Тишли узатмалар. Тишли узатмалар ҳақида асосий маълумотлар - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Тишли узатмалар. Тишли узатмалар ҳақида асосий маълумотлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

247 KB

Ko'chirib olish

Тишли узатмалар. Тиш ли узатмал ар ҳақида асосий маълумотлар Режа: 1. ТУ синфланиши. 2. Афзаллик ва камчиликлари. 3. Тузилиши ва ишлатилиши ҳақида маълумотлар.

1. Техниканинг турли сохаларида фойдалиниладиган машиналар - да тишли узатмалар кенг кўламда ишлатилади. Аниқ асбобсозликда диаметри 1 мм дан кичик бўлган тишли ғилдираклар ишлатилган бир вақтда, оғир машинасозликда диаметри 10 метрга етадиганларини учратиш мумкин. Тишли узатмалар деб, айланма ҳаракатни бир валдан иккинчи валга ўзаро илашган тишли ғилдираклар воситасида узативчи механи-змларга айтилади. Тишли узатмалар қуйидагича синфлаш мумкин. Ҳаракат узатувчи валларнинг бир-бирига нисбатан жойлашувига қараб: -ўқлари ўзаро параллель, сиртқи ёки ички томонидан илашган цилиндрсимон тишли ғилдиракли (расм); расм. - ўқлари ўзаро кесишувчан, конуссимон тишли ғилдиракли (5.2-

расм); расм. расм. расм. -ўқлари ўзаро айқаш- винтли цилиндрсимон ғилдиракли (5.3-расм) , червякли (5.6 – расм) ва гипоид (5.7 – расм) деб аталувчи конуссимон тишли ғилдиракли узатмаларга бўлинади. Айланма харакатни илгарилама харакатга ўзгартириш учун тишли ғилдирак билан тишли рейкадан иборат рейкали узатмалар (5.4-расм) ишлатилади. Тишларнинг ғилдирак сиртида жойлашувига қараб: тўғри тишли (5.1- расм а ва 5.2-расм а ) , қия тишли ( 5.1-расм б ) , шеврон ( расм 5.1 в ) , доиравий (конуссимон ғилдиракда 5.2-расм б) турларига, тиш профилининг шаклига кўра эса, эвольвента (Л.Эйлер ихтироси) , айлана ёйи (М.Новиков ихтироси, 5.5 – расм) ва циклоида бўйича ишлайдиган турларга бўлинади. Булардан эвольвента профилли тишли ғилдираклар кўпроқ ишлатилади.

расм. расм. расм. 2. Тишли узатмалар бошқа турдаги узатмаларга нисбатан қуйидаги афзалликларга эга: а) 150 м/с гача тезлик билан катта қувват (бир неча минг кВт) уза та олад и ва узатиш сони бирнеч а юз га е та д и; б) сиртқ и ўлчам лари нис батан ки чик б ўлад и ; в) таянчлар га тушадиган куч ун га кат та б ўлмайд и; г) фой дали иш коэффициенти юқ ори ; д) узатиш сонига салбий таъсир этадиган сирпаниш ҳодисаси бўлмайди; е) ишлаш и ишонч ли, чидам ли лиги и юқори ; ж) турли хил материал лар дан тайёрла ниш и м ум к и н. Шу билан бирга тиш ли узатмал ар қуйидаги камчиликларга э га: а) тай ёрланишинин г нисба та н мураккаб лиги; б) ишлат ил аётг ан вақт да (айниқс а кат та тез лик да) шов қ ин чиқариш и; в) зар б би лан таъ сир этувч и кучларнин г зарар и к ў про қ сез ил ади . г) узатиш сонининг чегараланганлиги (бир поғанали узатмада U max = 12,5) . Бу камчиликларга қарамасдан тишли узатмалар машинасозликда асосий ўрин эгаллайди. Қуйида тишли узатмаларнинг асосий турларини қисқача кўриб ўтамиз. 3. Цилиндрсимон тўғри тишли узатма ғилдиракларида тишлар ғилдирак ўқига нисбатан параллель (5.1-расм, а), қия тишлида эса маълум бурчак хосил қилган (5.1-расм, б) ҳолда жойлашган бўлади. Қия тишли

ғилдиракларнинг бир вақтда илашишда бўладиган тишлар сони, ҳамда контакт чизиғининг узунлиги, тўғри тишли ғилдираклар-никига қараганда ортиқ бўлиб, бу унинг афзаллигига киради. Шунинг учун хам қия тишли ғилдиракка тўғри тишли ғилдиракникидан ортиқ-роқ юкланиш бериш мумкин. Бундан ташқари, қия тишли ғилдираклардаги тишлар илашишга бир четдан иккинчи четга томон аста-секин киришади. Натижада бу узатма шовқинсиз ва равон ишлайди. Қия тишли узатманинг тўғри тишлиникига нисбатан асосий камчилиги: ишлаб чиқаришни мураккаб-роғлиги, ишлаганда ўқ бўйлаб йўналган кучнинг пайдо бўлишидир. Тишли узатманинг айланма тезлиги V > 3 м/c бўлганда қия (ёки шеврон) тишли ғилдираклардан фойдаланиш тавсия этилади, чунки тўғри тишли ғилдиракларнинг бундай тезлик билан қониқарли ишлаши учун уларнинг тайёрланиш аниқлиги жуда юқори бўлиши керак. Қия тишли ғилдиракларнинг тишлари ҳам тўғри тишни қирқадиган асбоб (масалан, рейка) билан қирқилади. Бунинг учун кесувчи асбоб тишнинг талаб қилинган қиялик бурчаги қандай бўлса, шундай бурчакка қийшай-тириб қўйилади. Демак, тишларга тик кесим бўйича олинган тишниг шакли, улар орасидаги қадам, яъни модуль тўғри тишли ғилдираклар-никига мос келади. Бироқ қия тишли ғилдиракларда тишлар орасидаги масофани (қадамни) хар ҳил кесим бўйича ўлчаш мумкин. Цилиндрсимон узатмаларда η =0,97...0,98 бўлиб, машиналарда кенг қўлланилади. Конуссимон ғилдиракли тишли узатмалардан узатма валлари иҳтиёрий бурчак (кўпинча 90 о ) остида кесишган ҳолларда фойдалани-лади (5.2–расм). Ғилдирак сиртида тишларни жойлашишига кўра конуссимон ғилираклар тўғри тишли, қия тишли ва айланасимон тишли турларига бўлинади. Конуссимон узатма ғилдиракларини тайёрлаш цилиндрик ғилдиракларни тайёрлашга қараганда мураккаброқ бўлиб, тишларни қирқиш учун махсус

