Shikastlanganda tibbiy yordam ko’rsatish - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Shikastlanganda tibbiy yordam ko’rsatish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

172.5 KB

Ko'chirib olish

Shikastlanganda tibbiy yordam ko’rsatish Reja: 1. Jarоhatlangan shaхslarga birinchi tibbiy yordam ko’rsatishning vоsitalari 2. Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish turlari 3. Zaharlanish, kuyish, suyaklar sinishi sovuq urishi, elektr toki urishi, cho‘kishda tibbiy yordam berishi 4. Xashoratlar va hayvonlar zarar yetkazishdagi birinchi tibbiy yordam 5. Elеktr tоki ta’siriga tushgan kishiga birinchi tibbiy yordam ko’rsatish

1. Jarоhatlangan shaхslarga birinchi tibbiy yordam ko’rsatishning vоsitalari Shikastlangan fuqarolarga ko‘rsatiladigan birinchi tibbiy yordamning asosiy vazifasi tezkor choralar ko‘rish bilan ularning hayotini saqlab qolish, azob-uqubatlarning oldini olish yoki kasallikning kechishini yengillashtirishdan iboratdir. Birinchi tibbiy yordam, shikastlanish hodisasi sodir bo‘lgan joyda shikastlanganlarning o‘z – o‘zlari va bir – birlariga o‘zaro yordamlari hamda sanitary drujinachilar tomonidan ko‘rsatilishi mumkin. Birinchi tibbiy yordam turkumiga quyidagi chora –tadbirlar kiradi: qon ketishini vaqtincha to‘xtatish; badanning jarohatlangan yoxud kuygan joyiga toza steril bog‘lam qo‘yish; sun’iy nafas oldirish va yurakni bilvosita massaj qilish, uqalash; turli zahriqotillarga qarshi emdori, antidot (ziddizahar)lar yuborish, antibiotiklar berish, og‘riq qoldiradigan, tinchlantiradigan dorilar yuborish (ayniqsa, shok vaqtida); yonib turgan kiyimni o‘chirish, shikastlangan odamni transport vositasida bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish uchun uning shikastlangan joyini qimirlamaydigan qilib bog‘lash (transport immobilizatsiyasi), odamni issiq va sovuq harorat ta’siridan asrash, uning muzlab qolgan badanini isitish; turli zaharlovchi moddalar bilan shikastlanganlarga gazniqob kiydirish, ularni xavfsiz joylarga olib chiqish, shuningdek, qisman sanitariya ishlovlarini zudlik bilan o‘tkazish va h.k. Birinchi tibbiy yordamni mumkin qadar tez va qisqa fursatlarda ko‘rsatish kasallik va shikastlanishlarning keyinchalik qanday o‘tishi, oqibati nima bilan tugashi, ba’zan esa shikastlanganlarning hayotini asrab qolish uchun nihoyatda muhim ahamiyatga egadir. Ko‘p miqdorda qon ketayotgan, elektr tokidan shikastlangan, suvga cho‘kkan paytda yurak faoliyati to‘xtab, nafasi chiqmay qolgan va yana boshqa shunday og‘ir hollarda albatta, birinchi tibbiy yordam ko‘rsatilishi zarur. Basharti, ko‘plab odamlar bir yo‘la birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishga muhtoj bo‘lishsa, bunday yordamning muddatlari hamda navbati belgilanadi.

Ayni paytda bir yo‘la har xil turdagi shikastlanishlarga duchor bo‘lgan fuqarolarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish uchun ayrim usullar tartibini ham belgilab olish lozim. Bunda avvalo, shikastlangan odamning hayotini saqlab qolishga imkon beradigan eng zarur amallarga asosiy e’tibor beriladi. Chunonchi, son suyagi ochiq sinib, arteriyadan qon oqib turgan vaqtda birinchi navbatda hayot uchun xatarli bo‘lgan qon ketishini to‘xtatish, keyin jarohatga toza, steril bog‘lam qo‘yish va shundan so‘ng oyoqni qimirlamaydigan qilib bog‘lash (immobilizatsiya qilish)ga kirishiladi. Singan suyakning o‘z joyidan siljimasligi uchun maxsus shina – taxtakach yoki o‘sha sharoitda ko‘zga tashlanib, qo‘lga ilingan yana boshqa barcha imkoniyatlar, tibbiy, hayotiy yordamchi vositalardan foydalanish lozim. Birinchi tibbiy yordamning barcha usul-amallarini imkoni boricha nihoyatda ehtiyotkorlik bilan tez bajarmoq zarur. Shoshma-shosharlik va qo‘pol xatti- harakatlar bilan amalga oshirilgan yordam, shikastlangan odamga salbiy ta’sir ko‘rsatishi, uning avholini og‘irlashtirishi mumkin. Birinchi tibbiy yordamni bir emas, bir necha kishi ko‘rsatadigan bo‘lsa, ular bu vazifani o‘zaro kelishib, hamjihatlik bilan amalga oshirgan ma’qul. Buning uchun biri rahbarlik mas’uliyatini zimmasiga olishi lozim. Yuqorida aytganimizdek, birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish jarayonida asosan, mazkur sharoitda ko‘z oldimizda va qo‘l ostimizda bo‘lgan mavjud vositalardan keng va unumli foydalaniladi. Bunday vositalar tukumiga: bog‘lovchi materiallar – bintlar, tibbiy bog‘lov paket – xaltachalari, katta va ularning kichik hajmdagi toza, steril bog‘lamli salfetkalar, paxta va boshqa ashyolar kiradi. Qon ketishini tuhtatish uchun esa, maxsus taxtachalar, fanerli, shotisimon, to‘rsimon va boshqa turdagi shinalar ishlatiladi. Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda ba’zi dori –darmonlardan ham foydalaniladi. Chunonchi, naysimon ampula va shisha idishlarga solingan spirtdagi 5% li yod eritmasi, spirtdagi 1-2%li briliant yashili eritmasi, validol tabletkalari, valerianka tomchi dorisi, shisha naychalardagi novshadil spirti, shuningdek, tugmachasimon shakldagi yoxud kukun holidagi natriy gidrokarbonat (ichimlik sodasi), vazelin

va boshqalar shular jumlasidandir. Bundan tashqari, ommaviy zararlanish o‘choqlarida radiofaol zaharlovchi moddalar hamda bacterial vositalar ta’siridan saqlanish, ulardan muhofaza qilish maqsadida shaxsiy dorilar majmui jamlangan shaxsiy individual aptechka (AI-2) imkoniyatlaridan ham foydalanish zarur. Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish uchun bahtsiz hodisa sodir bo‘lgan joyda ko‘zga tashlangan va qo‘l ostida bo‘lgan vositalar turkumiga bog‘lam qo‘yish uchun toza choyshab, qo‘ylak, gazlama (iloji bo‘lsa oq tusdagi); qon to‘xtatish uchun esa tasma, bog‘ich, jgut o‘rniga shim kamari yoki belbog‘, gazlama parchasi; suyak singanda: shinalar o‘rniga qattiq qog‘oz yoxud faner bo‘laklari, taxta, tayoq va boshqalar ishlatiladi. Jarohat deb, teri qoplamalari, shilliq pardalari, ba’zan esa ancha ichkaridagi to‘qimalar yaxlitligi, butunligining buzilishi va og‘rib, qonab turgan, yuzasi ochiq shikastlanish o‘chog‘i, markaziga aytiladi. Jarohatlarning kelib chiqish sabablari va ko‘rinishlari turlicha bo‘ladi. Chunonchi, o‘q tekkani, kesilgani, chopilgani, sanchilgani, urilgani, ezilgani, yirtilgani, tishlangani sababli jarohat paydo bo‘lishi mumkin. O‘q tekkan jarohatlar, otilgan o‘q yoki uning parchasi, oskolkadan yaralanish tufayli paydo bo‘ladi. Natijada tanani teshib o‘tgan, uchi berk, yopiq bo‘lgan yoxud urinma jarohatlar yuzaga keladi. Tanani teshib o‘tgan jarohatlarda albatta, uning kirish va chiqish teshiklari mavjud bo‘ladi. Uchi berk jarohatlarda o‘q to‘qimalar orasida qoladi, urinma jarohatlarda esa, turli yo‘nalishda uchib kelgan o‘q yoki oskolka yumshoq to‘qimalar orasida qolmasdan, teri va to‘qimalarni shikastlab o‘tadi. Kesilgan va sanchilgan jarohatlarning shikastlanish doirasi bir muncha kichik, chetlari tekis bo‘ladi, shuning uchun ham bunday jarohatlar devorlarining hayotiyligi, tez bitib ketish xususiyati saqlanadi, ammo ulardan ko‘p qon ketadi, boshqa turdagi jarohatlarga nisbatan bunday jarohatlarga infeksiya kamroq yuqadi. Sanchilgan jarohatlarning tanani teshib o‘tgan turlari teri yoki shilliq pardani uncha ko‘p zararlamasa ham, chuqur bo‘lishi, hatto ichkaridagi ichki a’zolarni shikastlab, tashqaridan infeksiya olib kirishi, organizmga katta xavf-xatar tug‘dirishi, qorin bo‘shlig‘i pardasining yallig‘lanishi (perionit), qonning

