi va sutning sifati o’zgaradi hamda mikroblarga qarshi turishi kamayadi. Pasterlangan sutga mikroblar tushsa, u pasterlanmagan sutdan tez buziladi. Pasterizatsiya turli rejimlarda o’tkaziladi; 1) uzoq muddatli pasterlash – bunda sut 63–65 darajagacha isitilib, shu temperatura 30 minut davomida saqlanadi; 2) qisqa muddatli pasterlash – bunda sut 72–74 darajagacha isitalib, 10–15 sekund davomida saqlanadi; 3) darhol pasterlash – bunda sut 85–87 darajagacha isitiladi, ammo bu temperaturada saqlanmaydi; 4) sutni 95–97 darajagacha pasterlab uni 10 minut davomida saqlanadi. Bu, achitilgan sut mahsulotlarini tayyorlashga qo’llanadi. Keyingi vaqtlarda ultrapasterlash usuli ham qo’llanmoqda. Bu usulda sut maxsus apparatda 105–150 darajagacha bir necha sekund davomida isitiladi, xolos. Sterilizatsiya usulida sut 100 darajadan yuqori temperaturada zararsizlantiriladi. Bu usul bilan zararsizlantirilsa vegetativ shaklli mikroblar emas, balki spora shaklli mikroblar ham halok bo’ladi. Sterilizatsiya ikki xil bo’ladi: 1) yuqori temperaturali sterilizatsiya – bunda sut 120–140 darajagacha qizdirilib, 2–10 sekund saqlanadi; 2) uzoq muddatli sterilizatsiya – bunda sut 115 darajagacha isitilib, 15–20 minutgacha saqlanadi. Bunday usul bilan uzoq saqlanadigan mahsulotlar sterillanadi. Ultrosterillashda sut 150 darajagacha qizdirilib, bir sekundda o’tkaziladi. Buning uchun maxsus naychali apparat qo’llanadi. Naychalar orqali sutga kimyoviy toza bug’ o’tkaziladi. Sterilizatsiya bu rejimda o’tkazilganda «С» vitaminini parchalaydigan oksidlanish jarayonlari bartaraf bo’ladi. Bu usul

www.arxiv.uz bilan sterillangan sut uzoq muddat saqlanadi, bu esa janubiy respublikalardagi xo’jaliklarga ahamiyati katta. Qaynatish usulida sut 100 darajagacha isitiladi. Bunda hamma vegetativ shaklli mikroorganizmlar va ba‘zi spora shaklli mikroorganizmlar halok bo’ladi. Qaynatishda sutdagi oqsil o’zgaradi, vitaminlar parchalanadi. Qaynatib sovutilgan sutga mikrob tushsa, u tezda buziladi. Yuqumli kasalliklar paydo bo’lgan xo’jaliklarda sut shu yuqumli kasalliklarning qo’zg’atuvchilarini xalokatga olib boradigan temperaturada va muddatda isitiladi. Masalan, sil kasalini qo’zg’atuvchi mikrobakteriyalar 63 darajada 6 minut, 71 darajada esa 6–8 sekund saqlanadi, veterinariya qoidasi bo’yicha esa sil bilan kasallangan mollardan olingan sut 85 daraja issiqlikda 30 minut saqlanishi kerak. Pasterlashni sutning sifatiga qarab belgilash kerak. Ifloslangan sutni uzoq muddat va yuqori temperaturada pasterlash lozim. Sutni ultrabinafsha nurlar, elektrotok bilan yoki antibiotik va kimyoviy moddalar bilan ham zararsizlantirish mumkin. 6.4. Sut mahsulotlarining mikrobiologiyasi. Sut mahsulotlariga qatiq, prostokvasha, kefir, atsidofil qatig’i va suti, qaymoq, qimiz, sariyog’, pishloq va boshqalar kiradi. Bu mahsulotlar kishilarning ovqatlanishida va ba‘zilaridan yosh qishloq xo’jaligi hayvonlarining oshqozon–ichak kasalliklari oldini olish va davolashda keng foydalaniladi. Bular sutga nisbatan organizmda yengil va tez hazm bo’ladi. Masalan, qatiq bir soat davomida 91%, 2 soat davomida 92%, 3 soat davomida 95,5% hazm qilinsa, sut bir soat davomida 32%, 3 soat davomida 44% hazm qilinadi. Sut mahsulotlari pasterlangan yog’i olingan yoki yog’i olinmagan sutdan tayyorlanadi. Sut mahsulotlari ikkiga bo’linadi: Sut kislotali achish mahsulotlari. Prostakvasha (qatiq). Bu sut mahsuloti dunyoda nihoyatda keng tarqalgan bo’lib, turli davlatlarda turlicha nomlanadi. Achitqilarning turiga va tayyorlash vaqtidagi temperaturaga ko’ra

