Yong’inni yuzaga kelish sabablari. O`zbekiston Respublikasining 2009 yil 30 sentyabrdagi “Yong’in xavfsizligi to`g’risida”gi qonunning mazmun-mohiyati - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Yong’inni yuzaga kelish sabablari. O`zbekiston Respublikasining 2009 yil 30 sentyabrdagi “Yong’in xavfsizligi to`g’risida”gi qonunning mazmun-mohiyati

Yuklangan vaqt:

06.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.083984375 KB

Ko'chirib olish

Yong’inni yuzaga kelish sabablari. O`zbekiston Respublikasining 2009 yil 30 sentyabrdagi “Yong’in xavfsizligi to`g’risida”gi qonunning mazmun- mohiyati Reja: 1. Yonishning fizik-kimyoviy asoslari 2. Yonish fazalari va portlash chegaralari 3. O`zbekiston Respublikasining “Yong’in xavfsizligi to`g’risida”gi qonuni. 4. Yong`inga qarshi ishlarni tashkil qilish

1. Yonishning fizik-kimyoviy asoslari Yonish deb, yonuvchi modda bilan havodagi kislorodning o`zaro ta`siri natijasida juda tez kechuvchi va ko`p miqdorda issiqlik ajralib chiquvchi kimyoviy reaktsiyaga aytiladi. Ko`p hollarda yonish yonuvchi modda zarrachalarining nurlanishi bilan birga kechadi. Yonish hosil bo`lishi va u davom etishi uchun yonuvchi modda (qattiq, suyuq yoki gazsimon), oksidlovchi modda (oddiy sharoitda oksidlovchi modda vazifasini havoda kislorod o`tashi mumkin) va yondiruvchi manba (uchqun, ochiq alanga va cho`g`langan narsa) mavjud bo`lishi kerak. Shuni aytish kerakki, havodagi kislorod miqdori 15% dan yuqori bo`lgandagina oksidlovchi vazifasini bajara oladi. Undan past konsentratsiyada esa yonish mavjud bo`la olmaydi. Bundan tashqari oksidlovchi modda vazifasini tegishli sharoitlarda xlor, brom, kaliy va boshqa moddalar ham o`tashi mumkin. Xavfliligi bo`yicha barcha modda va ashyolarni quyidagi turlarga bo`lish mumkin: yonmaydigan moddalar, yonish xavfi mavjud moddalar. yonish va portlash xavfi mavjud hamda portlash xavfi mavjud moddalar. Yonmaydigan modda va ashyolar - yonish yoki yong`inni uzatish xususiyatlari yo`q narsalardir. Masalan, g`isht, metall, beton va boshqalar. Yonish xavfi mavjud modda va ashyolar havoda yonish va yong`inni uzata olish xususiyatiga egadirlar. Masalan, yog`och, qog`oz, paxta tolasi, mazut, portlash xossasiga ega bo`lmagan changlar. Yonish va portlash xavfi mavjud modda va ashyolar, qattiq yoki suyuq yonuvchi moddalar bilan birikkanda bir zumda alanganlanib ketish xossasiga ega. Bunday moddalarga vodorod angidridi, azot kislotasi va boshqalar, hamda yonuvchi moddalar bilan aralashganda o`zidan kislorod ajratib chiqaruvchi, kislota ta`sirida, qizdirilganda yoki mexaniq ta`sir ostida portlovchi birikmalar kiradi. Masalan, paxta changi bilan selitra aralashganda shu hol ro`y berishi mumkin. Shu bilan birga bunday narsalarga havoda tarqalgan holda portlovchi aralashmalar hosil qiluvchi changlar ham mansubdir. Masalan, lub va kenaf tolalari changlari. Yonish va portlash xavfi mavjud moddalarga o`zlari yonmaydigan, lekin suv bilan