zararlanishi (sepsis) kabi og‘ir asoratlarga sababchi bo‘lishi ham mumkin. Chopilgan jarohat har xil chuqurlikda bo‘lib, yumshoq to‘qimalarning urilib, lat yeyishi va ezilishiga olib keladi. Urilgan, yirtilgan va ezilgan jarohatlar murakkab shaklda, chetlari notekis bo‘lishi bilan belgilanadi. Ancha joylari qontalash, o‘limtik (nekrozga uchragan) to‘qimalarga boy bo‘ladi. Bunday jarohatlarda infeksiyaning tez avj olishi, uning yiringlab ketishi uchun qulay shart – sharoit vujudga keladi. Yirtilgan jarohatlar qo‘pol mexanik ta’siri tuafayli ham paydo bo‘lib, aksariyat terining sidirilishi, mushak va tomirlarning shikastlanishi, ularning ifloslanishi bilan davom etadi. Tishlangan jarohatlarda esa hamisha ifloslangan so‘lak aralashgan bo‘ladi. Ma’lumki, deyarli barcha jarohatlar (bundan operatsiya jarohatlari mustasno) birlamchi tartibda infeksiyalangan, ya’ni ifloslangan deb hisoblanadi. Chunki, ularga albatta biror qo‘shimcha jarohatlovchi narsa, ya’ni tuproq, kiyim – bosh bo‘laklari bilan birga, havodan hamda jarohatga qo‘l tekkizilgan paytda unga ko‘plab zararli jonzotlar, mikroblar tushadi. Bu esa, jarohatning o‘z navbatida yiringlab ketishi, saramas singari yaramas asoratning boshlanishiga sabab bo‘ladi. Havosiz joyda tez ko‘payib, urchiydigan va anaerob infeksiya (gazli gangrena)ga sabab bo‘ladigan mikroblarning jarohatga tushishi hayot uchun nihoyatda xavflidir. Jarohatlarning yana bir xatarli asorati, ularga qoqshol mikrobi yuqib qolishidir. Odamning badaniga har qanday jarohat yetganida, ayniqsa, jarohat tuproq bilan ifloslanganida, shuningdek, to‘qimalar ezilganida qoqsholning oldini olish uchun jarohat olgan odamga albatta, qoqsholga qarshi tozalangan anatoksin yoxud qoqsholga qarshi zardob yuborilishi shart, aks holda buning oqibati fojia bilan tugaydi. Har qanday jarohatga mikrob tushmasligi, uning ifloslanmasligi oldini olish uchun eng muhim shartlardan biri, maxsus tayyorlangan, toza, aseptik bog‘lamni mumkin qadar tezroq ishlatish, jarohat yuzini berkitish, bog‘lab qo‘yishdir. Jarohatlar yuzada joylashgan yoki aksincha kalla qopqog‘i, ko‘krak qafasi, qorin

bo‘shlig‘ini teshib o‘tgan bo‘lishi ham mumkin. Bunday tanani teshib o‘tgan jarohatlar hayot uchun nihoyatda xavflidir. Masalan, ko‘krak jarohatlanganida ko‘pincha o‘pka ham shikastlanadi. Natijada qon tuflash, plevra bo‘shlig‘iga qon oqib tushishi va teri osti emfizemasi (teri ostida havo to‘planishi) paydo bo‘ladi. Tanani teshib o‘tgan ko‘krak jarohatlari orasida yopiq, ochiq va qopqoqli, ya’ni klapanli pnevmotoraksga sabab bo‘ladigan jarohatlar ham tafovut qiladi. Odam jarohatlanganida ko‘krak devoridagi jarohatdan, bronxdan yoxud o‘pkasidan plevra bo‘shlig‘iga havo o‘tadi. Bunday holatda plevra bo‘shlig‘iga o‘ta boshlagan havo jarohat kanalidagi yumshoq to‘qimalarning tiqilib, berkilib qolishi natijasida o‘tolmay, to‘xtab qoladi. Oqibatda yopiq pnevmotoraks yuzaga keladi. Teshib o‘tgan qorin jarohatlari ichki a’zolar: jigar, me’da, ichak, buyrak va boshqalarni jarohatlantirgan yoki jarohatlantirmagan, ularni qorin bo‘shlig‘idan tashqariga chiqishiga olib kelishi yoki bunday holatga olib kelmagan bo‘lishi mumkin. Jarohatning o‘zidan tashqari qorin qismiga qattiq yoyilgan og‘riq, qorin devori mushaklarining taxtadek taranglashishi, qorinning dam bo‘lib shishishi, chanqash, og‘iz qurishi, teshib o‘tgan jarohat alomatlari hisoblanadi. Qoringa yopiq shikastlar yetganida jarohat bo‘lmay turib ham qorin bo‘shlig‘idagi ichki a’zolar shikastlanishi mumkinligini doimo yodda tutish lozim. Tibbiy yordam ko‘rsatishda jarohatlarni bog‘lash usullari ham mavjud. Bahtsiz holatlarda shikastlanganlarning jarohatini bog‘lash, uning ko‘ngilsiz asoratlarining oldini olishda muhim rol o‘ynaydi. Buning uchun tozalik va ozodalik (aseptika va antiseptika) qoidalariga to‘liq rioya qilgan holda tegishli bog‘lam turlaridan oqilona foydalanish va ularni mohirlik bilan qo‘llash usullarini bilish lozim. Bog‘lam, jarohat yuzasini berkitib qo‘yish uchun qo‘llanadigan xom ashyodir. Ma’lumki, bog‘lam ikki qismdan, ya’ni jarohat yuzasiga bevosita tegib, taqalib turadigan ichki qism va nihoyat uni bosib,

mustahkam ushlab turadigan tashqi qismdan iborat. Tabiyki, bog‘lamning ichki qismi toza, sterillangan bo‘lishi shart. Bog‘lamlarni qo‘llash vaqtida imkoni boricha, shikastlangan odamga ozor bermaslik, jarohatni og‘ritmaslikka harakat qilish lozim. Zero har safar bog‘lam qo‘yilganda jarohat qaytadan yangilanadi, bundan odam qattiq azoblanadi. Birinchi marta jarohatga qo‘yiladigan bog‘lam o‘z nomi bilan birlamchi sterial bog‘lam deyiladi. Buning uchun jarohatga iflos narsalarni tekkizmasdan uning yuzasini ochish, yalang‘ochlash zarur. Jarohatning harakteri, ob – havo va mahalliy sharoitlarga qarab, yaradorning ustki kiyimi yechib olinadi yoki biror o‘tkir asbob-uskuna yordamida avaylab kesiladi, qirqiladi. Kiyim avval shikastlanmagan, keyin esa, shikastlangan tomondan ohista yechiladi. Sovuq paytlarda yarador sovqotib qolmasligi, shuningdek, og‘ir ahvoldagi odamga shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish zarurati tufayli kiyimning jarohat qismidagi bo‘lagi qirqiladi. Kiyimning jarohatga yopishib turgan qismi qaychi bilan avaylab kesib olinadi, so‘ngra ustiga toza bog‘lam qo‘yiladi. Yechib olingan kiyimni qaytadan qaytarish aksincha, teskari tartibda, ya’ni, avval shikastlangan, keyin esa, sog‘ tomonga qarab amalga oshiriladi. Bog‘lov xom ashyosi, materiali sifatida bint, doka, oq va kulrang paxta, ligning durracha (uch burchakli ro‘molcha)lar ishlatiladi. Bintni o‘ng qo‘lda ushlab, chap qo‘l bilan bog‘lamni tutib turish, bintning har bir o‘ramini peshma- pesh rostlab, tekislab borish zarur. Bintni bog‘lamdan uzmay turib, chapdan o‘ngga yozib boriladi, uning navbatdagi o‘rami avvalgisining yarmisini qoplashigacha o‘ralaveradi. Bog‘lamning qon aylanishiga halal bermasligi uchun uning ostiga biroz qalinroq, bosib turadigan maxsus mato qo‘yish maqsadga muvofiqdir. Ayni paytda bog‘lamni juda bo‘sh qilmaslik ham zarur. Bog‘lov materiali namni o‘ziga tortadigan (gigroskopik), jarohatdan qon va o‘ziga yaxshi so‘rib oladigan, yuvilganidan so‘ng tez quriydigan, osongina sterillanadigan bo‘lishi lozim. Tabel bog‘lov vositalari: tibbiy bog‘lov xaltachalari, turli kattalikdagi bint va salfetkalar, sterillangan va sterillanmagan