www.arxiv.uz prostakvasha, oddiy, mechnikov (bolgar), janubiy ryajenka, varenets va boshqa nomlarni oladi. Oddiy prostakvasha pasterlangan sutdan tayyorlanadi. Bunda sut 85 darajada 10–15 minut qizdirib, keyin 30–35 darajagacha sovutiladi va 5% achitqi qo’shiladi. Achitqi sifatida sut kislotali mezofil streptokokklar sof kulturasi (Str.lactus va Str.cremoris) ishlatiladi. Ba‘zi vaqtlarda, tayyor mahsulot, ma‘lum darajada zich bo’lishi uchun 0,5% bolgar tayoqchali sof kultura qo’shiladi. Shunday tayyorlangan mahsulot 30 daraja issiqda 5–6 soatda iviydi va zich bo’lib kam kislotali ta‘mni oladi. Tayyor bo’lgan mahsulotning kislotaligi 90–110°T bo’ladi. Mechnikov (bolgar) prostakvashasi 85–90 darajada qizdirib pasterlangan sutdan tayyorlanadi. Achitqi sifatida sut kislotali termofil streptokokklar va bolgar tayoqcha (Str.thormoghilus, Lactabac bulgaricum) ishlatiladi. Sut pasterlangandan so’ng 40 darajagacha sovutiladi va achitqi qo’shiladi. 3–4 soat o’tgach, sut iviydi, zich bo’ladi va kislotaligi 70°T gacha yetib boradi. Prostakvashaning nordonligi achitqi qo’shilgan paytidagi sutning issiqligiga bog’liq. Sut qancha issiq bo’lsa, nordonligi ham shuncha oshadi va ta‘mi o’zgaradi. Janubiy prostakvasha. Pasterlangan va 30 darajagacha sovutilgan sutga laktazali bijg’itadigan sut kislotali achitqilar, termofil sut, kislotali achitqilar va bolgar tayoqchali achitqilarining aralashmasi qo’shiladi. Sut achitish uchun yana 45–50 darajagacha qizdiriladi. Bunda mahsulotning nordonligi 130– 140°T gacha yetib borgandan so’ng prostakvasha 8–10° darajagacha sovutilib, saqlanadi. Ryajenka tayyorlash uchun sutning tarkibida 6% yog’ bo’lishi kerak. Buning uchun sutga qaymoq qo’shiladi. Pasterlash 95 darajada 2–3 soat o’tkaziladi, so’ngra sovutilib, achitqilar qo’shiladi. Achitqi sifatida termofil sut kislotali streptokokklar qo’llaniladi. Tayyor mahsulot och qo’ng’ir rangli, zich konsistentsiyali bo’ladi. Pasterlangan sutning ta‘mini oladi.

www.arxiv.uz Atsidofilin suti. Bu mahsulotni tayyorlash uchun achitqi sifatida atsidofilin tayoqchalarning sof kulturasi ishlatiladi. Rus olimi E.E.Garte 1910 yilda oshqozon–ichak kasalliklarini davolash va ularning oldini olish uchun atsidofilin tayoqchasini qo’llashni tavsiya etdi. Atsidofilin sutini tayyorlash uchun yog’i olingan yoki yog’i olinmagan 19– 20°T sut ishlatiladi. Bunday sut 85–90 darajada 10–15 minut, davomida pasterlanadi va 45–48 darajagacha sovitiladi. So’ngra 3–5% achitqi qo’shilib, achitiladi. Achitqi ko’pincha atsidofilin tayoqchalarning shilimshiqlaridan (20%) va shilimshiqsizlaridan (80%) olish yo’li bilan tayyorlab ishlatiladi. Achitqi qo’shilgan sutni butilkalarga quyib, 40–45 darajali termostatga qo’yiladi va 3– 5 soat davomida saqlanadi, keyin 3–5 darajagacha sovitiladi. Atsidofilin sutida shilimshiq hosil bo’lishi glyukoprotein–mutsinn shilimshiqning o’zini hosil qilishiga bog’liq. A.M.Skorodumova turli achitqilar yordamida atsidofilin sutini tayyorlashni tavsiya etdi. Bunda achitqi sifatida atsidofilin tayoqchalari bilan birgalikda sut kislotali achitqilar ham qo’shiladi. Atsidofilin sutini tayyorlashda pasterlangan sut 28–32 darajagacha sovitiladi hamda atsidofil tayoqchasi, sut kislota streptokokki va zamburug’laridan teng miqdorda tayyorlangan achitqi 3,5–6% qo’shiladi. Atsidofil bulon kulturasi (ABK) hayvonlardagi, asosan yosh hayvonlardagi oshqozon–ichak kasalliklarini profilaktika qilish uchun ishlatiladigan preparat. Bu preparatni tayyorlash uchun atsidofil bakteriyalar ishlatiladi. Atsidofil bakteriyalar harakatsiz, grammusbat tayoqchalar. Ular turli hajmda bo’lib, zanjirga o’xshab joylashadi. Oddiy zich oziq muhitlarida o’smaydi. Maxsus Bagdanov agarida o’sganda, mayda koloniyalar hosil qiladi. Sutni 8–12 soatda ivitib, zich tuppa va ozgina sut zardobini hosil qiladi. Atsidofil bakteriyalarni o’stirish uchun achitqili–zardobli bulon ishlatiladi. Achitqi–zardobli bulonga achitqili suv, sut zardobi, mineral tuzlar kiradi.