aralashganda parchalanib, gaz ajralib chiqaruvchi va bi gaz havo bilan birikkanda portlovchi birikma hosil qiluvchi moddalar ham kiradi (kaltsiy karbid). Portlovchi narsa va moddalar havo bilan aralashib, portlovchi birikmalar (yonuvchi gaz, vodorod, atsetilen) hosil qiladilar. Portlash xavfi mavjud moddalarga yonuvchi gazlar bilan aralashganda portlash xavfini vujudga keltiradigan yonmaydigan gazlar ham kiradi (kislorod yonuvchi gaz bilan aralashganda portlashga olib keladi). Ayrim holda yonmaydigan va yonishni ta`minlay olmaydigan portlovchi gazlar ham bo`lishi mumkin. Masalan, balonlarda siqilgan holda saqlanuvchi karbonat angidrid gazi. Portlovchi moddalarga, shuningdek havo bilan aralashgan holdagi neorganiq moddalar ham (alyuminiy, magniy va boshqa moddalar kukunlari) kiradi. 2. Yonish fazalari va portlash chegaralari Yonish faqat ma`lum harorat sharoitidagina mavjud bo`lishi mumkin. Barcha yonuvchi moddalarning tarkibida uglerod va vodorod mavjuddir. Issiqlik ta`siri ostida yonuvchi moddalar parchalanib yuqoridagi gazlar ajralib chiqib, havodagi kislorod bilan birikib, alanga hosil qiladi. Yonish fazalarining quyidagi xillari aniqlangan: 1. Chaqnash. Agar sekin-asta qizdirilayotgan yonuvchi suyuqlikka vaqti-vaqti bilan tashqaridan alanga ta`sir qildirsak, ma`lum bir haroratga etganda, undan ajralib chiqayotgan gazsimon mahsulot chaqnaydi va shu zahotiyoq o`chib qoladi. Suyuqlikning ana shu paytdagi harorati chaqnash harorati deyiladi. Chaqnagan gazlarning tez o`chib qolishining sababi, bu haroratda suyuqlikdan ajralib chiqayotgan gazlar alangani davom ettirish uchun etarli emasligidir. Chaqnash harorati moddalarning yong`in jihatidan xavfliligini aniqlashda katta ahamiyatga molikdir. Ayrim moddalardan ajralib chiquvchi bug` va gazlar ko`p miqdorda yig`ilishi natijasida ochiq alanga bilan birikib kuchli portlash paydo qilishi mumkin.

2. Alangalanish. Suyuq, yonuvchi moddalarni qizdirish chaqnash haroratidan yuqorida ham davom ettirilsa, uning bug`lanishi jadallashadi va shunday bir vaqt keladiki, unga alanga yaqinlashtirilsa chiqayotgan bug`lar chaqnaydi va yonishda davom etadi. Suyuqlikning shu holatdagi harorati alangalanish harorati deb ataladi. 3. O`z-o`zidan alangalanish. Agar yonuvchi suyuqlikni alangalanish haroratidan yuqori bo`lgan holatda ham qizdirish davom ettirilsa-yu, lekin ochiq alanga yaqinlashtirilmasa, ma`lum bir vaqtda, ajralib chiqayotgan bug`lar o`zidano`zi alangalanib ketadi. Yonuvchi suyuqlikning ana shu holatdagi harorati o`zo`zidan alangalanish harorati deyiladi. 4. O`z-o`zidan yonib ketish. Ayrim yonuvchi qattiq moddalarni saqlash noto`g`ri tashkil etilgan hollarda o`z-o`zidan yonib ketishi mumkin. Masalan, nam holda g`aramlangan pohol, paxta, toshko`mir, moy artilgan latta va boshqalar. Bu jarayon o`z-o`zidan yonish harorati ma`lum haroratdagina bo`lishi mumkin. Qattiq moddalar yonayotganda, yonayotgan qismlariga yondosh qismlarning qizishi va ulardan o`z navbatida yonuvchi gazlar ajralib chiqishi va ularning ham yona boshlashi natijasida uzluksiz zanjir reaktsiyasi kechadi. Bu biror bir to`suvchi omilga uchramasa yonuvchi modda yonib tamom bo`lguncha davom etadi. Yonuvchi suyuq moddalarning yonishi faqat yuzalari ochiq bo`lgan holatdagina, ya`ni havo bilan tutash bo`lgan yuzalardagina yuz berishi mumkin. Bunda suyuqlik yuzasidagi alanga pastki qatlamlarni qizdiradi va yonuvchi bug`larning yangiyangilarini chiqaradi va ular ham yona boshlaydi. Shunday qilib bu erda ham zanjir reaktsiyasi kechadi. Yonuvchi suyuq moddalarning chaqnash harorati 450ºS ga teng yoki undan kichik bo`lsa, bunday moddalar Yengil yonuvchi suyuqliklar deyiladi. Bularga benzin, serouglerod, spirtlar va boshqalar misol bo`la oladi. Chaqnash harorati 450ºS dan yuqori bo`lganlari esa yonuvchi suyuqliklar deyiladi. Qurilish me`yorlr keltirilishi bo`yicha yong`indan muhofaza qilish ilmiy tekshirish institutining tavtsiyasiga binoan Yengil yonuvchi suyuqliklarga chaqnash harorati 610ºC ga