bo‘ladi. Sanoatda tibbiy bog‘lov xaltachalari, turli kattalikdagi bint va salfetkalar, steril sharchalar, tamponlar, tilimchalar asosan, dokadan tayyorlanadi, ular sterillangan va sterillanmagan bo‘ladi. Sanoatda tibbiy bog‘lov xaltachalari to‘rt xil turda: individual, ya’ni shaxsiy bog‘lov xaltacha (paket)lari, oddiy bog‘lov, shuningdek, birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish vaqtida qo‘llanadigan bir va ikki yostiqchali bog‘lov xaltachalari ishlab chiqariladi. Individual bog‘lov paketi (PPI) 32x17,5 sm hajmdagi ikki doka paxta yostiqcha, eni 10 sm va uzunligi 7 m keladigan bintdan iborat. Yostiqchaning biri bintning uchiga tikib qo‘yilgan, ikkinchisi esa, bint bo‘ylab bemalol suriladigan holatda bo‘ladi. Paketning tashqi yostiqchalar va bint sterillangan, maxsus pergament qog‘ozga o‘ralgandir. Paketning tashqi g‘ilofi rezina shimdirilgan matodan ishlanganligi uchun ham bog‘lov materialining sterilligi va yaxshi saqlanashini to‘liq ta’minlaydi. Paket ichida to‘nog‘ich ham bo‘ladi. Paket g‘ilofining tashqi yuzasida undan qanday foydalanish haqida qisqacha ko‘rsatmalar ham mavjudligi vazifani ancha yengillashtiradi. Bog‘lam qo‘yishda mazkur paketni chap qo‘l bilan ushlab, o‘ng qo‘l bilan tashqi g‘ilofi maxsus qirqma kesmasidan yirtib ochiladi, so‘ng ichki o‘rovi olinadi. Dastlab to‘g‘nog‘ich olinib, so‘ngra qog‘oz o‘rovi ochiladi va yostiqchalarning ichki yuzasi, ya’ni jarohat ustiga qo‘yiladigan tomoniga qo‘l tekkizmay, bog‘lov materiali ehtiyotkorlik bilan asta yoziladi. Yostiqchalarning faqat rangli ip bilan maxsus chatib qo‘yilgan tomoninigina qo‘l bilan ushlash mumkin. Yostiqchalar ustma – ust jarohat ustiga qo‘yilib, bint bilan o‘rab bog‘lanadi, so‘ngra bintning uchi to‘g‘nog‘ich bilan qadab mustahkamlanadi. Teshib o‘tgan jarohatni bog‘lash vaqtida uning kirish va chiqish teshiklarini berkitish maqsadida yostiqchaning surilmas qismi jarohatning bir teshigiga, suriladigan ikkinchi qismi esa, boshqasi ustiga qo‘yiladi va bint bilan o‘ralib, mustahkamlanadi. Paketning tashqi rezinali g‘ilofidan havo kirmaydigan, germetik bog‘lamlar qo‘yish uchun foydalaniladi.

Oddiy bog‘lov haltachasi shaxsiy bog‘lov paketidan farqli o‘laroq, hamma tomoni pishiq pergament qoqozi bilan o‘ralgan bo‘ladi. Bir va ikki yostiqchali birinchi yordam xaltachalari ham pishiq qog‘oz, yupqa, yelim parda bilan o‘raladi. Durracha bog‘lamlar bosh ko‘krak qismlariga, yelka, tirsak, tizza, boldir- panja bo‘g‘imlari, shuningdek, oraliqqa qo‘yiladi. Odatda, jarohat yuzasiga steril bint yoki salfetkalar qo‘yilgach, usti durrachalar bilan bog‘lab mustahkamlanadi. Tabel bog‘lov vositalari bo‘lmaganida yoki yetishmay qolganida qo‘l ostidagi mavjud vosita va imkoniyatlardan foydalanish zarur. Bu maqsadda Mashtarafov usuli bo‘yicha qo‘yiladigan tejamli bog‘lamalar, ayniqsa qulaydir. Ushbu bog‘lamalar turli kattalikdagi gazlama (choyshab, qo‘ylak va boshqalar) bo‘lagidan tayyorlanadi, bu xom-ashyolarning uch tomonlarini tasmalar qilish uchun qirqiladi. Jarohat yuzasiga avval steril bint, salfetka, yoxud paxta qo‘ygach, ustidan bog‘ichlari bo‘lgan gazlama bo‘lagi bog‘lab qo‘yiladi. Kleol va yopishqoq plastir bog‘lamlari, odatda, kichikroq jarohatlarga qo‘yiladi. Jarohat yuzasiga steril bint, salfetka yoki paxta qo‘yilgach, uning usti yopishqoq vositalar yordamida teriga mustahkamlanadi. 2. Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish turlari Jarohatlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishning bir qancha turlari mavjud. Shulardan ayrimlarini keltirib o‘tamiz. Bosh va ko‘krak sohalariga bog‘lam qo‘yish. Boshning sochli qismi jarohatlanganida «chepes» deb ataladigan maxsus bog‘lam qo‘yiladi. Bunday bog‘lam ayollarning tunda boshlariga kiyib yotadigan yengil va issiq bosh kiyimi (peshnob) ko‘rinishida bo‘lgani uchun ham shunday ataladi. Buning uchun bintdan 1 m chamasi qirqib olinadi, o‘rtasi jarohat yuzasini yopib turgan steril salfetka usti, bosh qismiga qo‘yiladi, uning uchlari esa, quloq oldidan pastga tik tushirilib, tarang qilib tortib turiladi. Keyin boshdan ustma – ust, ketma – ket bint aylantiriladi. Har safar bintni tugiladigan joyidan orqaga

qaytarib, qiyshiq holda dam ensa, dam peshona tomonlarga (10 martaga yaqin) yurgiziladi va nihoyat, boshning sochli qismi o‘rab chiqiladi. Shundan so‘ng bintni 2-3 marta aylantirib o‘rab bog‘lam mustahkamlanadi. Tugunning uchlari esa, engak tagidan kapalak nusxa qilib bog‘lanadi. Jarohat odamning bo‘yin, tomoq yoki ensa sohalarida bo‘lsa, butsimon (krestsimon) bog‘lam qo‘yiladi. Bunda avvalo, bosh qismi bint bilan gir aylantirib bog‘lanadi, so‘ngra chap quloqning yuqorirog‘iga va orqasidan qiyshiq yo‘nalishda bo‘yin tomon pastga tushiriladi (1, 2, 3- holatlar). Keyin bint bo‘yinning o‘ng yuzasi bo‘ylab, oldingi qismini berkitadi va ensa tomon qaytadi. O‘ng va chap quloqning yuqorirog‘idan o‘tib, yana oldingi o‘ramni takrorlaydi. Nihoyat, bosh bint bilan gir aylantirib o‘ralgach, bog‘lam mustahkamlanadi. Bosh qismlarida jarohatlar bo‘lgan holda «egarsimon» ko‘rinishidagi bog‘lam qo‘yiladi. Bint peshonadan gir aylantirib o‘tkaziladi, keyin uni ushlab turadigan qilib o‘ralgach, ensadan bo‘yin va engak tomon yurgiziladi, ensa bilan bosh tepasidan o‘tkazilib, bir necha marta tikkasiga o‘raladi, so‘ng bint engak tagidan o‘tib, ensa bo‘ylab boradi. Burun, peshona va ensa sohalariga sopqonsimon bog‘lam qo‘yiladi. Bog‘lam tagidan jarohat yuzasiga steril salfetka yoki bint qo‘yiladi. Jarohatlangan, bir ko‘zni bog‘lash uchun ishni eng avvalo boshni gir aylantirib, ushlab turuvchi o‘rovdan boshlash lozim. Keyin bintni o‘ng quloq tagidan yurgizib, chap ko‘z tomon olib o‘tiladi. Bint o‘ramlarini navbati bilan bir ko‘z ustidan o‘tkazilsa, ikkinchi marta boshni gir aylantirib o‘raladi. Ikkala ko‘zga qo‘yiladigan bog‘lam chap va o‘ng ko‘zga qo‘yiladigan bog‘lamlarning o‘zaro birlashuvi, qo‘shilib ketishi bilan amalga oshiriladi. Ko‘krak sohasiga butsimon yoki spiral (aylanma) shaklidagi bog‘lamlar qo‘yiladi. Spiral bog‘lam qo‘yish uchun bintning uch tomonidan taxminan 1,5 m chamasi uzunlikda kesib olinib, sog‘lom kift, yelkaga solinadi va ko‘krak ustiga qiyshaytirib osib qo‘yiladi. Keyin bintni spiral (aylanma) holatida asta-sekin yurgizib, ko‘krak qafasi orqa tomonining pastidan yuqori tomon aylantirib o‘rab chiqiladi, bintning uchi mustahkamlanadi.