www.arxiv.uz Achitqili suvni quyidagicha tayyorlanadi: pivo achitqisini 48–50 darajada qizdirib (bijg’ishni to’xtatish uchun) 52–54 daraja issiqlikdagi avtoliz uchun termostatga 2 sutkaga quyiladi. So’ngra achitqili avtolizatli suyultirish kerak. Buning uchun bir litr avtolizatni uch litr suvga aralashtirilib, 10% suv bug’lanib ketishi uchun 30 minut qaynatiladi. 15 minut tindirib, paxta–doka filtridan 20 l li butilkalarga 15–16 l dan quyiladi. Paxta–doka tiqinlar bilan butillarning og’zi berkitiladi va ustidan pergament qog’oz bilan qoplanib, bir atmosfera bosimida 50 minut avtoklavda sterillanadi. Atsidofil bakteriyalar uchun bir qismi achitqili suv, bir qismi sut zardob bilan aralashtirilib, so’ngra olti qismi suv bilan suyultirilgan oziq muhiti tayyorlanadi. Bunday tayyorlangan aralashma qaynaguncha isitiladi va natriy xlor, sulfat kislotali ammoniy va kobalt xlor qo’shilib, 30 minut 1,3 atmosfera bug’ bosimida avtoklavda sterillanadi va рН ni 7,0–7,2 ga olib boriladi. Oziq muhitida bir soat qoldiriladi. 20 litrli butilkalarga paxta–doka filtridan o’tkazib, 16–17 l dan quyiladi va paxta–doka tiqinidan rezinali naycha (sifon) o’tkazib, og’zi berkitiladi. 0,5–0,8 atmosfera bosimida 50 minut sterillanadi va 500 ml Atsidofil sof kulturasi qo’shiladi. ABK ning aktivligi va zararsizligi tekshirilgach, mayda idishlarga quyiladi. Preparatni yosh hayvonlarga sut berishdan oldin bir kunda 4 marta 30–50 ml dan ikki kun ichiriladi. Xo’jalikdagi yosh hayvonlarda kolibakterioz, paratif va diplokokk infektsiyasi bo’lsa, ABK bo’g’oz sigirlarning tug’ishiga 10–12 kun qolganda, 350–400 ml dan kuniga uch martadan ikki kun beriladi. Yangi tug’ilgan buzoqlarga esa yarim soatdan so’ng kuniga to’rt marta beriladi. Davolash buzoqlarning ichi o’tmaydigan bo’lguncha davom ettiriladi. 6.5. Go’sht mikrobiologiyasi. Go’shtning endogen mikroblar bilan zararlanishi. Go’sht muskul to’qimasi, biriktiruvchi, yog’ va suyak to’qimalaridan tashkil topgan. Go’sht