teng va undan past bo`lganlari, yonuvchi suyuqliklarga esa 610ºC dan yuqorilarini kiritish belgilangan. Gazlarda esa, gazning har bir molekulasi kislorodning molekulalari bilan bevosita kontaktda bo`lishi munkinligi va ular bir vaqtning o`zida oksidlanish jarayoniga tayyor bo`lganligi uchun, yonish jarayoni katta tezlikda kechadi. Yonuvchi modda bo`ylab alanganing tarqalish tezligi sekundiga bir necha metrni tashkil etsa yonish, bir necha yuz metrni tashkil etsa portlash, bir necha kilometrni tashkil etsa detonatsiya deb ataladi. Gaz va bug`larning havo bilan aralashmasining yonish va portlash xavfi, alanganing tarqalish haroratidan tashqari ularning havodagi kontsentratsiya chegarasi (bug`lar uchun) bilan xarakterlanadi. Portlashning kontsentratsiya chegarasi deb yopiq tigel ichida yonuvchi gaz va bug`larning havodagi miqdori tashqi alanga ta`siri ostida alangalanib keta oladigan miqdorga aytiladi. Havo bilan to`ldirilgan berk idish olib, unga ma`lum miqdorda yonuvchi gaz yoki bug` qo`shib boramiz va har gal uni yoqib qo`ramiz. Bu gazning miqdori (foizlarda yoki og`irlik konsentratsiyasida) kam bo`lganda alangalanmaydi, ya`ni idish ichidagi bosim atmosfera bosimiga tengligicha qolaveradi. Yonuvchi moddaning kontsentratsiyasi oshirib borilishi natijasida shunday holat yuzaga keladiki, bunda aralashma kuchsiz portlaydi. Yopiq idish ichida yonuvchi gaz yoki bug`ning havo bilan aralashmasining yondirilganda portlash paydo qiladigan minimal qiymati portlashning pastki chegarasi deb alaladi. Idish ichiga berilayotgan gaz yoki bug`ning kontsentratsiyasi yana oshira borilsa, portlash kuchi orta beradi va biror maksimal qiymatga erishadi. Kontsentratsiyaning yanada oshib borishi endi portlash kuchini oshirmay, balki pasaytiradi va sekin asta so`na boshlaydi va ma`lum kontsentratsiyada esa butunlay to`xtaydi. Yopiq idish ichida yonuvchi gaz yoki bug`ning havo bilan aralashmasining, yondirilganda portlaydigan maksimal qiymati portlashning yuqori chegarasi deb ataladi. Portlashning pastki va yuqori chegaralari orasidagi farq qancha katta bo`lsa, moddaning portlash xavfi shuncha yuqori bo`ladi.

Xar bir yonuvchi moddaning bug`lari va gazlari, hamda changlari o`zlarining pastki va yuqorigi portlash chegaralari qiymatlariga ega. Yonuvchi changlar va tolalar, ularning pastki portlash chegarasi 65 g/m³ dan past bo`lsa, portlash xavfi mavjud hisoblanadi. Agar ularning pastki portlash chegarasi 65 g/m³ dan yuqori bo`lsa, ular yong`in xavfi bo`lgan changlar hisoblanadi. Suyuqliklar bug`lari uchun ham portlashning harorat chegaralari pastki va yuqorigi qiymatlarga egadir. Portlashning pastki harorat chegarasi deb, yopiq idish ichidagi suyuqlikning to`yingan bug`larining tashqi manba ta`sirida alanga olishi mumkin bo`lgan eng pastki harorati tushuniladi. Portlashning yuqorigi harorat chegarasi deb, yopiq idish ichidagi suyuqlikning to`yingan bug`larining tashqi manba ta`sirida alanga olishi mumkin bo`lgan eng yuqorigi harorati tushuniladi. Yonuvchi suyuqliklarning gaz va bug`larning havo bilan aralashmasini yuqorida ko`rsatilgan chegaralaridan tashqari qiymatlarida hech qandiy manba bilan alangalatib bo`lmaydi. Masalan, atseton to`yingan bug`lari uchun portlashning pastki harorat chegarasi - 20ºC. yuqorigisi 7ºC, serouglerod uchun tegishlicha - 14ºC va - 7ºC. Gazlar va changning yonishi. Yonuvchi gazlar havo bilan birikib portlash jihatidan xavfli aralashmalar hosil qilishi mumkin. Shu sababli ular portlash jihatidan xavfli moddalar toifasiga kiradi. Gaz-havo aralashmalarining xavflilik darajasi ularning alanga olish haroratiga va portlashning miqdoriy chegaralariga qarab baholanadi. Gazlar barqaror yonayotganda harorati 1400ºC gacha, portlaganda esa 2000ºC gacha ko`tarilishi mumkin. Yonuvchi gazlarning, shuningdek, suyuqlik bug`larning portlashiga qarshi kurash tadbirlarini to`g`ri tashkil qilish uchun ularning havo bo`yicha zichligini bilish zarur, chunki havo bo`yicha zichligi birdan kichik bo`lgan gazlar xonaning yuqori qismida, zichligi birdan katta bo`lgan gazlar esa xonaning pastki qismida, quduqlar, o`ralar, handaqlarda to`planadi. Ishlab chiqarishdagi alanga olish manbalari. Yonug`chi ashyolarning alanga olishiga va yonuvchi aralashmalarning portlashiga sabab bo`luvchi issiqlik