асбоб ва дастгоҳлардан фойдаланишга тўғри келади. Бу ғилдираклардан иборат узатмани тегишли аниқликда йиғиш ҳам қийин. Вал ўқларининг ўзаро кесишиви уларнинг таянчларини жойлашти- ришни қийинлаштиради ва ғилдиракларнинг бири фақат бир томон-лама жойлашган таянчга ўрнатилади. Бу ҳол узатманинг ишлашида тишларга таъсир этувчи кучларнинг нотекис тақсимланишига, бу эса қўшимча динамик кучларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Бундан ташқари, конуссимон узатмаларда вал ўқи бўйлаб йўналган кучнинг қиймати катта бўлиб, бу ҳол таянчларнинг тузилишини мураккаблаш-тиришга олиб келади. Бу камчиликларга қарамай, кесишган валларни ишлатиш зарурати туғилганда конусcимон ғилдиракли тишли узатмалардан кенг фойдаланилади. Конуссимон узатманинг фойдали иш коэффициенти η = 0,95...0,97. Винтли цилиндрсимон узатмаларда валлар айқаш жойлашган бўлиб қия тишли ғилдираклардан тузилган бўлади (5.3-расм). Тишларнинг қиялиги винт чизиғи йўналишида, уларнинг илашиши эса нуқтали бўлади. Бу эса тишлар сиртида ҳосил бўладиган ишқаланиш кучининг катта бўлишига ва тишларнинг нисбатан тез ейилишига олиб келади. Шунинг учун бу узатмаларни катта юкланиш таъсирида ишла-тиш мумкин эмас. Булар винтли узатманинг асосий камчилигидир. Винтли узатма ғилдиракларини иш жараёнида ейилишини камайтириш учун улар турли материаллар қотишмасидан тайёрлана-ди (масалан, тобланган пўлат-бронза, тобланган пўлат-пластмасса). Червякли узатма валларнинг ўқлари айқаш бўлган холларда ишлатилади (5.6 – расм). Айқашлик бурчагининг қиймати амалда асосан 90  бўлади. Бу узатманинг ишлаш принципи винтли жуфтни-кига ўхшашдир, бироқ, у резьбали вал–червякдан ва тишлари махсус шаклли червяк ғилдирагидан тузилади. Червякли узатма ҳақида батафсил маълумот алоҳида марузада берилади. Гипоид узатмалар қия тишли конуссимон ғилдираклардан тузил-ган бўлиб, конусларнинг учлари бир жойга келмайди, яъни ўқлар айқаш

жойлашади (5.7 – расм). Валлар ўқларининг айланиш бурчаги кўпинча 90 о бўлади. Гипоид узатмаларнинг винтли узатмалардан фарқи, бу узатмалар чизиқли илашиш билан ишлайдиган қилиб тайёрланиши мумкин. Бундан ташқари, бу узатмаларда ҳосил бўладиган сирпаниш тезлиги винтли узатманикидан кичик бўлади. Шунинг учун унга кўпроқ юкланиш беришга имкон беради ва саноатнинг турли сохаларда, хусусан автомобильсозликда ишлатилади. Гипоид узатмаларда махсус мойдан (гипоид мойидан) фойдаланииш тавсия этилади. Бу узатмаларнинг асосий камчилиги, унинг ғилдиракларни тайёрлаш ва йиғишга аниқлик даражасига юқори талаб қўйилади. Новиков узатмаси кенг тарқалган эвольвентали илашманинг айрим камчиликларидан холи бўлиб нуқтали илашиш билан ишлайди. Бу узатманинг афзаллиги мустахкамлигининг оддий тишли узамани-кидан 1,5… 1,7 марта катталиги бўлиб, камчилиги эса юқори даража-даги аниқликда тайёрланишни талаб қилинишидир. Новиков узатмаси ҳақида тўлиқ маълумот М.Н. Ивановнинг дарсликларида ва илмий ишларида кенг ёритилган.

Адабиётлар : 1. Сулаймонов И. И. Машина деталлари. Тошкент нашриёти, 1988. 2. Тожибоев Р.Н., Жўраев А.Ж. Машина деталлари. Тошкент, «Ўқитувчи», 2002 3. Пятаев А.В., Муҳаммаджонов Б.К. Машина деталлари. Ўқув қўлланма., Тошкент, 2004. 4. Иванов М.Н. Детали машин. Москва, «В ы сшая школа», 1991.

O'xshashlar

Техника хавфсизлиги асослари. Меҳнат хавфсизлигини таминлашнинг техник воситалари

Халқ хўжалик объектларида техника хавфсизлиги

Ишлаб чиқариш санитарияси асослари

Қурилиш машиналаридан фойдаланишда хавфсизликни таъминлашнинг умумий қоидалари

Ишлаб чиқариш шовқини инфра-ультратовушлар ва улардан ҳимояланиш