www.arxiv.uz tarkibida insonlar uchun zarur oziq moddalar mavjud bo’lib, organizmning normal o’sishi va rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Sog’lom hayvonlardan olingan go’sht odatda mikrobsiz bo’ladi, chunki sog’lom organizm to’qimalari himoya qobiliyatiga egadir. Organizmning fiziologik holati buzilganda esa uning himoya qilish qobiliyati pasayib, mikroblar rivojlanishi uchun imkoniyat tug’iladi. Kasallikka moyil organizmda yuqumli kasallik qo’zg’atuvchilari, ya‘ni mikroblar ko’payadi, natijada ulardan ajralib chiqayotgan moddalar go’sht to’qimalariga salbiy, ta‘sir qiladi. Organizm to’qimalarida yuqumli mikroblardan tashqari ko’pincha saprofit mikroblar bo’lib, ular organizmni toliqqan yoki sustlashgan (ochlikdan, suvsizlikdan, charchagandan) vaqtlardagina kasallik qo’zg’atishi mumkin. Hayvonlar transportda tashilganda ularning muskul to’qimalarida sut kislotasi to’planib, bu modda qon tomirlarning o’tkazuvchanligini oshiradi, natijada organizmdagi glikogen moddasi kamayib go’shtlarni ertaroq buzilishiga olib keladi. Shuning uchun hayvonlarni so’yishdan oldin 3 kun dam beriladi. Bu vaqtda hayvonlar muskul to’qimalaridagi sut kislotasi so’rilib ketib, bir qancha mikroblar ham o’ladi. Natijada olingan go’shtni uzoq muddat saqlash imkoniyati tug’iladi. Go’shtni saqlash muddatlariga hayvonlarni boqish sifati ta‘sir etadi. Agar hayvonlar yaxshi boqilsa (kontsentratli) to’qimalarga birikkan suv mikroblar yo’lini to’suvchi parda hosil qiladi. Hayvonlar ratsionida qand moddasi ko’proq bo’lgan oziqlar bilan boqilsa, ulardan olingan go’sht sifatli bo’ladi. Go’shtning ekzogen mikroblar bilan zararlanishi. Go’shtga mikroblar hayvonlarning terisini shilayotganda hamda go’shtlarni maydalash jarayonida tushadi. Teri ko’pincha har xil organik moddalar bilan ifloslanib, mikroblarning yashashi va rivojlanishi uchun qulay joy hisoblanadi. Temperatura qanchalik o’rtacha (uy sharoiti +20 +22°С) va undan yuqori bo’lsa teri sathida shunchalik mikroblar soni ko’p bo’ladi (1 sm 2 da mingdan millionga qadar). Bundan tashqari mikroblar go’shtga uni qayta ishlayotganda, kiyim va qo’llardan, noto’g’ri transportirovka oqibatida, sanitariya–gigiena

www.arxiv.uz qoidalariga rioya etmaslik natijasida tushadi va ular go’shtni barvaqt buzilishiga olib keladi. Go’sht nimtasi ifloslangan paytlarda ho’l va quruq usulda tozalanadi. Ifloslangan joylar yupqa qilib kesib olib tashlanishi quruq usul, suv yordamida tozalash esa ho’l usul deyiladi. Go’shtni quruq usulda tozalaganda, uning fastsiyasi va seroz qavati quruqshab, qatqaloq hosil bo’ladi. Bu esa mikroblar uchun to’siqdir. Go’sht ho’l usulda tozalanganda, 90% gacha mikroblar yuvilib ketadi. Ammo go’shtning ustki qavatlari shilimshiqlashib, uzoq saqlashga yaramay qoladi. Go’shtda mikroorganizmlarning rivojlanishiga ta‘sir etuvchi faktorlar. Go’sht tozalangandan keyin ham uning ustki qavatlarida ichak tayoqchalari (Ye. coli), bulg’or tayoqchasi (R. Vulgaris), spora hosil qiluvchi ammonifikatorlar uchraydi. Ba‘zida zamburug’ sporalar ham bo’ladi. Go’sht mikroblarining yashashi va rivojlanishi uchun yaxshi oziq muhiti hisoblanib, mikroblar go’shtning sifatini buzadi. Bundan tashqari muhit temperaturasi va so’yish vaqtida to’la qonsizlantirmaslik go’shtning mikroblar ta‘sirida buzilishiga olib keladi. Temperatura – mikroblarning rivojlanishida asosiy faktordir. Masalan, 2 kg go’shtni +18 +20 darajada bir sutka saqlansa, uning 2–3 sm qalinligida mikroblarni uchratish mumkin. +37 darajada esa go’shtning hamma qatlamlarida mikroblar paydo bo’ladi. Mikroskop bilan qaraganda, ko’pincha yuqumli kasallik qo’zg’atuvchilardan salmonellalarni ko’rish mumkin. Temperatura qanchalik past bo’lsa, mikroblarning rivojlanishi sekinlashadi, ammo sovuqsevar (psixrofil) lar esa rivojlanadi. Namlik va osmatik bosim mikroblar hayotida muhim faktordir. Namlik kamayishi bilan mikroblar anabioz holatiga, spora hosil qiluvchilar esa spora holatiga o’tadilar. Namlikning ko’payishi osmatik bosimning oshishiga va mikrob hujayrasida suvda eruvchi moddalar kontsentratsiyasining ko’payib, plazmoliz hodisasini yuzaga keltiradi. Osh tuzi mikroblarga yomon ta‘sir