manbalari o`zlarining issiqlik jamg`armalari va ularning yuzaga kelish sabablariga ko`ra turli tuman bo`lsa-da ammo ularning barchasi qandaydir energiya yoki kimyoviy reaktsiyalarda issiqlik chiqishi yoki ortishi yutilishining natijasidir. Kimyoviy reaktsiyalarda issiqlik chiqishi yoki yutilishi. Ochiq alanga, cho`g`langan yonish mahsulotlari, uchqunlar, issiqlik chiqaradigan kimyoviy reaktsiyalar alanga olish manbai bo`lishi mumkin. Turli xil gorelkalar, kavsharlash lampalari, elektr yoylari, isitish pechlari, elektr tokida va gaz alangasida payvandlash jarayonlari, chekish uchun yoqilgan gugurt yoki zajigalka ochiq alanga olish manbayi bo`lishi mumkin. Ochiq alanga manbaining va issiqlik energiyasi jamg`armasining harorati deyarli hamma yonuvchi moddalar va har qanday gaz-havo hamda bug`-havo aralashmalarining alanga olishi uchun etarlidir. 3. O`zbekiston Respublikasining “Yong’in xavfsizligi to`g’risida”gi qonuni. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI YONG’IN XAVFSIZLIGI TO`G’RISIDA (O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to`plami, 2009 y., 40-son, 432- modda) Qonunchilik palatasi tomonidan 2009 yil 24 iyunda qabul qilingan Senat tomonidan 2009 yil 28 avgustda ma`qullangan 1-bob. Umumiy qoidalar 1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi Ushbu Qonunning maqsadi yong’in xavfsizligi sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. 2-modda. Yong’in xavfsizligi to`g’risidagi qonun hujjatlari Yong’in xavfsizligi to`g’risidagi qonun hujjatlari ushbu Qonun va boshqa

qonun hujjatlaridan iboratdir. Agar O`zbekiston Respublikasining halqaro shartnomasida O`zbekiston Respublikasining yong’in xavfsizligi to`g’risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo`lsa, halqaro shartnoma qoidalari qo`llaniladi. 3-modda. Asosiy tushunchalar Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo`llaniladi: yong’in — odamlarning hayoti va (yoki) sog’lig’iga, yuridik va jismoniy shahslarning mol-mulkiga, shuningdek atrof tabiiy muhitga zarar yetkazadigan, nazorat qilib bo`lmaydigan yonish; yong’in nazorati — yong’in xavfsizligi talablariga rioya qilinishini tekshirish va tekshiruv natijalari bo`yicha chora-tadbirlar ko`rish maqsadida belgilangan tartibda amalga oshiriladigan faoliyat; yong’inlar profilaktikasi — yong’inlar kelib chiqishi ehtimolini istisno etishga va ularning oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan ogohlantirish choratadbirlari majmui; yong’indan saqlash xizmati — odamlarning hayoti va sog’lig’ini, yuridik va jismoniy shahslarning mol-mulkini, atrof tabiiy muhitni yong’inlardan himoya qilish, shuningdek ob`ektlarda, aholi punktlarida hamda boshqa hududlarda yong’in xavfsizligini talab darajasida saqlab turish maqsadida belgilangan tartibda tashkil etilgan boshqaruv organlari, kuchlar va vositalar majmui; yong’in xavfsizligi — odamlarning, yuridik va jismoniy shahslar molmulkining, shuningdek atrof tabiiy muhitning yong’inlardan himoyalanganligi holati; yong’in xavfsizligi talablari — yong’in xavfsizligini ta`minlash maqsadida qonun hujjatlarida belgilangan ijtimoiy va (yoki) texnik hususiyatga ega maxsus shartlar; yong’in xavfsizligi talablarining buzilishi — yong’in xavfsizligi talablarini bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaslik; yong’in-texnik mahsuloti — yong’in xavfsizligini ta`minlashga mo`ljallangan maxsus texnik, ilmiy-texnik va

