Inson mehnat faoliyatiga ta`sir etuvchi salbiy omillar, ularning turlari, mohiyati va himoyalanish usullari - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Inson mehnat faoliyatiga ta`sir etuvchi salbiy omillar, ularning turlari, mohiyati va himoyalanish usullari

Yuklangan vaqt:

06.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.1826171875 KB

Ko'chirib olish

Inson mehnat faoliyatiga ta`sir etuvchi salbiy omillar, ularning turlari, mohiyati va himoyalanish usullari Reja: 1. Ishlab chiqarish sanitariyasi haqida tushuncha va uning vazifalari 2. Ishlab chiqarish shovqini va titrashlarni xususiyatlari va ularni inson organizmiga ta`siri 3. Faoliyat shakllari va ko`rinishlari 4. Har hil shakldagi faoliyatda energiya sarfi 5. Mehnat faoliyatini og’irligi va kuchlanganligini baholash

1. Ishlab chiqarish sanitariyasi haqida tushuncha va uning vazifalari Ishlab chiqarish sanitariyasi - ishchilarga zararli ishlab chiqarish omillarini ta`sirini oldini oluvchi vositalar, sanitarik-texnik gigienik va tashkiliy tadbirlar sistemasidir . Ishlab chiqarish sanitariyasida asosiy e`tibor insonga havo muhiti va bevosita tegish orqali salbiy ta`sir etadigan ishlab chiqarishning zararli omillariga qaratiladi. Havo orqali ishchiga ta`sir etadigan zararlar, noqulay mikroiqlim, changlar, gazlar, shovqinlar, infra va ul’tratovushlar, ish joylarini yoki xonani etarlicha bo`lmagan va juda ham yoritilganligi elektromagnit, infraqizil, ul’trabinafsha, radioaktiv va boshqa nurlanishlar ko`rinishlarida bo`lishi mumkin. Insonga zararli omillar ularga bevosita tekkanda ham salbiy ta`sir qilishi mumkin. Ularga qattiq yoki suyuq zararli ,,moddali" uskunalar yoki jihozlarni misol qilib keltirish mumkin. Ochiq maydonlarda dalada jarayonlarni bajarishda ishchilar xavfsizligi va sog’ligi meteorologik (havo haroratining yuqori yoki pastligi, shamol, yomg’ir, qor, quyosh radiatsiyasi va boshqalar) sharoitga ham bog’liq bo`ladi. Ishlab chiqarish sanitariyasining vazifasi esa ishlab chiqarish zararlarining ruxsat etilgan darajasi asosida sog’lom va xavfsiz mehnat sharoitini yaratishdir. Ishlab chiqarishdagi zararli omillarni ruxsat etilgan darajalari (RED) yoki miqdorlari (REM), mehnat sharoitlari tavsifini boshqa optimal ko`rsatkichlari, ishlab chiqarish ob`ektlari va xonalariga sanitar talablar maxsus ilmiy-tekshirish institutlari va laboratoriyalarida ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Tasdiqlangan talablar esa qonun kuchini oladi va standartlar, sanitar va qurilish normalari hamda qoidalari ko`rinishida joriy etiladi. Ishlab chiqarishda sog’lom va xavfsiz mehnat sharoitini yaratish uchun ulardagi har bir mashina va mexanizmlardagi ish sharoiti, xavfsizlik standartlari va normalariga javob berilishi uchun vazirliklar va tegishli tashkilotlar o`zlarining asosiy e`tiborlarini qaratadilar.

Ishlab chiqarishdagi mutaxassislarning vazifasi esa qayd qilingan mashinalarning hammasida ish sharoitini xavfsizlik standartlari va sanitariya normalari talabi bo`yicha taminlashdan iborat. Ishlab chiqarishdagi mutaxassislar bu masalalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishi uchun ishlab chiqarish sharoitidagi zararli omillarning xossalari haqida, mehnat sharoitini tahlil qilish usllari bo`yicha va ular asosida mehnat sharoitini yaxshilash va tashkil etish tadbirlarni ilmiy asoslash uchun etarlicha nazariy va amaliy bilimlarga ega bo`lishi kerak. 2. Ishlab chiqarish shovqini va titrashlarni xususiyatlari va ularni inson organizmiga ta`siri Ba`zi bir texnologik jarayonlar, masalan, parchinlash, pnevmatik asbob bilan qo`yilgan asboblarni va qolipga solingan narsalarni kesish, shtampovka qilish, qo`yilgan buyumlarni barabanlarda tozalash, motorlarni sinab ko`rishdagi shovqinlar faqat eshitish organigagina yomon ta`sir qilib qolmay balki ishchining asab sistemasiga ham yomon ta`sir ko`rsatadigan qattiq ovoz chiqaradi. Shuning uchun ham ishlab chiqarishda hosil bo`ladigan shovqinlarga qarshi kurashish professional gigiyenaning jiddiy vazifalaridan hisoblanadi. Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti davrida sanoat korxonalarida shovqinga qarshi kurash masalalari muhim masalalar qatoriga kiradi. Bu masala asosan mashinasozlik sanoatida, transport vositalarini ishlatishda va energetika sanoatida juda jiddiy masala bo`lib turibdi. SHovqinning zararli oqibatlari ma`lum. U birinchi navbatda ishlab chiqarishda faoliyat ko`rsatayotgan kishilarni ruhiy toliqtiradi, ishlab chiqarish vositalariga xizmat ko`rsatayotgan ishchilar va ishlab chiqarish jarayonini boshqarayotgan operatorlar ishiga halaqit berib, ularni xatoliklarga yo`l qo`yishiga sabab bo`ladi. Bundan tashqari shovqin ishlab chiqarishda jarohatlanishlarni keltirib chiqaradigan asosiy manba hamdir.