www.arxiv.uz qiladi, lekin shunday mikroblar borki ular tuzda ham yashayveradi, bunday mikroblarni galofillar deyiladi. Go’shtning рН muhiti unda to’plangan sut kislotasi va glikogen moddasiga bog’liq. Yangi so’yilgan go’shtning рН muhiti kuchsiz ishqoriy (7,1–7,2) bo’ladi. 6.6. Go’shtning mikroblar ta‘sirida buzilishi. Go’shtning chirishi uning yetilishidan keyin boshlanadi. Go’shtning buzilishida anaerob hamda aerob mikroblar ishtirok etib, oqsil moddasini zaharli moddalar – is gazi, vodorod, ammiak va azotga parchalaydi. Go’shtda mikrobli buzilishlar ro’y berganda uning rangi, hidi, ta‘mi va konsistentsiyasi o’zgaradi. Anaerob mikroblar ta‘sirida esa indol, skatol, serovodorod kabi zaharli gazlar hosil bo’ladi. Bunday go’shtlarni iste‘mol qilinganda odamlar zaharlanadi. Go’shtning mog’orlashi. Go’shtga tashqaridan tushgan mog’or zamburug’lari temperatura va oziq muhitning qulayligi tufayli rivojlanadi. Mog’or zamburug’lar oqsil va yog’larni parchalab, рН muhitini oshiradi hamda uchuvchi kislotalar hosil qilib, go’shtga yomon hid beradi. Go’shtning pigmentatsiyasi. Pigment (rang) hosil qiluvchi bakteriyalar go’shtning ustki qatlamida rivojlanadi. Ular qizil, sariq va ko’k ranglar hosil qiladi. Go’shtning rangini o’zgartiradigan bakteriyalar odamlar uchun uncha xavfli emas. Ular zaharli moddalar ajratib chiqarmaydi. Yangi go’shtlarning yaltillashi fotobakteriya ta‘sirida hosil bo’ladi. Bu fotobakteriyalar go’shtlarni baliqlar bilan birga saqlaganda tushadi. Fotobakteriyalar aerob bo’lib, dengizda yashaydi va rivojlanadi. Fotobakteriyalar go’shtning buzilishida rol o’ynamaydi, ular go’shtning yangiligidan dalolat beradi. 6.7. Go’sht mahsulotlaridan zaharlanish.

www.arxiv.uz Go’sht mahsulotlaridan zaharlanish 2 gruppaga bo’linadi: toksikoinfektsiyalar va toksikozlar. Toksikoinfektsiyalarni salmonellyoz gruppasidagi bakteriyalar (Salmonelle dublin, typhimurium), shartli patogen mikrofloralar (E. Coli, Proteus vulgaris) va kokklar keltirib chiqaradi. Toksikozlarni esa faqat mikroblar ajratib chiqargan zaharlar qo’zg’aydi. Toksikoinfektsiyalar bilan zaharlanish go’sht hamda go’sht mahsulotlarini odamlar tomonidan chala pishirib iste‘mol qilganda ro’y beradi. Go’shtga salmonellalar hayvon so’yilmasdan tushishi ham mumkin, chunki hayvonlar yuqumli salmonellyoz bilan kasallanganda uning tayoqchalari saqlanib qolgan bo’ladi. Bundan tashqari taksikoinfektsiyalar go’shtga suvdan, havodan, jihozlardan tushishi mumkin. Ko’pincha salmonellalarning tarqatuvchilari kemiruvchilar (sichqon, kalamush), pashsha va yovvoyi qushlar bo’ladi. Salmonellalar bilan zararlangan go’shtlarning tashqi ko’rinishi buzilmaydi. Shuning uchun go’shtni iste‘mol qilishda va so’yish vaqtida sanitariya qoidalariga amal qilish kerak. Oziqaviy zaharlanishni shartli patogen bo’lgan mikroblar keltirib chiqaradi. Bunday mikroblarning eng keng tarqalgani esherixiyalar, ya‘ni ichak tayoqchalaridir. Zaharlanish belgilari 2–4 soatdan keyin boshlanib, qusish, bosh og’rish, ko’ngil aynish bilan xarakterlanadi. Yosh mollarda esa bu kasallikni kolibakterioz deyiladi. Kolibakteriozda tana temperaturasi ko’tariladi, ich ketadi, kasallik cho’zilganda esa bo’g’inlar shishi va pnevmoniya kuzatiladi. Ichak tayoqchalarining har xil turlari bo’ladi. Ba‘zilarining patogenligi kuchli bo’lib, odamlarda apenditsit, tsistit, xoletsistit kasalliklarini qo’zg’atadi. Kasallikning inkubatsion davri 4–20 soat davom etadi va vaqtida davolanmasa o’limga olib keladi. Botulizm – og’ir zaharlanish kasalligi bo’lib, uni cl. Botilinum mikrobidan ajralib chiqqan kuchli zahar qo’zg’atadi. Botulizm sporalari organizmga tushgandan keyin rivojlanib zahar ajratib chiqaradi va bu zahardan organizm halok bo’ladi.