Ko‘krak sohasiga butsimon bog‘lam qo‘yish avvalo bintni mahkam ushlab turadigan qilib, ko‘krakni 2-3 marta gir aylantirib o‘rash bilan pastdan yuqori tomon amalga oshiriladi, so‘ngra yelkaning o‘ng tomonidan chap kiftga o‘tkaziladi, keyin esa, bintni ushlab turadigan qilib aylantirib o‘raladi, pastdan o‘ng kift osha yana ko‘krak qafas aylantirib o‘raladi va nihoyat, bint o‘ramining uchi to‘g‘nog‘ich bilan mustahkamlanadi. Ko‘krak qafasi sohasida teshib o‘tgan jarohat (pnevmotoraks) bo‘lgan paytlarda jarohat yuzasi, ayniqsa uning teshigini individual bog‘lam paketining rezinali g‘ilofidagi steril ichki yuzasi bilan berkitish, uning ustidan esa steril yostiqchalarni bostirib, mustahkam qilib bog‘lash nihoyatda muhimdir. Mabodo maxsus g‘ilof qo‘l ostida bo‘lmaganida jarohat yuzasi, ayniqsa uning teshigini yopish va havo o‘tkazmaydigan qilib berkitish uchun yopishqoq plastirdan mohirona foydalansa ham bo‘ladi. Buning uchun jarohat yuzasi yopishqoq plastir bilan yopilgach, uning ustidan 3-4 qavat bint yoki salfetka, bir qavat paxta qo‘yilib, mahkam bog‘lanishi lozim. Pnevmotoraksga sabab bo‘lgan, buning ustiga qonab turgan jarohatlar mavjud bo‘lgan hollarda yopishqoq plastir yordamida germetik bog‘lam qo‘yib bo‘lmaydi. Bunday hollarda jarohat ustiga havo o‘tkazmaydigan materiallar (klyonka, selofan) qo‘yib, ustini paxta yoki doka bilan qattiq bog‘lab qo‘yish, shikastlangan odamni zambilga solib, yarim o‘tirgan holatda zudlik bilan yaqin atrofdagi tibbiy muassasaga yuborish joiz. Qorin sohasi va qo‘lning turli qismlaridagi jarohatlarga bog‘lamlar qo‘yish. Qorin sohasi jarohatlari orasida qorin devorini teshib kirgan holatlar odamning hayoti uchun juda xavflidir. Bunday holatlarda qorin bo‘shlig‘idan ichki a’zolar, ichak-chavoqlar, qovuq, charvi tashqariga chiqib, katta miqdorda qon ketishi, jarohat yuzasi ichki va tashqi infeksiyalar, najis bilan ifloslanishi tibbiy, albatta. Shunday ekan, ochilib-sochilib, ifloslanib yotgan ichki a’zolar, ichakchovoqlarni yana qorin bo‘shlig‘iga qaytarib solish aslo yaramaydi! Tashqariga chiqib qolgan a’zolar atrofidagi jarohatni steril salfetka, bint bilan avaylab o‘rash, ustini berkitish, keyin esa, salfetka, doka, bint orasiga yumshoq

paxta solib, ularni xalqa holida jarohat yuzasiga asta-sekin qo‘yib, bog‘lash zarur. Qoringa teshib kirgan jarohati bor odamga aslo suv ichirib bo‘lmaydi. Faqat suv shimdirilgan doka, bint, paxta bilan lablarini ho‘llab turish mumkin. Qorinning ustki qismiga steril bog‘lam qo‘yish uchun bint pastdan yuqori tomon aylantirib, o‘rab chiqiladi. Qorinning pastki qismiga spiralsimon bog‘lam qo‘yiladigan bo‘lsa, u sirg‘alib tushib ketaveradi. Shuning uchun qorin va chov sohalariga boshoqsimon bog‘lam qo‘yilgani ma’qul. Bunday bog‘lam qorinni bint bilan aylantirib o‘rashdan boshlanadi, so‘ngra bint sonining tashqi yuzasi bo‘ylab uni o‘rab o‘tadi va yana qorinni aylantirib o‘raydi. Qorin qismida qo‘yilgan jarohat bo‘lsa, uning ustini kleol yoki yopishqoq plastirdan foydalangan holda steril salfetka, doka, bint bilan bog‘lab qo‘yiladi. Qo‘lning turli qismlaridagi jarohatlarga odatda aylanma, boshoqsimon va butsimon bog‘lamlar qo‘yiladi. Barmoqqa aylanma bog‘lam qo‘yish kaft ustini aylantirib o‘rashdan boshlanadi. Keyin bintni qo‘l panjasining orasidan tirnoq falangasi tomon yo‘naltiriladi. Barmoqning uchidan asosigacha spiral shaklida o‘rab chiqiladi, yana qo‘l panjasining orasidan o‘tkazilib, bint kaft ustiga bog‘lab qo‘yiladi. Qo‘l panjasining kaft yoki orqa tomoni shikastlanganida butsimon bog‘lam kaft ustida ushlab turadigan o‘ram bilan boshlanadi, so‘ngra bint ko‘rsatilganidek, qo‘l panjasining orqasidan kaftiga o‘tkaziladi. Yelka va bilakka spiralsimon bog‘lam solinadi, bunda bintni dam-badam qayriltirib, pastdan yuqoriga o‘raladi. Tirsak bo‘g‘imi shikastlanganida bint spiralsimon shaklda o‘raladi, bunda bint o‘ramlari tirsak chuqurchasidan kesishtirilib, yelkaga solib o‘raladi. Yelka bo‘g‘imini bog‘lashda bintni avval sog‘lom tomondagi qo‘ltiq osti chuqurchasidan ko‘krak (1) va shikastlangan yelkaning tashqi yuzasi orqadan sog‘lom qo‘ltiq osti chuqurchasi osha ko‘krakka o‘tkaziladi (3) va bo‘g‘imning hammasi bekilmaguncha bint o‘ramlari qaytalanaveradi, keyin bint uchi tug‘nog‘ich bilan ko‘krakka ilib qo‘yiladi.

Oraliq va oyoq sohalariga bog‘lamlar qo‘yish. Oraliq sohasi shikastlanganida ko‘pgina kichik chanoq a’zolari, qon tomirlar va asab chigallari, shuningdek, jinsiy a’zolar ham zararlanadi. Siydik-tanosil a’zolari shikastlanganida jarohatlarga siydik, to‘g‘ri ichak shikastlanganida esa najas tushib, infeksiya tarqaladi. Qattiq shikastlanish oqibatida chanoq suyaklari sinishi, og‘ir shok holati boshlanishi ham mumkin. Shunday ekan, yordam ko‘rsatishda eng avvalo jarohatni steril bog‘lamlar bilan bog‘lash, shoka qarshi chora-tadbirlar ko‘rmoqlik, odamni bir joydan ikkinchi joyga tashish paytida shikastlangan joyi qimirlamasligi uchun uni albatta, taxtakachlab (transport immobilizatsiyasi) qo‘yish zarur. Odatda, oraliq qismidagi jarohatga bintdan T-simon bog‘lam solinadi yoki jarohat durracha bilan bog‘lab qo‘yiladi. Jarohat ustiga steril salfetka, ustidan bir qavat yumshoq paxta solinadi, keyin Tsimon bog‘lamdan bel aylantirilib o‘raladi. Oraliq yuqori tomon olib o‘tilgan barcha bint o‘ramlari mana shu belboqqa mustahkamlanadi. Durrachadan foydalanilganida uning uchala uchi tugilib, bog‘lam qo‘yiladi. Oyoqning tovon sohasiga bog‘lam qo‘yishda bintning birinchi o‘rami tovonning do‘mbayib turgan joyidan boshlanib, so‘ngra galma – gal yuqori va pastga o‘raladi. Bog‘lamni mustahkamlash uchun bintni qiyshiqroq va sakkizsimon qilib o‘rash lozim. Boldir-panja bo‘g‘imiga sakkizsimon bog‘lam qo‘yiladi. Buning uchun bintning ushlab turadigan birinchi o‘rami to‘piqdan yuqoriroqqa solinadi, keyin pastga, oyoq tagi tomon o‘tkazib, oyoq panjasiga o‘raladi, so‘ng bint oyoq panjasining orqa yuzasi bo‘ylab to‘piq tomon yuqoriga yo‘naltiriladi va nihoyat, oyoq panjasi va to‘piq tomon qaytarib ketlinadi, bintning uchi to‘piqdan yuqorida bir – ikki marta aylantirilgach, mustahkamlanadi. Boldir va son sohalariga steril bog‘lamlar xuddi bilak bilan yelkaga solinganidek qilib qo‘yiladi.

Tizza bo‘g‘imiga bog‘lam solishda, avvalo tizza ko‘zi atrofi bog‘lanadi, so‘ngra bint taqim chuqurchasida kesishtirilib, bir safar past, bir safar yuqori tomon yo‘naltiriladi. Shikastlanish oqibatida agarda oyoq cho‘rt uzilib ketsa, avvalo jgut yoki burama solish yo‘li bilan qon to‘xtatiladi, bundan keyin og‘riqni qoldiradigan dori teri ostiga yuborilgach, oyoq cho‘ltog‘i bog‘lab qo‘yiladi. Buning uchun jarohat yuzasi steril doka – paxta yostiqcha bilan yopilgach, ustidan bint bilan aylanasi va uzunasiga mustahkam bog‘lanadi. Umuman, oyoq qismi shikastlangan paytlarda jarohat bog‘langach, oyoqni qimirlamaydigan qilib taxtakachlab qo‘yilsa, uni transport vositalarida bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish oson va og‘riqsiz kechadi. Yilning sovuq paytlarida shikastlangan oyoqlar ustini biror issiqroq buyum bilan yopish, o‘rash maqsadga muvofiqdir. 3. Zaharlanish, kuyish, suyaklar sinishi sovuq urishi, elektr toki urishi, cho‘kishda tibbiy yordam berishi Zaharlanish biror zaharli kimyoviy moddaning me’da-ichak, nafas yo‘llari orqali organizmga kirgani, teridan so‘rilgani, teri osti, mushaklar orasi yoxud vena qon tomiriga yuborilganida sodir bo‘ladigan kasallik holatidir. Zaharlanish ikki guruhga bo‘linadi: tasodifiy va qasddan zaharlanish. Tasodifiy zaharlanishlar hayotda ko‘p va tez uchrab, umumiy zaharlanishlarning deyarli 80%ini tashkil etadi. Turli dorivor vositalarni shifokorlarning maslahatisiz, o‘z holicha me’yoridan ziyod katta miqdorda iste’mol qilish, sifatsiz kimyoviy modda yoki dorini ichimlik o‘rnida ichib qo‘yish tasodifiy zaharlanishlar turkumiga kiradi. Qasddan zaharlanish hayotda kam uchrasa-da, biror ruhiy kasallikka chalingan yoki beqarorroq odamlarga xosdir. Bunday kimsalar biror kuchli ta’sir etuvchi dorivor moddani katta miqdorda iste’mol qilib zaharlanadilar, o‘z hayotlariga suiqasd qiladilar.