Katta shovqin ta`sirida insonning asab sistemalari zirkillaydi, eshitish organining faoliyati pasayishi kuzatiladi. Shu sababli ishlab chiqarishda shovqinni kamaytirish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Insonning mavjud beshta sezgi organi ichida, eshitish a`zosi o`ziga xos ahamiyatga egadir. Aynan eshitish orqali inson boshqa insonlar bilan muloqat qiladi, xavf-xatarni farqlaydi, anglaydi va o`z madaniyatini yuksaltiradi. Inson o`zining eshitish sezgilari yordamida toza tovushlarni, aralash tovushlarni va shovqinni farqlaydi. Toza tovush bir xil chastotadagi sinusoidal tebranishlardan iboratdir. Bir sekunddagi tebranishlar soni tovush chastotasi deb ataladi. Tovush chastotasi fizik olimi Genrix Gerts (1857-1894 y.y) sharafiga “gerts” (Gts) bilan o`lchanadi. Aralash tovush bir necha toza tovushlarning yig’indisidan iborat. SHovqin esa har xil chastota va tebranishdagi tovushlar aralashmasidir. Tovush intensivligining o`lchov birligi “Bel” qabul qilingan. U telefon yaratilishining asoschisi, Aleksandr Geyama Bel (1847-1922) sharafiga qo`yilgan. Turli balandlikdagi va chastotadagi tovushlarning tartibsiz ravishda qo`shilib eshitilishi shovqin deb ataladi. Tovush (shovqin) fizik holat bo`lib havoda, suvda va boshqa tarang muhitda kelib chiqadigan to`lqinsimon harakatlardan iboratdir. U tovush chiqaradigan jismlarning tebranishi natijasida hosil bo`ladi va bizning eshitish organizmi tomonidan qabul qilinadi. Ritmlarga rioya qilingan holda muntazam ravishda kelib chiqadigan ohangrabo tovushlarning tebranishi musiqali tovushlar deb ataladi. Tovushning (tonning, shovqinning) kuchi yoki intensivligini perpendikulyar bo`lgan sathdan bir sekund ichida 1 sm 2 orqali o`tadigan tovush quvvati miqdori bilan aniqlanadi. Tovushning kuchi quvvat birliklarida-sekundiga 1 sm 2 ga erglar bilan o`lchanadi. erg bir dina kuch bilan qilinadigan ish, ya`ni bir gramm og’irlikdagi massaga 1 sm/sek tezlikni beradigan kuchdan iboratdir. Tovushlar tebranish quvvatini to`g’ridan-to`g’ri aniqlash usullari bo`lmagani sababli jismlar ustiga tushadigan tovush tebranishidan hosil bo`ladigan bosimlar bilan o`lchanadi. Tovush bosimning birligi bar hisoblanadi va bu 1 sm 2

sathga 1 dina kuchning to`g’ri kelgan bosimidan yoki 0, 0001 atmosfera bosimidan iboratdir. Normal eshitishda insonning eshitish organi tomonidan tovush tebranishlarining 16 dan 20000 gertsgacha chastotasi qabul qilinadi (Gts bir sekundda bir tebranish) shunda ham eng yuqori chegara faqat yosh bolalarga mosdir. U balog’atga etgani sari eshitish organlari tomonidan qabul qilinadigan tovushlarning chastotasi borgan sari kamaya boradi va yoshi o`tib qolganda 15000 Gts dan oshmaydi. Inson 800-4000 Gts chastotali tovushlarni yaxshi eshitadi, 16- 100 Gts chastotali tovushlarni sezilarli darajada eshitadi. Tovush quvvatining minimal ta`siri uning bilinar-bilinmas sezgisini hosil qiladigan tovush kuchiga mos keladi va tovushning eshitilish busag’asida turadi. Quvvatning maksimal ta`siri og’riq bo`sag’asiga mos keladi, tovush quvvati keyinchalik zo`rayganda tovushning kuchayishi eshitilmay, balki ikkala quloq ham zirqirab og’riy boshlaydi. Ma`lum bo`lishicha eshitish organi tomonidan qabul qilinadigan tovushning balandligi tovush tebranishining mutloq o`sishiga parallel ravishda kuchayibgina bormay, uning kuchayishi logarifmga taxminan proportsional ham ekan. SHuning uchun ham tovush kuchini o`lchash uchun logarifm sistemasi birligidan foydalaniladi. Masalan: 1000 Gts lik ikkita tovushni olib ko`raylik. Ulardan biri-eshitilish bo`sag’asida turgan tovush (0,000000001=10 -9 erg/sm 2 sekund), ikkinchisi, qattiq aytilgan so`zning tovushi (0,01=10 -2 erg/sm 2 sekund). Ikkinchi tovushning kuchini birinchisiga bo`lgan nisbati: 0,01  10000000 yoki 10   2 9  10 7 0,000000001 10 ko`rinishida bo`ladi, ya`ni ikkinchi tovush o`zining fizik quvvati bilan birinchidan 10 7 marta ortiq bo`ladi. Bu nisbat logarifm shkalasi bo`yicha 7 bilan ko`rsatiladi. Tovushlarni o`lchashda logarifm birligi “Bel” termini bilan