www.arxiv.uz Botulizmning qo’zg’atuvchisi go’shtda, kolbasa, konserva va baliq mahsulotlarida uchraydi. Tabiatda ham keng tarqalgan. Kasallikning inkubatsion davri organizmga tushgan qo’zg’atuvchi hamda uning zahari miqdoriga bog’liq, ya‘ni qancha ko’p tushsa inkubatsion davr shuncha qisqa va aksincha. Kasallikning asosiy belgilari: og’iz bo’shlig’i va tomoqning qurishi, tilning falaji, qovoqlarning osilib qolishi, nafas olishning buzilishi va paralich holatlari. Bu kasallikning oldini olish uchun sanitariya–gigiena qoidalariga rioya qilish, botulizmga gumon qilingan go’sht, mahsulotlarini zudlik bilan tekshirish va yo’qotishdir. Stafilakokklar va streptokokklar keltirib chiqaruvchi zaharlanishlar. Stafilakokkning tillarang va oqish shtammlari go’sht, va go’sht mahsulotlariga tushganda, ko’payib enterotoksin ishlab chiqaradi. Bu bakteriyalar enterotoksinni +15—+20 darajada ajratib chiqaradi. Bu toksinlar qonning eritrotsitlarini gemolizga uchratib, laktoza va moltozani kislotalarga qadar parchalab yuboradi. Stafilakkokklar issiqlikka chidamln bo’lib +70 darajada 30 minut davomida ham o’lmaydi. Enterotoksin zahari issiqlikka chidamli, 30 minut qaynatilganda ham o’zini kasallik chiqarish qobiliyatini saqlaydi. Kasallikning asosiy belgilari: 2–5 soatdan keyin namoyon bo’ladi va bosh aylanishi, holsizlanishi, qayt qilish bilan kuzatiladi. 6.8. Tuxum mikrobiologiyasi. Odamlar uchun tovuq tuxumlari, nihoyatda qimmatbaho oziq–ovqat mahsulotidir. Tuxum asosan 95% gacha karbonat, kaltsiy moddadan iborat zich po’stloqdan, po’stloqning ostidagi pardadan, oqsilli moddalardan va sariq moddalardan iborat. Tuxum po’stlog’ining zichligiga qaramay unda turli hajmdagi teshiklar bor. Tuxumning ichki moddalari mikroorganizmlar uchun yaxshi oziq muhitidir. Teshiklar orqali tuxum ichiga o’tgan mikroorganizmlar rivojlanib, tuxumning buzilishiga olib kelishi mumkin.

www.arxiv.uz Kyalduell degan olim o’z tadqiqotlarida 2510 ta yangi tuxumlarning ichida 8,8% gacha bakteriyalar aniqladi. Olimlardan V. Yermoleva va B. P. Tokinlar pushtni (homilani) tashqi muhitning ta‘siridan saqlash kerak deydilar. Oqsilning tarkibida mikroorganizmlarga qarshi turadigan, ularni halokatga olib keladigan oqsilli modda – lizotsim bordir. Turli parrandalar tuxum oqsilining mikroorganizmlarga qarshi turish aktivligi lizotsimga bog’liq va ular turlicha. SHuni aytib o’tish kerakki, lizotsim moddaning miqdori tuxum oqsilida qancha ko’p bo’lsa, tuxum shuncha mikrobli buzilishdan uzoq saqlanadi. Tuxumlarning mikroblar bilan zaharlanishi endogen va ekzogen yo’llar orqali bo’ladi. Endogen zaharlanish tuxum tuzilishi va tuxum yo’llarida sil, salmonellez (pulloroz) kasalliklari bilan kasallangan tovuqlardan o’tadi. Ekzogen zaharlanish esa zich po’stloq teshiklari orqali tashqi muhitdan o’tadi. Mikroorganizmlarning tuxumning ichiga o’tishi bir necha faktorlarga bog’liq. Bular havo temperaturasiga, uning namligiga, tuxumlarning yangiligiga, mikroorganizmlarning harakatlanishiga, lizotsimning aktivligiga va boshqalarga bog’liq. I. S. Zagaevskiy tadqiqotlariga ko’ra 20 daraja issiqlikda va havoning nisbiy namligi 80–85% bo’lganda Pseudomonos va Prateus mikroorganizmlari tuxumning zich po’stlog’i sirtidan ichki qatlamlariga 2–5 kunda, Salm. Typhimulium 8–11 kunda, ichak tayoqcha 13–15 kunda va Aspergellus 5–9 kunda o’tadi. Tuxumlarning chirishi. Bunda chirituvchi mikroorganizmlar hosil qilgan proteolitik fermentlar oqsilning parchalanishiga olib keladi. Yashil chirish Pseudomonas avlodidagi mikroblarning tuxumlar ichiga o’tishi orqali sodir bo’ladi. Bu turdagi mikroorganizmlar hayot faoliyatida yashil pegment hosil qilib tuxumlar oqsillarini shu rangga bo’yaydi. Qizil yoki pushti chirish. Bu turdagi buzilishga faqat Pseudomonas avlodidagi mikroorganizmlar emas, balki boshqa mikroorganizmlar ham sabab bo’ladi. Micrococcus ronius, Serratia marcescens va boshqa turdagi