intellektual mahsulotlar, shu jumladan yong’inni o`chirish texnikasi va asbob- uskunalari, yong’inni o`chirish aslahaanjomlari, olovni o`chirish va olovdan himoya qilish moddalari hamda materiallari, maxsus aloqa va boshqarish vositalari, elektron hujjatlar, elektron hisoblash mashinalari uchun dasturiy mahsulotlar va ma`lumotlar bazalari, shuningdek yong’inlarning oldini olish hamda ularni o`chirishning boshqa vositalari; yong’inga qarshi rejim — yong’in xavfsizligi talablari buzilishining oldi olinishini va yong’inlar o`chirilishini ta`minlash yuzasidan odamlarning hatti- harakat qoidalari, ishlab chiqarishni tashkil etish va (yoki) binolarni (hududlarni) saqlash tartibi; yong’inga qarshi alohida rejim — yong’in xavfi yuqori bo`lgan davrda muayyan hududlarda qonun hujjatlariga muvofiq yong’in xavfsizligining qo`shimcha talablarini belgilash. Yong ’ in xavfsizligini ta ` minlash tizimi yong ’ inlarning oldini olish hamda ularni o ` chirishga qaratilgan huquqiy , tashkiliy , iqtisodiy , ijtimoiy va ilmiy - texnik chora - tadbirlar , shuningdek kuchlar va vositalar majmuidan iboratdir . Yong ’ in xavfsizligini ta ` minlash tizimi sub ` ektlari davlat va ho ` jalik boshqaruvi organlari , mahalliy davlat hokimiyati organlari , fuqarolarning o ` zini o ` zi boshqarish organlari , shuningdek korxonalar , muassasalar , tashkilotlar ( bundan buyon matnda tashkilotlar deb yuritiladi ) va fuqarolardir . 2- bob . Davlat organlari va boshqa organlarning yong ’ in xavfsizligi sohasidagi vakolatlari . Fuqarolar o ` zini o ` zi boshqarish organlarining yong ’ in xavfsizligini ta ` minlashdagi ishtiroki . Tashkilotlar hamda fuqarolarning yong ’ in xavfsizligi sohasidagi huquq va majburiyatlari 5- modda . O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining yong ’ in xavfsizligi sohasidagi vakolatlari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi: yong’in xavfsizligi sohasida yagona davlat siyosati o`tkazilishini ta`minlaydi; yong’in xavfsizligi sohasida davlat dasturlarini tasdiqlaydi va ularning amalga

oshirilishini nazorat qiladi; davlat va ho`jalik boshqaruvi organlarining, mahalliy davlat hokimiyati organlarining yong’in xavfsizligi sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtiradi; yong’in xavfsizligi sohasida moliyaviy, moddiy-texnika ta`minotini va resurslar bilan ta`minlashni amalga oshiradi; davlat ehtiyojlari uchun yong’in- texnik mahsulotining nomenklaturasini, uni yetkazib berish hajmlarini tasdiqlaydi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin. LexUZ sharhi Qo`shimcha ma`lumot uchun qarang: «O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to`g’risida»gi Qonun . 6-modda. Yong’in xavfsizligi sohasidagi maxsus vakolatli organning vakolatlari Yong’in xavfsizligi sohasidagi maxsus vakolatli organ O`zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining Davlat yong’in xavfsizligi xizmatidir (bundan buyon matnda Davlat yong’in xavfsizligi xizmati deb yuritiladi). Davlat yong’in xavfsizligi xizmati: yong’in xavfsizligi to`g’risidagi qonun hujjatlarining ijrosini ta`minlaydi; yong’in xavfsizligi sohasidagi davlat dasturlarini ishlab chiqadi va ularning amalga oshirilishini tashkil etadi; yong’indan saqlash xizmati bo`linmalarini yong’inni o`chirish texnikasi va boshqa texnika vositalari bilan jihozlash sohasida yagona texnika siyosatini amalga oshiradi; yong’inlarni o`chirishni, yong’in zonasida qolgan odamlarni hamda yuridik va jismoniy shahslarning mol-mulkini qutqarishni amalga oshiradi; barcha turdagi yong’indan saqlash xizmati bo`linmalarining yong’inlarni o`chirishga shayligi holati va yong’inlar profilaktikasiga doir ishlarning bajarilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi; yong’in xavfsizligi sohasidagi normativ-huquqiy hujjatlarning loyihalari ishlab chiqilishida ishtirok etadi; yong’in xavfsizligi sohasidagi texnik reglamentlar, standartlar, normalar,