belgilanadi. Bu misol ikkinchi tovush kuchining birinchisiga nisbati 7 bel miqdorini tashkil qiladi. Odatda qulay bo`lsin uchun bellarda emas, balki bellardan 10 marta kichikroq bo`lgan miqdorlardan, ya`ni detsibellardan foydalaniladi. Demak yuqoridagi misolda ikkinchi tovush kuchining birinchi tovush kuchiga nisbati 70 detsibelni tashkil etadi. SHunday qilib, bir tovushning ikkinchi tovushdan qanchalik kattaligini detsibellar bilan hisoblab chiqarish uchun, tovush quvvatining ko`p miqdorini kam miqdoriga bo`lish kerak, bu nisbatning o`nli logarifmini hisoblab chiqarib, olingan miqdorni 10 marta kamaytirish kerak.  10 Lg I 2 , I 1 Qattiq shovqinning eshitish organiga yomon ta`sir qilishi tufayli shovqinli kasb egalari bo`lgan ishchilarda eshitish qobiliyatining pasayib ketishini quyidagi statik ma`lumotlardan ham ko`rish mumkin. 2-jadval Qozon yasash jarayonida faoliyat ko`rsatadigan ishchilar eshitish qobiliyatining pasayishi Ish staji Normal eshitadigan soni, % da kishilarnin g 1 yilgacha 1-4 yilgacha 5-9 yilgacha 10-14 yilgacha 15-19 yilgacha 20-24 yilgacha 25-29 yilgacha 30 yil va undan ortiq 99,0 76,3 50,0 33,0 20,0 10,0 8,7 4,7

Insonni doimiy yuqori intensivlikdagi shovqin ta`sirida bo`lishi uchun sog’ligiga ta`sir etadi, u tez charchaydi, ruhiy reaktsiya tezligi kamayadi, xotirasi susayadi. SHuningdek, shovqin insonga diqqatini bir joyga jamlashiga halaqit qiladi, harakatida muvozanatni buzadi, tovush va yorug’lik signallarini qabul qilish qobiliyatini susaytiradi va natijada turli xil baxtsiz hodisalarni kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Bundan tashqari shovqin qon bosimining oshishiga, ko`z qorachig’ining kengayishiga, oshqozon-ichak faoliyatining buzilishiga, yurak va tomir urishining tezlashishiga, asab sistemasining buzilishiga, uyqusizlikka va eshitish qobiliyatining buzilishiga ham olib keladi. Ayniqsa inson qulog’i eshitmaydigan shovqinlarinfratovushlar (tovush chastotasi 16 Gts dan kichik shovqinlar) va ul’tratovushlar (tovush chastotasi 20000 Gts dan katta) inson sog’ligiga katta ta`sir ko`rsatadi. Shovqin darajasini me`yorlashtirish va o`lchash. Shovqin darajasini me`yorlashtirish-shovqinning insonga salbiy ta`sirini kamaytirishga qaratilgan asosiy tadbirlardan biri hisoblanadi. Shovqinning inson sog’ligiga ta`siri uning chastotasiga bog’liq bo`lganligi sababli, har bir shovqin oktava polosasi uchun alohida ruxsat etilgan shovqin darajasi belgilangan. Shovqinning eng yuqori ruxsat etilgan darajasi past chastotalar uchun, ruxsat etilgan past darajasi esa yuqori chastotali shovqinlar uchun qabul qilingan. Masalan, eng kichik tovush bosimi nazariy va ilmiy ishlar bajariladigan ish joylari uchun belgilangan bo`lib, u o`rtacha geometrik chastota 8000 Gts bo`lganda 30 dB deb qabul qilingan. eng yuqori tovush bosimi esa doimiy ish joylarida, ishlab chiqarish binolari, mashina va traktorlarning kabinalari uchun belgilangan bo`lib, u o`rtacha geometrik chastota 63 Gts bo`lganda 99 dB ga teng. Shovqin darajasini aniqlash uchun Shum-1, ISHV-1 markali shovqin o`lchagichlardan foydalaniladi. SHovqinni spektr chastotasi bo`yicha baholash uchun ASH-2M, AS-3 markadagi chastotali anilizatorlar ishlatiladi. Ushbu anilizatorlar o`tkazish kengligi bo`yicha oktavali, yarim oktavali, 1/3 oktavali va qisqa oktavali bo`ladi.