Ruy beradigan joyiga qarab, o‘tkir zaharlanishlar kundalik turmushda va ishlab chiqarish jarayonida sodir bo‘lishi mumkin. Barcha kimyoviy moddalar organizmga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Shunga ko‘ra, ular yuz-ko‘z, terini achishtiradigan, mushaklarni tirishtiradigan va boshqa xususiyatli guruhlarga bo‘linadi. Tanlab ta’sir etishga ko‘ra, qon hujayralari, tanachalariga ta’sir etadigan zaharlar (is gazi, selitra va h.k.); markaziy va periferik asab tizimini zaharlaydigan neyrotoksik zaharlar (spirtli ichimliklar, giyohvand moddalar va h.k.); bo‘yrak va jigarlarning ish faoliyatini buzadigan zaharlar (og‘ir metallarning birikmalari, ba’zi zamburug‘larning zaharlari va h.k.); yurak zaharlari (ba’zi alkoloidlarga mansub o‘simliklar zahari); me’da va ichakni zaharlaydigan (kislota va ishqorlar, ularning kuchli eritmalari) moddalar qayd etiladi. Mahalliy ta’sir ko‘rsatadigan moddalar turkumiga sulfat, xlorid, simob tuzlari va boshqa kislotalar, ularning bug‘lari, ammiak, ishqorli moddalar, ftor, xlor saqlovchi birikmalar kiradi. Kuchli kislota va ishqorlar organizmga kirgan zahotiyoq, og‘iz, xalqum, nafas yo‘llari qattiq og‘riydi, shilliq pardalar kuyganida shishib ketadi, ko‘p miqdorda so‘lak ajrala boshlaydi, bemor yutina olmaydi, so‘lak nafas yo‘liga ketib, nafas olish qiyinlashadi. Shuningdek, qishloq xo‘jaligida zararkunanda hashoratlar, kanalar, kemiruvchilar, chuvalchanglar, shilliqurtlarni qirish, o‘simliklarning zamburug‘ kasalliklariga qarshi kurashish, begona o‘tlarni yo‘qotish, o‘simlik barglari, ortiqcha gullar, tugunchalarni to‘kish va suvsizlantirish maqsadida ham bir qator pestitsidlar – zaharli moddalar ishlatiladi. Bu moddalar belgilangan me’yorda va qattiq nazorat ostida ishlatilmasa, nafaqat odam, balki xayvonlar uchun ham nihoyatda zararli va zaharlidir. Yilning issiq paytlari, ayniqsa, bahor, yoz, kuz oylarida ko‘pchilik odamlar dala, bog‘, tog‘larga chiqib, o‘zlari yaxshi bilmagan holda har xil o‘simliklar, qo‘ziqorinlar terib, shifokorlar maslahatisiz turli dori – darmonlar tayyorlashadi, qishda esa, noto‘g‘ri saqlangan don, no‘xot mashsulotlari, kartoshka va boshqalarni iste’mol qilib, zaharlanishadi. Bundan tashqari turli hayvonlar (it,

mushuk, tulki, bo‘ri)ning tishlashi, ari, qoraqurt, chayon, zaharli ilonlar chaqishi yoki daryo, qo‘ldan tutilgan baliqlarning urug‘i-uvildiriqlarini iste’mol qilishlari oqibtida ham zaharlanishi mumkin. Ma’lumki, turmushda, sanoatda, xalq xo‘jaligining ko‘plab ob’ektlari, korxonalari, shuningdek, suv to‘plash va tozalash inshootlari, aeratsiya bekatlarida ko‘plab kuchl ta’sir qiluvchi kimyoviy zaharlovchi moddalar (KTQQZM): xlor, azot, nitrolaktil, ammiak, uglerod oksidi, uch hissa xlorli fosfor, ftorli vodorod, ishqor, sinil kislota va boshqalar keng ishlatiladi. Demak, bir qator xalq xo‘jaligi sohalarida KTQQZMlar ishlab chiqarish, omborlarda saqlash, ulardan sovutgich (xladoagent) sifatida foydalanish, bu moddalar qog‘oz qoplar, yog‘och bochkalar, sisternalarga solib, ba’zan ochiq yuk mashinalari, temir yo‘l transporti vositalarida bir manzildan ikkinchi manzilga tashiladi. Shunday paytlarda tasodifiy ravishda ro‘y bergan bahtsiz hodisalar, texnika xavfsizligi qoidalarining buzilishi oqibatida avariyalar sodir bo‘lishi, turli zaharlovchi moddalarning yong‘ atrofga oqib, sochilib ketishi nafaqat havo, atrof muhitni bulg‘ashi, balki o‘sha joydagi aholini ham zaharlashi mumkin. Ko‘rinib turibdiki, ko‘z oldimizda kimyoviy shikastlanishning ikkilamchi o‘chog‘i paydo bo‘ladi. Bundan farqli o‘laroq, nopok kimsalar tomonidan ko‘poruvchilik maqsadlarida zaharlovchi moddalar ishlatilganida birlamchi kimyoviy shikastlash o‘chog‘i vujudga keladi. Har ikkala holatda ham shikastlanish o‘chog‘i, odatda zaharlovchi moddalar to‘kilib-sochilgan zonaga, shuningdek, ularning hidi, bug‘i yon atrofga tarqalayotgan zonalarga bo‘linadi. Tabiiyki, zaharlovchi moddalarning to‘kilishi, sochilishi mumkin bo‘lgan hududlarning kattakichikligi, ta’sir etish muddati, davomiyligi, ya’ni shikastlashning barqarorligi zaharlovchi moddalar keltiradigan ofat, oqibatlarning eng muhim xususiyatidir. Demak, shikastlanish miqdori va miqyosi aholining mazkur zaharlovchi moddadan o‘zini nechog‘lik himoya qilishga ruhan, ma’nan, jismonan tayyorgarligi bilan chambarchas bog‘liqdir. Shuning uchun bu zaharlovchi

moddalarning ba’zi xossalari haqida tegishli ma’lumotga ega bo‘lishlari zarur deb hisoblaymiz. Qaynash darajasi 200C gacha bo‘lgan KTQKZMlar (uglerod oksidi, ammiak, oltingugurt angidridi), odatda tez bug‘lanib ketadi. Shuning uchun ham ular to‘qilgan-sochilgan hududlarda zaharlash barqarorligi unchalik katta bo‘lmaydi. Vaqt jihatdan zaharli moddaning bevosita to‘kilib – sochilgan paytidan bir oz ortiqroq muddat zaharlash kuchi ta’siri saqlanib qoladi. Bunday moddalarning hidi, bug‘i, shuningdek, ularning xavfli konsentratsiyadagi bug‘lari modda to‘kilgan joydan ancha uzoq (bir necha kilometrgacha) masofada ham sezilishi mumkin. Qaynash darajasi 200C dan yuqori bo‘lgan KTQKZMlar (uch hissa xlorli fosfor, oltingugurt uglerodi), aksincha, juda sekin bug‘lanadi. Shuning uchun ham zaharlovchi moddalar to‘kilgan-sochilgan hududlarda zaharlanish barqarorligi uzoq vaqt (bir necha soatgacha) davom etadi. Bunday moddalarning hidi, bug‘i xavfli konsentratsiyalarda uncha uzoq bo‘lmagan (bir necha yuz metrgacha, kamdan-kam hollarda esa, bir necha kilometrgacha) masofaga tarqaladi, xolos. KTQKZMlarning odamlarga shikast yetkazuvchi ta’siri kishining terisiga sachragan suyuq tomchi tarzida bo‘lsada, uning bug‘lanishi nafas olishga salbiy ta’sir qilishi mumkin. Bu moddalar o‘zlarining zaharlash xossalari jihatidan ham, asosan organizmga umumiy, shuningdek, bo‘g‘uvchi sifatida ta’sir ko‘rsatadilar. Bunday holatda: bosh og‘rishi va aylanishi, ko‘z oldi qorong‘ilashishi, quloq shang‘ilashi, umumiy ahvolning yomonlashishi, ko‘ngil aynishi, qusish, harsilab nafas olish kuzatiladi. Zaharlanish darajasi kuchli bo‘lganida shikastlangan odamni titroq bosishi, uning o‘zidan ketib qolishi, hato hayotdan ko‘z yumishi ham mumkin. Yana shuni alohida ta’kidlash joizki, aholi zich yashaydigan joylarda bu moddalarning zaharlash barqarorligi yon-atrofi keng, ochiq joylardagidan ko‘ra ko‘proq bo‘ladi. To‘kilgan-sochilgan zaharlovchi moddalarning tez bug‘lanishiga g‘ir-g‘ir esgan shabada, ochiq joy qo‘l kelgani tufayli aholi zich