qoidalar va boshqa normativ hujjatlar ishlab chiqilishida ishtirok etadi; davlat yong’in nazoratini amalga oshiradi; yong’in xavfsizligi talablaridan asosli ravishda chetga chiqilgan yoki bunday talablar mavjud bo`lmagan taqdirda binolar, inshootlarni va boshqa ob`ektlarni qurish, kapital ta`mirlash, rekonstruktsiya qilish, kengaytirish va texnik jihatdan qayta jihozlashga doir loyiha hujjatlarining yong’in xavfsizligi talablariga rioya qilinishiga taalluqli qismini ko`rib chiqadi; qurilish uchun maydonlar (trassalar) tanlash (ajratish) komissiyasining, shuningdek qurilishi (rekonstruktsiyasi) tugallangan ob`ektlarni foydalanishga qabul qilib olish komissiyalarining ishida ishtirok etadi; yong’in xavfsizligi sohasida yong’inga qarshi targ’ibotni, o`qitishni va ahborot bilan ta`minlashni amalga oshiradi; yong’in xavfsizligining ilmiy-texnik jihatdan ta`minlanishini muvofiqlashtiradi; yong’in xavfsizligi sohasida litsenziyalash va sertifikatlashtirishni belgilangan tartibda amalga oshiradi; LexUZ sharhi Qarang: O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 22 martdagi 136-son qarori bilan tasdiqlangan «Yong’inga qarshi avtomatika vositalarini, qo`riqlash signalizatsiyalarini, yong’indan darak beruvchi va yong’indan saqlovchi signalizatsiyalarni loyihalashtirish, montaj qilish, sozlash, ta`mirlash va ularga texnik xizmat ko`rsatish faoliyatini litsenziyalash to`g’risida»gi nizom . yong’inlar va ularning oqibatlari hisobini yuritadi; LexUZ sharhi Qarang: O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 3 fevraldagi 13-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Yong’inlarni va ularning oqibatlarini hisobga olish, shuningdek yong’inlarga doir ahborotni to`plash hamda o`zaro almashish tartibi haqida»gi nizom . davlat va ho`jalik boshqaruvi organlariga, mahalliy davlat hokimiyati

organlari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, tashkilotlar va fuqarolarga aniqlangan qoidabuzarliklarni bartaraf etish hamda yong’inlarning oldini olishga doir tadbirlar o`tkazish to`g’risida yozma ko`rsatmalar beradi. Davlat yong’in xavfsizligi xizmati qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin. LexUZ sharhi Qo`shimcha ma`lumot uchun qarang: O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 4 oktyabrdagi 272-son qarori bilan tasdiqlangan «Davlat yong’in nazorati to`g’risida»gi nizom . 7-modda. Davlat va ho`jalik boshqaruvi organlarining yong’in xavfsizligi sohasidagi vakolatlari 4. Yong`inga qarshi ishlarni tashkil qilish Yong`inlar xalq xo`jaligiga katta moddiy zarar keltiradilar. Yong`in bir necha minut yoki soat ichida juda katta miqdordagi xalq boyliklarini yondirib, kulga aylantiradi. Yong`in vaqtida ajralib chiqadigan tutun, karbonat angidrid va boshqa zararli hid va gazlar ko`p miqdorda atmosferaga ko`tarilib, nafas olish uchun zarur bo`lgan havoning tarkibini buzadi. Bundan tashqari, yong`indan tufayli ko`plab kishilar jarohatlanadi va hatto o`lishlari ham mumkin. Bularning hammasi, yong`inga qarshi kurash tadbirlarini, bu vaqtda paydo bo`ladigan ishlarni xavfsiz bajarish usullari va mehnat muhofazasi bilan birgalikda o`rganishga majbur qiladi. Hozirgi paytda sanoat korxonalarida yonish xavfining kamayishi borasida birmuncha ishlar amalga oshirilgan, yong`in chiqish xavfi kamaytirilgan va butunlay xavfsiz ishlaydigan elektr uskunalari qo`llanilmoqda. Sanoat korxonalari bino va inshootlari tarkibidan yonuvchi qurilish materiallarini siqib chiqarilmokda. O`t o`chirishning mexanizatsiyalashgan va avtomatlashgan sistemalari tobora kengroq qo`llanilmoqda. Lekin, yong`in chiqishining oldini olishda, o`t o`chirishda asosiy mas`uliyat kishilar zimmasiga tushishini va ularning yong`inni o`chirish texnikasining barcha