Shovqindan himoyalash vositalari va usullari. Shovqindan himoyalash usullari turlicha bo`lib, u birinchi navbatda shovqin manbasiga hamda shovqin darajasiga bog’liq holda tanlanadi. Shovqinni inson sog’ligiga va ish qobiliyatiga salbiy ta`sirini bir usul orqali bartaraf etish mushkul bo`lganligi sababli, amalda kompleks usullardan foydalaniladi. Bunday kompleks usul o`z ichiga quyidagi tadbirlarni birlashtiradi: -shovqinni uning manbasida kamaytirish; -shovqinning tarqalish yo`nalishini o`zgartirish; -binoning akustik holatini yaxshilash; -ishlab chiqarish binolari va uchastkalarini joylashishini oqilona rejalashtirish; -shovqinni tarqalish yo`lida kamaytirish. Ushbu usullar ichida shovqinni uning manbaida kamaytirish eng samarali yo`l hisoblanadi. Shovqinning kelib chiqishiga asosiy sabab mashina va mexanizm yoki uning ayrim qismlari harakati natijasida havoda elastik to`lqinlar harakatini vujudga keltiradi. Bunday to`lqinlarning hosil bo`lishiga olib keladigan harakatlanuvchi qismlarni o`z navbatida mexaniq, aerodinamik, gidrodinamik va elektrodinamik turlarga bo`lib qarash maqsadga muvofiqdir. Mashina va mexanizmlarning ishlash printsiplaridagi tavsiflari va shovqin chiqarishga olib keladigan omillar har xil bo`ladi. Shovqin hosil bo`lishiga sabab bo`ladigan asosiy bitta band hammasi uchun umumiydir. Bu mashina va mexanizmlarni ishlatishda, ta`mirlashda standart talablariga rioya qilishdir. Qayd qilingan tadbirlarni amalga oshirishda yo`l qo`yilgan noaniqliklar shovqin chiqishini asosiy omili hisoblanadi. Mexaniq shovqinlar. Ishlab chiqarishda mexaniq shovqin chiqaruvchi omillarga quyidagilarni misol sifatida keltirish mumkin: har xil mashina mexanizmlar qismlarining turli tezlanishda harakatlanishi natijasida kelib chiqadigan inertsiya kuchlari, birikmalardagi zarba kuchlari ta`sirida; birikmalardagi ishqalanish kuchlari, zarba yo`li bilan ishlov berish (toblash, shtampovka); mashina bajarayotgan ishga bog’liq bo`lmagan shovqinlarga sharikli podshipniklar, tishli g’ildiraklar, qayishli uzatishlar va mexanizmlarning

muvofiqlashtirilmagan aylanma harakat qiluvchi qismlari chiqarayotgan tovushlar kiradi. Aylanuvchi qismlar tebranish chastotalari n/60 nisbat bilan aniqlanadi. Tovush bosimi aylanish tezligiga bog’liq bo`ladi. Masalan, sharikli podshipniklarning aylanish tezligi n 1 dan n 2 (ayl/min)ga ko`paysa, shovqin quyidagicha aniqlanadi.  L  23,3lg n 2 / n 1 Mashina va mexanizmlarda, qurilmalarda, texnologik liniyalarda shovqinni kamaytirish, detallarni tayyorlash sifatini oshirish, kam shovqin hosil qiluvchi materiallardan foydalanish, uzatmalarni to`g’ri tanlash, eyilgan detallarni o`z vaqtida almashtirish va shu kabi yo`llar orqali amalga oshiriladi. Masalan, dumalash podshipniklarini ishqalanish podshibniklariga almashtirish shovqin darajasini 10…15 dB ga, to`g’ri tishli g’ildiraklarni boshqa g’ildiraklarga almashtirish 10…12 dB ga, zanjirli uzatmalar o`rniga ponasimon tasmali uzatmalardan foydalanish 10…15 dB ga, tishli uzatmalarni yig’ish sifatini oshirish 5…10 dB ga kamaytirishga imkon beradi. Bundan tashqari shovqin darajasini kamaytirishda aylanuvchi detallarni balansirlash ham muhim rol’ o`ynaydi. Ma`lumki, gazlar va suyuqliklarni quvurlarda harakatlanishi natijasida shovqin hosil bo`ladi. Bundan tashqari, bunday shovqinlar shamollatkichlar, kompressorlar, nasoslar va ichki yonuv dvigatellarini ishlashi vaqtida ham yuzaga keladi. Bunday aerogidrodinamik shovqinlar gazlar va suyuqliklarni uyurmasimon harakati natijasida sodir bo`lganligi sababli, ularni manbasida kamaytirishning samarasi kam bo`ladi. SHu sababli bunday shovqinlar darajasi uning yo`liga shovqinni kamaytiruvchi qurilmalar o`rnatish orqali kamaytiriladi. Elektr qurilmalari va mashinalarda elektromagnit xarakterdagi shovqinlar yuzaga keladi. Bunday shovqinlar hosil bo`lishining asosiy sababi, o`zgaruvchan magnit maydonlari ta`sirida ferromagnit massalarning titrashi hisoblanadi. Transformatorlardagi bunday shovqinlar paketlarni zich joylashtirish va demfyer(tebranishni pasaytiruvchi, yutuvchi) materiallardan foydalanish orqali kamaytiriladi.