yashaydigan makonlarda bug‘lanish jarayoni asta – sekin kechadi. Bundan tashqari, aholi yashaydigan serdaraxt joylar, ishlab chiqarish korxonalaridagi yerosti inshootlari, kommunikatsion tunel, yerto‘la, yo‘laklarda ham zaharlovchi moddalarning ta’siri uzoq vaqt saqlanib qoladi. Shunday ekan, kuchli xavfli kimyoviy moddaning qo‘llanilganligi to‘g‘risida axborotni eshitgach (uni albatta, radio va televideniye kanallari, harakatdagi mashinalarga o‘rnatilgan ovoz kuchaytirgichlar yordamida berishadi), kechiktirmay darhol gazniqoblarni kiyib olish tavsiya etiladi. Ular bo‘lmagan vaqtda respirator, paxta – doka bog‘lami yoki suvda namlangan ro‘mol, sharf, sochiqlardan foydalanish mumkin. So‘ngra deraza va darchalarni zichlab yopish, isistish va maishiy elektr asboblarini o‘chirish hamda vahimaga tushmay uydan chiqish lozim. Ko‘p qavatli uylarda yashovchilar yaxshisi liftdan foydalanmaganlari ma’qul, chunki zararlangan hududlarda elektr energiyasi bunday vaqtlarda o‘chirib qo‘yiladi. Faqat mahalliy favqulodda vaziyatlar boshqarma (bo‘lim)lari tomonidan ko‘rsatilgan yo‘nalishlarda, agar harakat yo‘nalishi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, shamol yo‘nalishiga ko‘ndalang ravishda harakat qilish kerak. Zararlanish hududini tashlab, chiqib ketishning iloji bo‘lmasa, tezlikda xonaning ichidan panoh topish lozim. Buning uchun deraza va eshiklarni yopishqoq tasma yoki plastir bilan, shamol kiradigan barcha teshiklarni esa, qog‘oz yordamida havo kirmaydigan qilib yopish zarur. Shuningdek, eshik va derazalarni namlangan choyshab bilan to‘sib qo‘yish darkor. Zararlangan hududda tez, chaqqonlik bilan harakat qilish lozim. Ammo zinhor chopish va chang ko‘tarish, atrofdagi buyumlarga tegish, uchrashi mumkin bo‘lgan suyuqlik tomchilari yoki notanish kukunsimon moddalarni bosish kerak emas. Mabodo ularga tegib ketgudek bo‘linsa, darhol qog‘oz, latta yoki dastro‘mol yordamida artib tashlash joiz. Shikastlangan odamlarni zararlanish hududidan xavfsiz joyga olib chiqilgandan so‘ng, ularning ustki kiyimlarini yechib, xonaning tashqarisida qoldirish (sanitar ishlovidan o‘tkazish), yuz-ko‘z, og‘iz- burunni toza suv bilan yaxshilab sovunlab yuvish, chayish darkor.

Bundan tashqari, odam zaharlanganida ko‘rsatiladigan birinchi tibbiy yordam, eng avvalo, kuchli zaharl moddalar ko‘p ishlatiladigan muassasa va korxonalarda zarur dori-darmonlar mavjud bo‘lgan birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish dori qutichasi (aptechkasi) bo‘lmog‘i zarur. Zaharlovchi modda kishining nafas yo‘li orqali ichki a’zolarga kirgan bo‘lsa, bemorni darhol xavfli joydan ochiq havoga olib chiqish, agar zaharli modda teri orqali kirgan bo‘lsa, zararlangan joyni oqar suv bilan sovunlab yuvish, suv yoxud kuchsiz ishqor eritmasiga botirilgan bir parcha mato bilan artish zarur. Zaharlovchi modda ko‘zga tushganida suv, natriy gidrokarbonat (ichimlik sodasi)ning 2% li eritmasi yoki borat kislotasi bilan yuviladi. Zaharlovchi modda me’da-ichak yo‘liga kirgan bo‘lsa, bemorga bir necha stankanda suv yoki kaliy permanganatning pushti rangdagi kuchsiz eritmasi ichiriladi yoki barmoq bilan xalqumni qitiqlab, o‘qitiladi, 2-3 marta qustiriladi. Keyin yarim piyola iliq suvga 2-3 osh qoshiq faollashtirilgan ko‘mir (20-25 mg) yoki 40-50 dona karbolen tabletkasi solib ichiriladi. Shundan so‘ng esa, yarim stakan suvga 20 mg magniy sulfat yoki natriy sulfat aralashtirib, tuzli surgi ichiriladi. Zaharlangan kishining nafas olishi qiyinlashganda paxtaga ammiak (novshadil spriti) eritmasi shimdirib, ehtiyotlik bilan hidlatish, nafas to‘xtab qolgudek bo‘lsa, tezlik bilan sun’iy nafas oldirishga kirishmoq zarur. Bemorga sun’iy nafas oldirish uchun uni ochiq havoga olib chiqish, kiyimining tugmachalarini yechib, og‘iz-burnini shilimshiqlardan tozalash darkor. To‘qimalar kuyganida ko‘rsatiladigan birinchi tibbiy yordam. Kuyish deb, to‘qimalarning yuqori harorat, kimyoviy moddalar, nurlanish hamda elektr toki ta’sirida shikastlanishiga aytiladi. Kuyishning kelib chiqishi sababiga ko‘ra, termik, kimyoviy, nur hamda elektr toki ta’siridagi kuyish turlari qayd etiladi. Badan terisi va shilliq pardalarga radio faol moddalarning tushishi oqibatida radiatsion kuyuk, yaralar ham paydo bo‘ladi. Qaynoq suv va turli issiq suyuqliklardan kuyishda eng yuqori harorat 100C dan oshmaydi va qisqa vaqt ta’sir etadi. Shuning uchun ham bunday hollarda yuza kuyishlar ro‘y beradi. Issiq bug‘dan kuyganda esa, jarohat asosan teri

yuzasida sodir bo‘ladi. Kuyishlar issiq va yelimsimon yopishqoq moddalar (issiq yelim, bitum va boshqalar) ta’sirida ham yuz berishi mumkin. Bunday issiq massalar badanga yopishib, uzoq vaqt mobaynida jarohatning tubidagi to‘qimalarga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, yong‘in ta’sirida kelib chiqadigan kuyishlar eng og‘ir shikastlanishlar turkumiga kiradi. Bunday holatlarda ko‘ygan kishining nafaqat kiyim – boshi, balki teri, suyak to‘qimalari, hatto ichki a’zolari ham kuyib, jarohat yanada kengayishi va ahvolni jiddiylashtirishi mumkin. Erigan metallar ta’siridagi kuyishlar ham chuqur jarohatlanishlardan bo‘lib, bunda faqat teri emas, balki teri ostidagi biriktiruvchi to‘qimalar, paylar, mushaklar, hatto suyaklar ham qattiq shikastlanadi. Barcha turdagi kuyuk yaralarning nechog‘lik og‘ir yoki yengil kechishi to‘qimalarning qanchalik chuqur zararlanganligi hamda kuygan yuzaning kattakichikligiga bog‘liq. Shunga ko‘ra, kuyish darajasi to‘rt xil buladi: yengil (I) o‘rtacha og‘ir (II), og‘ir (III) va juda og‘ir (IV). Kuyish darajasi to‘rt xil buladi: I-darajali kuyishda teri yuzasi qizaradi, shishadi, qattiq og‘riydi. II-darajali kuyishda sariq suyuqlik yig‘ilgan, puffakchalar paydo bo‘ladi. Agar puffakchalar yorilgan bo‘lsa, barmoq bilan bosilganda to‘q pushti rangli suyuqlik chiqib, teri yuzasi qattiq og‘riydi. III-darajali kuyish esa, terining butun qatlami nobud bo‘lishi bilan ifodalanadi. Bu darajadagi kuyishdagi ham teri yuzasida pufakchalar bo‘ladi, ammo ulardagi suyuqlik qon rangida, gemorragik tusadadir, xolos. Ba’zan, jarohat yuzasida quruq, qalin sariq-qo‘ng‘iroq tusdagi qasmoq hosil bo‘ladi, og‘riq sezilmaydi. IV-darajali qo‘yishda terining barcha qatlami va teri osti to‘qimalari, ba’zan suyak ham kuyadi. Bunday holatda ham jarohat yuzasini qalin qasmoq egallaydi.21 25 07 25 06 0D0F19 271A06 25 1406 03 0D0F19 220F08 1B0506 25 07 07 0E1A1705