talablarini to`liq bajarilishiga bog`liq ekanligini unutmasligimiz kerak. Sanoat korxonalarida bu tadbirlar tartibli ravishda, yong`in texnikasi haqidagi nizom, yong`in xavfsizligi qoidalari, yo`riqnoma va boshqa xujjatlar asosida olib borilishi kerak. Respublikamizning xar bir fuqarosi jamoat va davlat mulkini ko`z qorachig`iday saqlashi va asrab avaylashi, uni boyitishi haqida qayg`urishi kerak. SHuning uchun sanoat korxonalarida yong`inning oldini olish va o`t o`chirish tadbirlari keng jamoatchilikka suyangan holda, tsexlardagi har bu ishchining ishtirokida olib boriladi. Yong`in muhofazasini tashkil qilish kasbiy va ixtiyoriy turlarga bo`linadi. Kasbiy yong`in muhofazasi o`z navbatida, harbiylashtirilgan (yirik shahar va muhim obektlarga xizmat ko`rsatadi), harbiylashtirilmagan (tuman markazlari va yirik sanoat obektlariga xizmat ko`rsatadi) va tarmoq (ayrim birlashma va korxonalarga xizmat ko`rsatadi) turlariga bo`linadi. Yirik sanoat korxonalarida kasbiy yong`in qismlari tashkil qilinadi. SNiP 11-8980 "Sanoat korxonalarining bosh rejalari" ga asosan ishlab chiqarishning yong`in xavfi bo`yicha A, B va V toifalari uchun kasbiy yong`in qismlarining xizmat ko`rsatish radiusi 2 km dan oshmasligi kerak. Bu qismlar odatda korxona hududidan tashqariga joylashtiriladi. Yong`in xavfi kam bo`lgan hamda kichikroq korxona va muassasalarda yong`in muhofazasi va obektni qo`riqlash xizmati birgalikda qo`shib olib boriladi. Sanoat korxonalarida yong`in muhofazasini tashkil qilish va yong`in chiqishini ogohlantirish: o`t o`chirish texnikasi va qurollarini aloqa va o`chirish vositalarini jangovar holatda saqlash, yong`in chiqqan taqdirda ularda faol qatnashish, xalq mulkini asrab-avaylab saqlash borasida targ`ibot va tashviqot ishlarini olib borishni taqozo qiladi. Korxonalarda yong`in muhofazasining qanday strukturasi mavjud bo`lishidan qat`iy nazar, ko`ngilli o`t o`chirish drujinalari tuzilishi kerak. Yong`in va portlashlar hamon xalq xo`jaligiga katta ziyon yetkazmoqda, kishilarning mayib bo`lishiga hatto halok bo`lishiga sabab bo`lmoqda. Shu sababli yong`in xavfsizligi tadbirlari ikki asosiy vazifani hal qilishga - kishilar hayoti va

sog`lig`ini saqlab qolishga hamda moddiy boyliklarni o`tdan himoyalashga qaratilmog`i zarur. Yong`in xavfsizligi qoidalariga amal qilinishini Davyong`innazorat kuzatib turadi, tsexlar, laboratoriyalar, bo`limlar, omborxonalar, ustaxonalar va boshqa bo`limlardagi yong`in xavfsizligi uchun javobgarlik esa ularning rahbarlari yoki shu rahbarlar vazifasini bajarib turgan kishilar zimmasiga yuklatiladi. O`zbekiston Respublikasida shaharlarimizning, qishloqlardagi aholi zich yashaydigan joylar va xalq xo`jaligi obektlarining yong`in muhofazasini mustahkamlash uchun yong`inga qarshi kurash reja asosida olib boriladi va shu to`g`risida doim g`amxo`rlik qilib kelinadi. Ana shu yong`in muhofazasi ishining ikki asosiy yo`nalishi bor: Birinchidan, bu – yong`inning oldini olishga qaratilgan ilmiytexnik va tashkiliy tadbirlarning rejali majmui; Ikkinchidan, bu – obektlar, shaharlarda va qishloqlardagi aholi zich yashaydigan joylarda yong`inni o`chirishni tashkil qilish. O`zbekiston Ichki ishlar vazirligi yong`in muhofazasi Bosh boshqarmasining vazifasi davlat mulkini, fuqarolarning shaxsiy mulkini yong`indan saqlashdan iborat. SHu bilan birga yong`in nazorati tashkilotlari tashkiliy, nazorat va ma`muriy ishlarni amalga oshiradi. Ularning vazifalariga quyidagilar kiradi: -hamma idoralar, korxonalar va alohida shaxslar uchun majburiy bo`lgan yong`in muhofazasiga doir qoidalar, me`yorlar, yo`riqnomalar ishlab chiqish va ularni chop etish; -sanoat, fuqaro binolari va inshootlarini, aholi punktlarini loyihalash, qurishda yong`in xavfsizligi qoidalari va me`yorlarining bajarilishini tekshirish; -hamma tashkilotlar, muassasalar, korxonalardagi o`t o`chirish bo`linmalarining shayligini va o`t o`chirish vositalarining sozligini qattiq nazorat qilish hamda tekshirish. O`zbekiston Respublikasi yong`in nazorati tashkilotlari o`z vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishlari uchun ularga quyidagi huquqlar berilgan: - yong`in xavfsizligi jihatidan qay ahvoldaligini aniqlash maqsadida barcha sanoat binolari hamda inshootlari, omborxonalar va ularni tekshirish;