Iloji boricha tishli g’ildirakli va zanjirli uzatmalarni ponasimon tasmali uzatmalar bilan almashtirish lozim. Bunda biz shovqinni 10-14 dB kamaytirish imkoniyati yaratiladi. SHarikli potishipniklarni sirgaluvchi potishipniklar bilan almashtirish maqsadga muvofiq, bu esa shovqinni 10-15 dB ga kamaytiradi. Iloji boricha metalldan tayyorlangan detallarni nometall detallar, masalan, kapron, tekstolit, plastmassa detallar bilan almashtirish yoki metall tishli g’ildiraklar juftligi o`rniga kapron tekstolitdan yasalgan g’irdiraklar o`rnatish shovqinni 10-12 dB ga kamaytirishi mumkin. Korpus detallarini tayyorlashda plastmassa materiallardan foydalanish, masalan, reduktor qopqog’i plastmassadan tayyorlanganda past chastotadagi shovqinlarni 2-6 dB ga, yuqori chastotadagi shovqinlarni esa 7-15 dB ga kamaytiradi. Metall detallarni tanlaganda har xil metallarning ichki qarshiligi turlicha ekanligini hisobga olish muhim. CHunki ichki qarshilikning o`zgarishi metall jarangdorligini oshirishga yoki kamaytirishga yordam beradi. Masalan, cho`yanga nisbatan po`lat jarangdor hisoblanadi. Ba`zi bir qotishmalar jarangdorligi keskin kam bo`lishi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ham birikmalarda qotishmalardan foydalanish yaxshi natija beradi. Mexanizmlarning aylanuvchi qismlarining mutanosibligini taminlash zarur. Tosh maydalash qurilmalarida shovqinni kamaytirish maqsadida uning devorlarini rezinadan qilingan materiallar yoki asbestdan qilingan karton vositalari bilan qoplash maqsadga muvofiqdir. Aerodinamik shovqinlar. Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti davrida havo va suyuqliklarni bir joydan ikkinchi joyga yuborish ishlari keng qo`llanilmoqda. Bunday ishlarni bajarish davrida havo bosimi hosil qilish va ularni uzatish shovqin darajasini kuchayishi bilan kechadi. Masalan, vetilyatorlar, kompressorlar, gaz turbinalari, havo va bug’ning bosimini oshib ketmasligini ta`minlovchi saqlash qurilmalari, ichki yonuv dvigatellari aerodinamik shovqin chiqarish manbalari hisoblanadi.

Demak, aerodinamik shovqinlarga aylanuvchi parraklar ta`sirida hosil bo`lgan havodagi bosim har xil yo`nalishlar bo`ylab havoning keskin oshuvchi harakat yo`nalishlarini vujudga keltiradi. Bu harakatlanayotgan oqimda har xil qarshiliklar tufayli aylanma harakat hodisalari vujudga keladiki, bunda harakatlanayotgan oqim sistemasida bir vaqtning o`zida ham siqiluvchi, ham siyraklanuvchi qatlamlar vujudga keladi, bunday hodisalar navbatma-navbat takrorlanishi, vaqti-vaqti bilan hosil bo`lishi ham mumkin. Bunday harakatlar atrof-muhitga ovoz to`lqinlari sifatida tarqaladi. Bunday tovush aylanuvchi tovush deb yuritiladi. Aylanuvchi tovushning chastotasi quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi: f  n (  / D ) bu erda: n-Struhal soni, tajriba yo`li bilan aniqlanadi;  - oqimning tezligi, m/s; D-sharsimon va tsilindrsimon oqim yo`naltiruvchilar uchun ularning diametrlari. Aylanuvchi tovush chastotasi ta`siridagi shovqin biror bir murakkab formadagi to`siqni aylanib o`tganda tekis spektr hosil qiladi. Uning bosimi quyidagicha aniqlanadi. R=KS 2 x  V 6 D 2 Bunda: K-to`siq formasi va oqim rejimiga bog’liq bo`lgan koeffitsient; S x – qarshilik koeffitsienti. Vetilyatorlarning tarqatayotgan shovqin darajasi quvvatini aniqlaganda SNiP 11-12-77 (KN va X) asosida ish tutiladi. Bunda ventilyator hosil qilayotgan to`liq bosim N (kgs/m 2 ) va uning quvvatiga qarab (Q m 3 /s) shovqin darajasi tanlab olinadi. Bu daraja har xil vetilyatorlar uchun  =35…50 dB ni tashkil etadi. L p =L+25lgH+10lgQ

Boshqa shovqin chiqaruvchi aerodinamik sistemalarda shovqining xarakteri va chiqayotgan manbaiga qarab, shuningdek, chastotalarini hisobga olgan holda umumiy maxrajga keltirilgan yig’indi-shovqin darajasi aniqlanadi. Masalan, eng qattiq shovqin hosil qiluvchi kompressorlarda shovqin darajasi umumiy yig’indi sifatida 135-145 dB ni tashkil qiladi. Bunda so`rish sistemasidan chiqayotgan shovqin-yuqori chastotadagi diskret to`lqinlardir. Gidrodinamik shovqinlar. Gidrodinamik shovqinlarga suyuqliklarni nasoslar yordamida bir joydan ikkinchi joyga yuborishda hosil bo`ladigan shovqinlarni, asosan nasosning harakatlantiruvchi qismlarining nosozligi va gidravlik zarbalar ta`sirida kelib chiqadigan shovqinlarni misol qilib keltirish mumkin. Bu shovqinlarni yo`qotishda mana shu shovqinlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni, ya`ni nasoslarning harakatlanuvchi ismlarining mutanosibligini taminlash, gidravlik zarbalar kelib chiqishini yo`qotishga qaratilgan chora- tadbirlarni belgilash zarur. Elektromagnit shovqinlar. e lektromagnit shovqinlarning kelib chiqishi elektr motorlarda stator va rotorning o`zaro magnit maydonlari hosil qilishlari natijasida rotor aylanib magnit maydonni kesib o`tishi bilan hosil bo`ladigan to`lqinlar elektromagnit shovqin sifatida tarqaladi. Bu shovqinlarni yo`qotishga asosan elektr motorlarini konstruktiv o`zgartirishlar bilan kamaytirilishiga erishiladi. Masalan, rotor yakorining to`g’ri pazlari o`rniga qiyshiq pazlar o`rnatish yaxshi natija beradi. Elektr mashinalari ishlaganda, shuningdek, aerodinamik shovqinlar ham chiqadi. Masalan, rotor aylanganda havoni keskin to`lqinlanishi aerodinamik shovqin sifatida tarqaladi. Bundan tashqari mexaniq shovqinlar ham bo`lishi mumkinki, buni masalan, elektr qabul qiluvchi shetkalarni yaxshilab silliqlab o`rnatish elektrodvigatel’ ishlaganda ajralayotgan shovqinni 6-10 dB ga kamaytiradi. O`ta kuchli shovqinda ishlovchi qurilmalarni izolyatsiyalashda tovush kamaytiruvchi ekranlar ishlatiladi. Ishlab chiqarish binolarida shovqinni susaytirish yo`llaridan yana bir binolarga akustik ishlov berish, binolar va tsexlarni to`g’ri