Kuyishning I, II va III-darajalarida jarohat o‘z-o‘zidan teri o‘sishi hisobiga bitadi, ammo ba’zan III va ayniqsa IV-darajali kuyishlarni faqat jarohlik yo‘li bilan davolash mumkin. Katta yoshdagi kishilarda kuygan joyning sathini aniqlashda, ayniqsa, jarohatlanganlar ko‘p bo‘lgan vaqtlarda ilmiy jihatdan to‘liq asoslangan «To‘qqizlik qoidasi» va «Kaft qoidasi» usullaridan foydalanish mumkin. «To‘qqizlik qoidasi» ga binoan, har bir anatomik maydon sathi 9% hisobidan olinadi. Masalan, bosh va bo‘yin qismi 9%, har bir qo‘l 9%, har bir oyoq 18%dan, tananing old va orqa qismi 18%dan, chot va jinsiy a’zolar sohasi 1%. Bu foizlar jamlab chiqilganida 100% ni tashkil etadi. «Kaft qoidasi» ga ko‘ra, katta yoshdagi odamning kaft sathi tana yuzasining 1,1% ga tengdir. Shunday qilib, badanning 10-15%dan ortiq qismi II, III-darajali kuyganda organizmning o‘ziga xos umumiy og‘ir holati, ya’ni kuyish kasalligi paydo bo‘ladi. Bu esa, bemor nafas olish a’zolarining shikastlanishiga, ahvolining og‘irlashishiga, ko‘pincha kuyish shoki boshlanishiga olib keladi. Bu holat kuygan odamning ahvolidagi ruhiy o‘zgarishlar, bezovtalik, ba’zan befarqlik, qon bosimining dam ko‘tarilib, dam pasayishi, qon tomirlar tonusining susayishi, eng mayda qon tomirlar, ya’ni kapillyarlar o‘tkazuvchanlik qobiliyatining oshishi, suyuqlikning atrofdagi to‘qimalar, teri yuzasiga chiqishi, qon kamayishi, uning quyilishi, jigar, buyrak, me’da-ichak faoliyatining buzilishi, siydik kelmasligi bilan belgilanadi. Bunday holat 2-3 kecha kunduzgacha davom etishi mumkin. Kuygan odamga birinchi navbatda nimtatir qilib biroz osh tuzi qo‘shilgan iliq suv ichirish zarur. Kuygan odamga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda eng avvalo uning ustidagi yonib turgan kiyim-boshini o‘chirish zarur. Buning uchun uning ustiga biror kiyim yoki ko‘rpacha, adyol yopiladi. Iloji boricha, tananing kuygan qismi kiyim-boshdan holi qilinadi. Kiyim, kuygan joyga yopishgan qismi o‘rnida qoldirilib, jarohatning atrofidagi mato asta qirqib olinadi.

Voqea sodir bo‘lgan joyda kuygan jarohatga bog‘lam qo‘yish mumkin emas. Agar kimyoviy kuyish ro‘y bergan bo‘lsa, zudlik bilan shikastlangan joy katta miqdordagi sovuq oqar suv bilan 10-15 daqiqa mobaynida yuviladi. Kuygan yara ustini quruq salfetka yoki steril mato bilan berkitish joiz. Kuygan jarohat ustiga biror dori-daromon, ayniqsa, surtmalar, yog‘simon moddalar qo‘yish mumkin emas. Tananing katta qismi kuyib, yuzasi ko‘p zararlangan bo‘lsa, kuygan odamni toza choyshabga o‘rab, shokning oldini olish chora-tadbirlari (issiq choy, qahva, og‘riq qoldiradigan dorilar berish) ko‘riladi va tezda tibbiy muassasaga jo‘natiladi. Kuygan odamni tibbiy muassasaga jo‘natish vaqtida, u albatta, yotgan holatda bo‘lishi, uning sovuqotib qolmasligi chorasini unutmaslik lozim. Bundan tashqari, badanni sovuq olgani, oftob urgani yoki issiq elitganida, odam suvga cho‘kkanida birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish ham muhim hisoblanadi. Badanning sovuq olishi (sovuq urishi) past harorat ta’sir qilishi natijasida to‘qimalarning shikastlanishidir. Ob – havo haroratining pastligi, sovuq, achchiq izg‘irinda, qor va yomg‘ir ostida qolish natijasida odam tanasi yuzasining ochiq joylari, ayniqsa qo‘l oyoq, yuz, quloq, burunni sovuq urishi mumkin. Poyabzalning ho‘l va tor bo‘lishi, shuningdek, ochiq havoda uzoq vaqt sovuq ta’sirida qolish ham bunga sabab bo‘ladi. Tananing sovuq urgan qismi avvaliga sanchib, achishadi, keyin esa terisi oqarib yoki ko‘karib ketadi, hech narsani sezmay karaxt bo‘lib qoladi. Natijada qo‘l yoki oyoq faol harakat qila olmaydi. Shikastlanish ko‘lamining nechog‘lik chuqur va kengligini sovuq ta’siri to‘xtaganidan keiyn, oradan bir necha soat, ba’zan kun o‘tganidan so‘ng aniqlash mumkin. Bunda tananing sovuq olgan joyi shishishi, yallig‘lanishi, ba’zan to‘qimalarning nobud bo‘lishi kuzatiladi.

1-rasm. Sovuq urishining darajalari Badanini sovuq urgan odamga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda eng avvalo, uni issiq binoga olib kirish, iloji bo‘lsa, issiq suvli vannaga tushirish, unga issiq choy, qahva ichirish zarur. Keyin ho‘l kiyimi va poyabzali mumkin qadar tezroq qurug‘iga almashtiriladi. To‘qimalarda ko‘zga tashlanadigan jiddiy o‘zgarishlar, ya’ni terida qavariqlar, eti nobud bo‘lgan joylar bo‘lmasa, sovuq olgan sohani spirt, atir, toza paxta, salfetka, sochiq bilan artib, tozalash zarur. Agar terida o‘zgarishlar bo‘lmasa, shikastlangan joylar ishqalanadi, ustidan steril bog‘lam qo‘yiladi. Suvga cho‘kish (g‘arq bo‘lish) nafas olish yo‘llarining suyuqlikka, suvga to‘lib qolishidir. Suvga cho‘kkan odamning nafas olish yo‘llari, ayniqsa bronxlari va o‘pkasiga suv kirib havo tanqisligi boshlanadi, natijada nafas olish, yurak faoliyati tuxtaydi. Bunday holatda odamni iloji boricha suvdan tezroq chiqarib olish, keyin og‘zi bilan burnini balchiq va shilimshiqdan tozalash zarur. Shikastlangan odamni biror issiqroq mato, kiyim – bosh, adyol yoki choyshab bilan o‘rab, yordam berayotgan kishining tizzasiga qorni bilan boshini pastga egib yotqiziladi, ko‘krak qafasiga bosib, o‘pkasi bilan oshqozonidagi suv tashqariga chiqariladi. Shundan keyingina shikastlanagan odamni chalqancha yotqizib, sun’iy nafas oldirish va yuragini bilvosita uqalashga kirishiladi. Bunday xatti-harakatlar shikastlangan odamning nafas olishi tiklanib, asli holatiga kelguncha davom ettiriladi. Mabodo, amalga oshirilgan chora – tadbirlar nafsiz bo‘lib, o‘limning ob’ektiv belgilari (ko‘z qorachiqlari kengayib, yorug‘likni sezmas, yurak urmay to‘xtab qolsa, tanada murda dog‘lari) paydo bo‘lsa, organizmni qayta jonlashtirish, tiriltirish tadbirlari to‘xtatiladi. Nafas olish bilan yurak faoliyati tiklangan taqdirda esa, shikastlangan odamning Sovuq urishining to‘rt darajasi yengil (I) o‘rtacha og‘ir (II) og‘ir (III) juda og‘ir (IV)

badanini isitish, unga issiq choy va qahva ichirish, zambilga yotqizib tezroq yaqinroqdagi tibbiy muassasaga olib borish joiz. Oftob urishi yoki issiq elitishi yuqori harorat ta’siri natijasida ro‘y beradi. Natijada shikastlangan odamning butun a’zoyi badani haddan tashqari qiziydi, boshi og‘riydi, quloqlar shang‘illaydi, darmoni kuriydi, ko‘ngli ayniydi, qayt qiladi. Ba’zan bemor alahlaydi, ko‘z qorachiqlari kengayadi, nafas olishi tezlashadi, tomir urishi 140-160 gacha yetadi, xushidan ketadi. Bunday holatda bemorni soya joyga olib, kiyimlarini yechish, boshini balandroq ko‘tarib o‘tqizish, orqasi bilan suyanchiqqa suyab, yotqizish, boshiga va yurak sohasiga sovuq narsa bosish, novshadil spirit hidlatish, ko‘proq suyuqlik choy, haqva ichirish kerak. Zaruratga qarab sun’iy nafas oldirish va yurakni bilvosita uqalash usullari qo‘llaniladi. 4. Xashoratlar va hayvonlar zarar yetkazishdagi birinchi tibbiy yordam Hayotda hayvonlar va hasharotlarning tishlashi va chaqishi xavflidir. Ular nafaqat og‘riq berishi, balki turli kasalliklar yuqtirishi, shok holati, hatto to‘satdan o‘lim sababchisi ham bo‘lishlari mumkin. Hayvonlar tishlaganda organizmga infeksiya kiradi. Ulardan biri quturish kasalligidir. Uning qo‘zg‘atuvchi virusi, odamga quturgan hayvonlar (it, mushuk, tuya, bo‘ri va h.k.)ning tishlashi, hatto so‘lagining teriga sachrashidan ham yuqadi. Agar quturish kasalligining oldi tezda olinmasa, bu hol yomon oqibatlariga olib kelishi mumkin. Birinchi tibbiy yordam: shikastlangan odamni tezroq bexatar joyga olib ketishga harakat qilish; shikastlangan joyni sovunli suv bilan ishqalamasdan yuvish; qon oqishini to‘xtatib, steril bog‘lam qo‘yish; imkoni bo‘lsa, tishlagan hayvonning sog‘ yoki nosog‘ligini aniqlash; shikastlangan odamni tezroq shifoxonaga, maxsus mutaxassis qabuliga olib borish, kerakli davolash, muhofaza choralarini ko‘rish. Ari chaqqanda og‘riq bo‘lgani bilan o‘limga olib kelmaydi. Biroq, ayrim odamlarda og‘ir allergik holat vujudga kelishi mumkin. Birinchi tibbiy yordam: agar ari nayzasi qolgan bo‘lsa, uni tirnoq bilan asta olib tashlash; chaqilgan