-korxonalar ma`muriyati va alohida shaxslardan obektlarning yong`in xavfsizligi nuqtayi nazaridan qay ahvoldaligini aniqlash uchun zarur bo`lgan ma`lumot hamda hujjatlarni taqdim etishni talab qilish; - yong`in xavfsizligi qoidalari buzilganligi aniqlaganda korxona rahbarlariga ana shu buzilishlarni bartaraf etish yuzasidan majburiy farmoyishlar berish va buning uchun zarur muddatlarni belgilash; -yong`in va portlash xavfini yuzaga keltiruvchi qoida buzilishlari aniqlaganda ana shu buzilishlar bartaraf etilgunga qadar korxonaning ishini butunlay yoki qisman to`xtatib qo`yish; - yong`in xavfsizligi qoidalarining buzilishi yoki bajarilmasligida aybdor bo`lgan kishilarni ma`muriy yohud jinoiy javobgarlikka tortish. Ishchi-xizmatchilar o`z ish o`rnidagi yoki ular o`zi ishlaydigan bo`linmadagi yong`in xavfsizligi talablarini yaxshi bilishlari va ularga qat`iy amal qilishlari, o`t o`chirish vositalaridan foydalana olishlari, mehnat hamda texnologiya intizomiga qat`iy rioya qilishlari, yong`in hamda portlash jihatidan xavfli modda va ashyolarni ishlatishni bilishlari zarur. Korxona, muassasa va tashkilotlarda yong`in xavfsizligini ta`minlash ishini tashkil qilish. Ishchilar, xizmatchilar va muhandis-texnik xodimlarning ko`pchiligi jalb etilgandagina korxona, muassasa, hamda tashkilotlarda yong`inga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borish mumkin. Buning uchun har bir obektda yong`intexnik komissiyasi tuziladi. Komissiyaga bosh muhandis, texnik rahbar yoki rahbarning birinchi o`rinbosari boshchilik qiladi, ularning vazifasi quyidagilardan iborat: - yong`inning oldini olish qoidalarining buzilishlarini va yong`in chiqishiga olib keluvchi kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish tadbirlarini ishlab chiqish; - obektiv yong`inning oldini olish tartibini ishlab chiqish va ularni o`tkazishda qatnashish;

- ishchi-xizmatchilar va muhandis-texnik xodimlar o`rtasida yong`inning oldini olish tartibi hamda qoidalari bo`yicha ommaviy tushuntirish ishini olib borish. Bu vazifalarni bajarish uchun yong`in texnik-komissiyasi ishlab chiqarish xonalari, elektr jihozlari, shamollatish, isitish sistemalari va shu kabilarni ko`zdan kechirib, qoida buzilishlarini aniqlaydi hamda ularni bartaraf etish muddatlarini belgilaydi; ishlovchilar o`rtasida yong`inning oldini olish mavzularida suhbatlar, lektsiyalar o`tkazadi; ratsionalizatorlar hamda ixtirochilar uchun mavzular ishlab chiqishda qatnashadi; tsexlar, bo`limlar, omborxonalar, laboratoriyalar va hokazolarning yong`inga qarshi ahvolini tekshirishga keng jamoatchilikni jalb etadi. Sanoat korxonalaridagi yong`in muhofazasiga quyidagi vazifalar yuklatiladi: - har kuni yong`inning oldini olishni amalga oshirishi; - yong`in chiqishiga yo`l qo`ymaydigan tadbirlarni ishlab chiqish; - ishchi-xizmatchilar, muhandis-texnik xodimlarga yong`inga qarshi kurash yuzasidan yo`l-yo`riqlar berish va ular bilan mashg`ulotlar o`tkazish; - hamma o`t o`chirish sistemalari va qurilmalari hamda yong`in, aloqa va signalizatsiya vositalarining ahvolini nazorat qilish; -qo`riqlanayotgan obektdagi yonayotgan narsalar va yong`inni o`chirish.

Nazorat savollari 1. Yong`inga tarif bering. 2. O`zbekiston Respublikasida o`t o`chirish tizimi qanday tuzilgan? 3. Ishlab chiqarishning yong`in bo`yicha tasnifi. 4. O’zbekiston respublikasi yong`in nazorati tashkilotlarining vazifalari qanday? 5. Yonishning fizik-kimyoviy asoslarini tushintiring? 6. Yonish fazalari va portlash chegaralarini xarakterlang? 7. Yong`inga qarshi kurash choralarini gapirib bering?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: "O’zbekiston", 2008. 2. “Mehnat Kodeksi”. O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari to’plami. – T.: 2005 y., 37-38 - son. 3. “Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. –T.: 2002 y., 1-son. 4. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to’g’risidagi Nizom. Vazirlar Mahkamasining qarori № 286, 06.06.1997, –T.: 1997. 5. “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy davlat ijtimoiy sug’urtasi to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2008 y., 37-38-son. 6. “Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, – T.: 2009 y., 16-son.

O'xshashlar

Yong’in xavfsizligi 1

Yong’in xavfsizligi asoslari. Yong’in xavfsizligiga umumiy talablar

Hayot faoliyati xavfsizligining huquqiy asoslari mazmuni

Ishlovchilarni faoliyat xavfsizligi talablariga amal qilishga o`qitish tizimi. Ishlab chiqarishda faoliyat jarayoni vaqtida yuzaga keladigan jarohatlanishlar va kasb kasalliklari, ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari

Favqulodda holatlar haqida ma’lumot va favqulodda holatlarning klassifikasiyasi