joylashtirish hisoblanadi. Tovush yutuvchi materiallar sifatida kapron tolalari, porolon va boshqa g’ovak materiallar ishlatiladi. Bunday g’ovak materiallar o`ta va yuqori chastotali shovqinlarni maksimal darajada yutadi va susaytiradi. Agar yuqorida ko`rsatilgan usullar orqali shovqinni yoki uning darajasini susaytirish va me`yorlashtirish imkoniyati bo`lmasa, shaxsiy himoya vositalaridan, quloqchinlardan (3-rasm) va vatadan tayyorlangan tamponlardan foydalaniladi. Ishlab chiqarishda titrash va uning ko`rinishlari. Mashinalarning yoki uning detallarini mexaniq tebranishlari titrash deb yuritiladi. Davlat standartiga ko`ra titrash odamga uzatishish (ta`sir etish) usuli, ta`sir yo`nalishi va yuzaga kelish manbai bo`yicha klassifikatsiyalanadi. -Odamga uzatish (ta`sir etish) usuli bo`yicha titrash, umumiy titrash (odam tanasiga tayanch yuza orqali uzatiladi) va lokal titrashlarga (odam qo`li orqali uzatiladi) bo`linadi. 3-rasm. Shovqindan himoyalovchi quloqchin: 1-plastmassali korpus; 2- shisha vata; 3jipslashtiruvchi prokladka; 4-chexol. -Tebranish yo`nalishi bo`yicha titrash ortogonal koordinatalar sistemasining o`qlari bo`ylab ta`sir etuvchi titrashlarga bo`linadi.

-Yuzaga kelish manbai bo`yicha titrash umumiy titrash, transport titrash, texnologik va transport-texnologik titrashlarga bo`linadi. Titrash chastota, amplituda va tezlik bilan xarakterlanadi. Titrashning barcha diapazon chastotalari oktav polosalariga bo`lingan ya`ni: 1; 2; 4; 8; 16; 32; 63; 125; 250; 1000; 2000 Gts. Bundan tashqari titrashni xarakterlashda titrash parametrlari darajasi ham qo`llaniladi. Titrashning asosiy xarakteristikasi tebranish tezligi darajasining spektrlari hisoblanadi. Tebranish tezligi darajasi L (dB), L = 10lg v d 2 / v 0 2 = 20lg v d / v 0 , tenglamasi orqali aniqlanadi. Bu erda v d - o`lchash no`qtasidagi tebranuvchi tezlik; v 0 – tebranuvchi tezlikning bo`sag’asi (kuchsiz) qiymati, v 0 =5  10 -8 m/s. Titrashning organizmga ta`siri. Titrash spektrida past chastotali titrash mavjud bo`lib, inson organizmiga salbiy ta`sir etadi. Titrash ta`sirida ishchilarning ish unumdorligi pasayadi, jarohatlanish soni o`sadi. Ayrim titrash ko`rinishlari asab va yurak sistemalariga yomon ta`sir etadi. Ayniqsa insonni ayrim ichki organlari tebranishi chastotasiga mos tushadigan titrashlar juda zararli hisoblanadi. Lokal titrashlar asab muskullari, tayanch harakatlantiruvchi organlarini jarohatlaydi va titrash kasalligiga olib keladi. Titrashning ta`sirida inson yurak faoliyatida charchash, og’riqlar paydo bo`lishi tormozlanish kuzatiladi. SHu bilan bir vaqtda titrash qon aylanishiga, eshitish va ko`rish organlariga salbiy ta`sir etadi. Titrashni normalash. Titrashni normalash bilan uni inson organizmiga salbiy ta`sirini oldini olish mumkin. Titrashni ta`sirini normalashning quyidagi 3 ta talabi mavjud: 1. ishlash qobiliyatini saqlash; 2. qulaylikni taminlash; 3. sog’likni saqlash va xavfsizlikni taminlash. Titrash NVA-1, ISHV-1 vibrometrlari bilan o`lchanadi. Titrash