www.arxiv.uz mikroorganizmlar hayot faoliyatlarida qizil yoki pushti pigment hosil qilib, tuxum oqsilini shunday rangga bo’yashadi. Qora chirish Proteus vulgaris va Pseudomonas mikroorganizmlar ishtirokida bo’ladi. Bularning ta‘sirida oqsil suyuq holga keladi va qora yoki qo’ng’ir rangni oladi. Shu turdagi mikroorganizmlar hayot faoliyatida hosil bo’lgan gazlar tuxumni yoradi. Yorilgan joyidan chiqqan suyuqlik boshqa tuxumlarga tegib, ularni iflos qiladi va buzilishga olib keladi. Tuxumlarning mog’orlashi. Yer va iflos asbob–uskunalardan tushgan mog’or zamburug’lar va aktinomitsetlar tuxumlarning mog’orlashiga sabab bo’ladi. Bu zamburug’larga qulay sharoit (yuqori darajada namlik va past temperatura) bo’lganda, ularning sporalari unib chiqadi, po’stlog’idagi teshiklar orqali tuxum ichiga o’tib, avvalo tuxumning qalin po’stlog’iga so’ngra po’stlog’ining tagidagi yumshoq qatlamlarga kirib rivojlanadi. Tuxumdagi zamburug’lar ovoskop yordamida tekshirilganda dog’ va dog’chalar bo’lib ko’rinadi. Bu qora dog’lar zamburug’larning koloniyalaridir. Buzilishini hosil qiladigan zamburug’larning asosiy avlodlaridan: Penicillium va Aspergellus Cladosporium zamburug’lar tuxumlarning ichida chiruvchi bakteriyalarni rivojlantirmaydi. 6.9. Tuxum orqali tarqaladigan infektsiyalar. Tuxum orqali odam va parrandalarga yuqumli kasalliklar tarqatuvchi mikroblar o’tishi mumkin. Bular asosan pulloroz, kolibakterioz, mikoplazmoz sil va boshqalardir. Bu yuqumli kasalliklar ifloslangan tuxumning po’sti orqali o’tadi. Shuning uchun jo’ja chiqarish uchun tuxumlar dezinfektsiya qilinadi. Dezinfektsiya yuqorida ko’rsatilgan yuqumli kasalliklarning oldini olish imkonini beradi. Asosiy dezinfektsion eritmalar sifatida formaldegid, geksaxlorofen va trietilenglikollar qo’llanadi. Sil, salmonellyoz va boshqa yuqumli kasalliklarning yoki zaharlanishning oldini olish maqsadida tuxumlar 13–14 minut qaynatilib, iste‘mol qilinishi kerak.