joyini suv bilan yuvib, sovuq kompress qo‘yish; jarohatlangan odamning ahvolini nazorat qilib turish (chunki, allergik holat ro‘y berishi mumkin). Ilon chaqqanida jarohatlangan joyda qattiq og‘riq, juft yoki yakka jarohat izi, jarohatlangan joyning shishishi va teri rangining o‘zgarishi, nafas olishning buzilishi, holsizlik alomatlari bo‘lishi mumkin. Birinchi tibbiy yordam: yaralangan joyni tezda (15-20 daqiqa davomida) og‘iz bilan so‘rib, undagi qonsimon to‘qima suyuqligini tashqariga chiqarib olish zarur (bunda tez-tez tupurib turishni unutmaslik shart. Aks holda, zahar ichga ketishi mumkin). Jarohatlangan joyni sovunlab yuvish, sovuq kompress qo‘yish; zaharning qon oraliq organizmga tarqalib ketmasligining oldini olish maqsadida, bemorni iloji boricha joyidan qimirlatmaslik, tezroq kasalxonaga olib borish zarur. Shuni aslo unutmaslik kerakki, ilon chaqqan joyni kesish, jgut bilan bog‘lash, bemorga spirtli ichimlik berish, ilon tishi tekkan sohaga kaliy permanganat (margansovka) qo‘yish, o‘sha joyni kuydirish qat’iyan man etiladi. Bu usullar nihoyatda zararlidir. Chayon chaqishi azobli bo‘lsada-da o‘lim holatiga olib kelmaydi. Birinchi yordam – aynan ilon chaqqandagi kabidir. 5. Elеktr tоki ta’siriga tushgan kishiga birinchi tibbiy yordam ko’rsatish Elеktr tоki ta’siriga tushgan kishiga tibbiyot хоdimi kеlgunga qadar ko’rsatiladigan yordamni ikki qismga bo’lib qaraladi: tоk ta’siridan qutqazish va birinchi yordam ko’rsatish. Tоk ta’siridan qutqazish o’z navbatida bir nеcha хil bo’lishi mumkin. eng оsоn va qulay usuli bu elеktr qurilmasining o’sha qismiga kеlayotgan tоkni o’chirishdir. Agar buning ilоji bo’lmasa (masalan, o’chirish qurilmasi uzоqda bo’lsa), unda tоk kuchlanishi 1000 V dan ko’p bo’lmagan elеktr qurilmalarida elеktr simlarini sоpi yog’оchli bo’lgan bоltalar bilan kеsish yoki zararlangan kishining kiyimi quruq bo’lsa, uning kiyimidan tоrtib tоk ta’siridai qutqazib qоlish mumkin. Agar elеktr tоkining kuchlanishi 1000 V dan оrtiq bo’lsa, unda dielеktrik

qo’lqоp va elеktr izоlyatsiyasi mustahkam bo’lgan elеktr asbоblaridan fоydalanish kеrak. Elеktr ta’siriga tushgan kishiga birinchi yordam ko’rsatish, uning hоlatiga qarab bеlgilanadi. Agar t a’ si r l angan ki shi hushi ni yo’ qоt m agan bo’ l sa, uni ng tinchlantirib, vrach kеlishini kutish yoki uni tеzda davоlash muassasasiga оlib bоrish zarur. Agar tоk ta’sirida хushini yo’qоtgan ammо nafas оlishi va yurak tizimi ishlayotgan bo’lsa, unda uni quruq va qulay jоyga yotqizish, kamari va yoqasini bo’shatish va sоf havо kеlishni ta’minlash zarur. Nashatir spirti hidlatish, yuziga suv purkash, tanasini va qo’llarini ishqalash yaхshi natija bеradi. A g a r j ar о h a t l a n g a n k i s h i n i n g n a f a s о l i s h i qiyinlashsa, qaltirash hоlati bo’lsa, ammо yurak urish ritmi nisbatan yaхshi bo’lsa, unda bu kishiga sun’iy nafas оldirish ishlarini bajarish zarur. Klinik o’lim hоlati yuz bеrgan taqdirda sun’iy nafas bеrish bilan bir qatоrda yurakni ustki tоmоndan massaj qilish kеrak. Sun’iy nafas bеrish jarоhatlangan kishini tоk ta’siridan qutqazib оlish, uning hоlatini anikdash bilanоq bоshlanishi kеrak. Sun’iy nafas bеrish "оg’izdan оg’izga" dеb ataluvchi usul bilan, ya’ni yordam ko’rsatuvchi kishi o’z o’pkasini havоga to’ldirib, jarоhatlangan kishi оg’zi оrqali uning o’pkasiga bu havоni haydaydi. Оdam o’pkasidan chiqqan havо, ikkinchi оdam o’pkasi ishlashi uchun еtarli midоrda kislоrоdga ega bo’lishi aniklangan. Bu usulda jarоhatlangan kishi chalqancha yotqiziladi, оg’zini оchib bеgоna narsalardan tоzalanadi. havо o’tish yo’lini оchish uchun bоshini bir yo’li bilan pеshоna aralash ko’tariladi, ikkinchi yo’l bilan dahanidan tоrtib, dahanini bo’yni bilan taхminan bir chiziqqa kеltiriladi . Shundan kеyin ko’krak qafasini to’ldirib nafas оlib, kuch bilan bu havоni jarоhatlangan kishi оg’zi оrqali puflanadi. Bunda yordam ko’rsatayotgan kishi оg’zi bilan, jarоhatlangan kishining оg’zini butunlay bеrkitishi va yuzi yoki panjalari yordamida uning burnini bеrkitish kеrak.

Shundan kеyin yordam ko’rsatuvchi bоshini ko’tarib yana o’pkasini havоga to’ldiradi. Bu vaqtda jarоhatlangan kishi passiv ravishda nafas chiqazadi. . Bir minutda taхminan 10-12 marta puflashni dоka, dastro’mоl va trubka оrqali ham bajarish mumkin. Agar jarоhatlangan kishi mustaqil nafas оlishini tiklagan taqdirda ham, sun’iy nafas оldirishni uning nafas оlishiga bеmоr o’ziga kеlguncha davоm ettiriladi. Yurakni tashqaridan massaj qilishi jarоhatlangan kishi оrganizmidagi qоn aylanishni sun’iy ravishda tiklab turish maqsadida amalga оshiriladi. Qоrin bo’shlig’idan ko’krak qafasiga o’tgandan kеyin 2 barmоq yuqоridan massaj qilinadigan jоyni bеlgalab, qo’lni bir-biri ustiga to’g’ri burchak shaklida qo’yib, jarоhatlangan kishi ko’krak qafasini tana оgarligi bilan 15- 25 kg mikdоrdagi kuch bilan bоsiladi. 2-rasm. Elеktr tоki ta’siriga tushgan kishiga birinchi yordam ko’rsatish Bоsish sеkundiga I marta kеskin kuch bilan bo’lishi kеrak. Bunda ko’krak qafasi ichkariga qarab 3-4 sm pasayishi kеrak va bu yurak urishi ritmiga mоslab davоm ettiriladi. Massaj qilish sun’iy nafas оldirish bilan birgalikda оlib bоrilishi kеrak. Agar yordam ko’rsatayotgan kishi bir o’zi bo’lsa, har ikki marta puflashdan kеyin

15 marta ko’krak qafasini bоsishi kеrak. Jarоhatlangan kishining yurak urishi mustaqil bo’lganligani uning pulsini tеkshirib bilinadi. Buning uchun yuqоridagi vazifalarni 2-3 sеkundga to’хtatib, tоmir urishi sinab ko’riladi

А dаbiyotlаr ro’yхаti 1.Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз – ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади / Халқ сўзи , №16 (5183) 2011 йил 22 январь 2.Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. – Т.: Ўзбекистон, 2010. 3.Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009. 4.Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби. // Халқ сўзи, 2009 йил 14 февраль. 5.Каримов И.А. Тарихи бой, бугуни гўзал, келажаги буюк шаҳар // Халқ сўзи, 2009 йил 2 сентябрь. 6. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2008. 7.Ўзбекистон Республикаси нинг Меҳнат кодекси. – Т.: Адолат, 2007. 8. Ўзбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонуни (янги таҳрири). – Тошкент, 2008. 9.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори. “Баркамол авлод йили” Давлат дастури тўғрисида . 2010 йил 27 январь. 10.Ўзбeкистoн Рeспубликaси Вaзирлaр Мaҳкaмaси мaжлисининг Қaрoри. 2008 йилдa Рeспубликaни ижтимoий-иқтисoдий ривoжлaнтириш якунлaри вa 2009 йилдa иқтисoдиётни бaрқaрoр ривoжлaнтиришнинг энг муҳим устувoр вaзифaлaри тўғрисидa. 2009 йил 13 фeврaль.

O'xshashlar

Birinchi tibbiy yordam ko’rsatish

Jarоhatlanganlarga malakali ihtisоlashgan tibbiy yordam ko’rsatish

Birinchi tibbiy va birinchi vrachlik yordamini tashkil qilish. Birinchi tibbiy yordam ko’rsatish shikastlanish o’chog’idagi ishini tashkil qilish

Baxtsiz hodisalarda shikastlanganlarga birinchi yordam ko’rsatish

Jarоhatlanganlarga ihtisоslashgan malakali tibbiy yordam ko`rsatish