parametrlarining o`zgarish diapozonlari bo`yicha uning haqiqiy qiymatini logarifmik daraja ko`rinishida o`lchash qulaydir. Titrashning o`lchov birligi detsibel (dB) bilan belgilanadi. Titrash tezligining logarifmik darajasi L v (dB) L v = 20 lg v tt / 5  10 -8 , formula bo`yicha aniqlanadi. Bu erda v tt - tebranish tezligining haqiqiy qiymati, m/s; 5  10 -8 tebranish tezligining bo`sag’a qiymati, m/s. Agar titrashni o`lchovchi moslama titrashni logarifmik darajasini dB da ko`rsatib titrash normasi m/s da berilgan bo`lsa unda titrashning o`rtacha arifmetik qiymati v tt (m/c) jadval yoki formula bo`yicha hisoblab topiladi. Ya`ni v sk = 5  10 -8  10 L v /20 , U holda tebranish tezlanishning W sk (m/s 2 o`rtacha arifmetik qiymati) ham shu kabi formula bilan hisoblanadi. W sk = 3  10 -4  10 L v /20 , bu erda 3  10 -4 tebranish tezlanishini bo`sag’a (tayanch) qiymati. L w - moslamaning ko`rsatishi bo`yicha tebranish tezlanishining logarifmik darajasi, dB. Titrashning turli chastotalari inson organizmiga turlicha ta`sir qiladi. Titrovchi yuzada tik turgan odamga ikki rezonans piki 5…12 Gts va 17…25 Gts, o`tirgan odamda esa bu 4-6 Gts chastotada bo`ladi. Odamning boshi uchun titrashning rezonans chastotalari 20…30 Gts atrofida bo`ladi. Titrashdan himoyalash. Titrash kasalligi oldini olishda titrash paydo bo`ladigan manbada titrashning uzatish mexanizmlarini kinematik sxemalarini

o`zgartirish, harakatlanayotgan yukni muvozanatlashtirish, mashinalarni yig’ishda va detallarni tayyorlashda o`lchamlarda farqni qisqartirish, tebranishlarni o`chiruvchi qurilmalardan foydalanish kabi tashkiliy-texnik tadbirlar asosiy tadbirlar hisoblanadi. Titrash kasalligiga qarshi kurashishda eng samarali yo`l titrash xavfi mavjud mashina va mexanizmlarni masofadan boshqarish yoki titrash xavfi yuqori (ishlab chiqarish) jarayonlarni to`liq avtomatlashtirish hisoblanadi. Qo`lda ishlatiladigan mexanizatsiyalashgan, elektrik va pnevmatik qurollardan foydalanishda titrashdan himoyalanish uchun har xil titrashdan himoyalovchi dastalar, qo`lqop va boshqalar ishlatiladi. Titrashni kamaytirishda, texnik tadbirlarga qo`shimcha ravishda, titrash kasalligini oldini olish bo`yicha profilaktik tadbirlar bajariladi. Buning uchun titrovchi qurol va uskunalarda ishlashga 18 yoshdan kichik bo`lmagan, tibbiy ko`rikdan va yo`riqnomadan o`tgan kishilar qo`yiladi. Ul’tratovush va infrashovqindan himoyalash. Tebranish to`lqinlarining takrorlanish tezligi 16 Gts dan kam bo`lgan tovushlar infratovush va 20000 Gts dan yuqorisi esa ul’tratovushlar deb ataladi. Tovush to`lqinlarining havoda tarqalishi jarayonida ularning quvvati muayyan yo`nalishga qarab kuchayadi. SHuning uchun uvvati yuza birligiga bo`lgan nisbati bilan aniqlanadi. YA`ni Vt/m I  Р 2 ,  с bunda R – tovush bosimining vaqt birligidagi qiymati, Pa;  - muhitning zichligi, kg/m 3 ; s-tovushning tarqalish tezligi, m/s. Infra va ul’tratovushlarning ishlatilishi haqida gap yuritishdan oldin, ul’tratovushning hayotda noo`rin ishlatilishi, tirik mavjudotga naqadar xavfli ekanligini hayotiy misolda ko`rib chiqamiz. 1985 yili London shahrining otchoparida, 49 yoshli Djeyms Leming ismli ixtirochi fizik, o`zi yasagan ul’tratovush miltig’i yordamida qirolicha poygasida

birinchi bo`lib kelayotgan Grevill Ctarkni 110 ming funt sterling uchun otidan qo`latadi. Bunda katta tezlikda chopib kelayotgan ot kutilmaganda yo`nalishini o`zgartirishi natijasida chavandoz otdan qo`lab tushadi. Keyinchalik sudda Starkning aytishicha, o`sha daqiqada uning qo`log’i miya qobig’ini yorib yuborgudek kuchli tovush impul’sini sezgan ekan. So`nggi vaqtlarda tabiatdagi tabiiy ul’tratovushlardan boshqa tovushlar ham paydo bo`ldiki, ular sun`iy qurilmalar yordamida hosil qilinadi. Ko`p hollarda ular qurilmalar ishlashi natijasida hosil bo`lsa, ba`zan texnologik maqsadlar uchun maxsus hosil qilinadi. Masalan, ul’tratovush meditsinada har xil kasalliklarni davolashda, sanoatda har xil detallarni tozalashda, elektrolitik jarayonlarni va ximiyaviy reaktsiyalarni tezlatish uchun, qishloq xo`jalikda urug’larga ishlov berish va ta`mirlash ishlarida foydalaniladi. Insonga yuqori quvvatli ul’tratovushlarning doimiy ta`siri, ularni tez charchashiga, quloq va bosh og’riqlariga, asab, yurak qon tomirlari sistemalarining buzilishiga olib kelishi mumkin. SHu sababli ul’tratovush chiqaradigan qurilmalar bilan bevosita kontaktda ishlashga ruxsat berilmaydi. Ular odamlar ishlayotgan xonadan, tovushga qarshi izolyatsiyalangan bo`lishi kerak. Umumiy xavfsizlik talablari» (davlat standarti) ishchi joylarda tovush bosimini quyidagicha bo`lishiga ruxsat etiladi. 12500 Gts 75 dB 16000 Gts 85 dB 20000 Gts 110 dB Uskunani ta`mirlagandan so`ng har yili tovush bosimi darajasi nazorat qilinishi kerak. Tekshiruv shovqin o`lchagich bilan amalga oshiriladi. Bunda uning quloqka tutiladigan qismi bilan 5 sm masofa qolishi kerak. Infratovush to`lqinlari tabiatda yerqimirlaganda, vulqon otilganda, dengiz to`lqini va bo`ronlarida hosil bo`ladi. Bunday tovushlar zamonaviy ishlab chiqarishda kompressorlar, dizel dvigatellari, sanoat shamollatkichlari va boshqa katta o`lchamli mashinalar va mexanizmlar ishlaganda ham hosil bo`ladi.