www.arxiv.uz 6.10. Baliq mikrobiologiyasi. Baliq va uning mahsulotlari, boshqa baliqdan tashqari gidrobiogenlar va ulardan olinadigan mahsulotlar kundalik, parxez va shifobaxsh oziq–ovqat mahsulotlari sifatida oqsillar, yengil eruvchi yog’lar, vitaminlar, yod. Са, Р, va boshqa mineral birikmalarning barchasi bilan belgilanadi. Bu birikmalarning barchasi mikroorganizmlar uchun eng yaxshi ozuqa muhiti hisoblanadi, shunga ko’ra baliq va undan tayyorlangan mahsulotlar. Yirik qoramollar go’shtiga nisbatan saqlashga chidamlidir. Baliqlarni saqlashning turli usullarining mavjudligining mohiyati ham shundadir. Ko’pchilik baliqlar butun holida saqlanadi va ularning ichaklarida, jabralarida juda ko’plab mikroblar mavjuddir. Baliq tutilgandan keyin bug’ilib uladi, jabralarni esa qon bilan to’lishi mikroblar uchun qulay ozuqa muhitini yaratadi. Baliq sirtini qoplagan shilliq qavat ham yaxshi ozuqa muhiti bo’lib, ko’plab miqdorda mikroorganizmlar tushadi. Shilliqning asosiy komponenti glyukoprotein (muxin) oqsili bo’lib, undan tashqari shilliqda erkin aminokislotalar ham ko’p uchraydi. Baliq go’shtida biriktiruvchi to’qimalar kam bo’lganligi uchun issiq qonli hayvonlar go’shtiga nisbatan ancha yumshok konsistentsiyaga egadir va bu mikroblarni baliq tanasida tez tarqalishiga qulay sharoit yaratadi. Yangi tutilgan baliq sirtidagi mikroorganizmlar soni va ularning sifat tarkibi baliqning zoti, suv xavzasining tabiati va ifloslanganlik darajasi, ovlash mavsumi, ovlanayotgan xududlarning jugrofiyasi uning, ovlash texnikasi kabi omillarga boglik bo’ladi. Yangi tutilgan baliqlar sirtidagi 1 sm 2 yuzada 1 Х 10 2 –1 Х 10 4 gacha mikrob xujayralari uchraydi. Bularda odatda suvda yashovchi mikroorganizmlar – anaeroblar, sporasizlar, psendomanas, alcoligenes, acinetobacter, flavo turlariga kiruvchi grammanfiy (buyalmaydigan) tayoqchalar, mikrokokkilar, koreneform bakteriyalar, ba‘zan spora hosil qiluvchi bakteriyalar, achitqilar va antinomitsitlar uchraydi.

www.arxiv.uz Ifloslangan suv havzalaridan tutilgan baliqlarda ichak tayoqchalari, proteyalar, ba‘zan salmonella va entorokokkilar uchraydi. Mikroorganizmlarning eng ko’p miqdori baliqlarning jabralarda va ichaklarida uchraydi. 1 gr.–jonsizlangan baliqning ichaklarida 10 5 –10 8 xujayralar uchrab, ular orasida chirituvchi, spora hosil kiluvchi, anaeroblar, clostridium sporogenes, cl.putrificum ovqatdan zaharlanishni keltirib chiqaruvchilar – cl. Perfringencs, bac.cereus, staph.aureus, cl.botilium (ayniqsa, oster balig’i ichagida) uchraydi. Dengiz baliqlarida gallofil vibrioni (vibrio paranacmolyticus) uchrab, u toksikoinfektsiyalar kabi ovqatdan zaharlanishni qo’zg’atadi. Bu vibrion ko’p hollarda Yapon dengizidan tutilgan baliqlarda kamroq Oq dengiz va Boltiq dengizi baliqlarida juda kam hollarda Qora dengiz baliqlarida uchraydi. Yangi tutilgan baliq to’qimalari amalda yetarlidir. Uxlagan baliq ichaklaridagi, jabralaridagi va uning sirtidagi mikroblar juda tez ovlash paytida, tushirish–yuklash va tashish paytida olgan teridagi jarohatlari orqali mushak to’qimalariga o’tishi mumkin. Shuning uchun yangi tutilgan baliqlar tez buziladi. Buni oldini olish uchun baliqlarni darhol sovutish, muzlatish yoki qayta ishlash zarur. Tutilgan baliqlarning katta qismi butunligicha saqlanadi va savdoga chiqariladi, bir qismi esa qayta ishlanadi, ya‘ni yuvilib, tangalari olinib file tayyorlanadi. Baliq sirtidagi shillik yuvish jarayonida tozalanadi, u bilan birga ko’p miqdordagi mikroblardan holi bo’ladi. Tozalangan baliq aksincha, ichakning chirituvchi mikroorganizmlari bilan ifloslanadi, shuning uchun uni yaxshilab yuviladi. Baliqni mikrourug’lanishi uni file tayyorlash uchun nimtalaganda ishchilar qo’lidan, asbob–uskunalardan, havodan va boshqalardan tushgan mikroblar hisobiga ortadi. Ba‘zan baliqlarni ichimlik suvining sanitariya talablariga javob beradigan muz yordamida muzlatiladi.

O'xshashlar

Qushlar va sut emizuvchilar-biozararlash manbaalari

Toq tuyo’qlilar, juft tuyo’qlilar,

Sut emizuvchilar yoki darrandalar

Sut emizuvchilarning tashqi tuzilishi,

Qishloq xo’jaliк hayvonlarini tanlash, uning кlassifiкasiyasi, mahsuldorligi va texnologiк xususiyatlari bo’yicha tanlash