Infratovush to`lqinlari insonning mehnat qobiliyatini pasaytiradi va inson organizmiga zararli ta`sir ko`rsatadi. Past chastotali tebranishning organizmga uzoq vaqt ta`siri charchash, bosh aylanish, tanada og’riq, uyquni buzilishiga, ruhiy buzilishiga, markaziy asab sistemasida va oshqozonda qon aylanishining buzilishiga olib keladi. Inson qisqa vaqtda 150 dB gacha bosimli infratovush to`lqinini qabul qilishi mumkin. Undan ortig’i ayniqsa, (2…10 Gts) chastota diapozondagisi juda xavfli hisoblanadi. Nafas olish organi uchun 1…3 Gts chastotali infratovush to`lqini, miya uchun 8 Gts, oshqozon uchun 5…9 Gts infratovushlar to`lqini xavflidir. Infratovushlarni o`lchash uchun maxsus infratovush mikrafonlaridan va moslamalaridan foydalaniladi. Infratovushlarning zararli ta`sirini tabiiy profilaktikasini muhim tadbiri, ishchilarni ishga qabul qilish vaqtida va davriy tibbiy ko`riklardan o`tkazib turish hisoblanadi. 3. Faoliyat shakllari va ko`rinishlari Har bir insonning va butun jamiyatning mehnat faoliyati quyidagi ikki asosiy turga bo`linadi: jismoniy va aqliy. Har qanday faoliyat ma`lum bir ijtimoiy, ruhiy jarayonni nazarda tutadi. Hammaga ma`lumki, inson faoliyati natijasida har doim biror moddiy narsaga erishiladi. Zero moddiy narsa natijasida faoliyatning doirasi doimiy kengayib, murakkabligi ortib boradi. Insonni bir vaqtda faoliyati bilan ehtiyoji ham rivojlanib boradi. Inson faoliyati - bu har doim hayot uni oldiga qo`yilayotgan muammolarni hal etilishidir. U bu muammolarni aqliy va jismoniy faoliyati natijasida echadi. Umuman olganda inson faoliyatini aqliy va jismoniy faoliyatlarga bo`lish ko`p jihatdan shartli hisoblanadi. Aqliy faoliyat markaziy asab sistemasiga sezilarli darajada yuklanish beradi va mehnatni kuchlanganligi sifatida xarakterlanadi. Jismoniy faoliyat insonni mushaklariga, skelet mushaklariga, yurak-qon tomir sistemalariga va boshqa fiziologik sistemalariga yuklanish beradi.

Zamonaviy hayot ishlab chiqarishda jismoniy faoliyatga nisbatan aqliy faoliyat ulushini oshib borishini xarakterlaydi. Bunday holatlar aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchi odamlarda yog’ bosish, qon tomir kasalliklari, umurtqa, oshqozonichak va boshqa kasalliklarni paydo bo`lishiga olib keladi. Zamonaviy ishlab chiqarishda kasblar to`rt guruhga bo`linadi: jismoniy, mehanizatsiyalashgan, avtomatlashgan va aqliy mehnat. O`z navbatida ohirgi ikkitasini ulushi doimiy o`sayotgan bo`lsa, birinchi ikkitasiniki esa doimiy kamaymoqda. Mos ravishda ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish sohasi kengaymoqda. Ammo insonni yuqori mehnat unumdorligini taminlash uchun aqliy va jismoniy faoliyatini ma`lum darajada birgalikda olib borish zarur. SHu maqsadda har hil trenajerlar, aerobika mashg’uloti, jismoniy tarbiya, yugurish, sportcha yurishlardan foydalanish zarur. Mehnat gigienistlari va fiziologlarining qayd qilishicha inson o`zining har qanday faoliyatida uning organizmini bioritmi mehnat va dam olish rejimlari bilan mos kelsa u eng yuqori samaradorlikka erishishi mumkin. Aqliy mehnat bilan shug’ullanadigan odamlarni bioritmini tadqiqotini ko`rsatishiga ularning mehnat samaradorligi ertalab yahshilanib, yarim tunda o`zining eng yuqori darajasiga etadi, so`ngra esa asta-sekin yomonlashib boradi. 4. Har hil shakldagi faoliyatda energiya sarfi Ko`p sonli olimlarning tadqiqotlari shuni ko`rsatadiki, inson ishlash jarayonida ma`lum energiyani sarflaydi va uning miqdori faoliyat shakliga bog’liq bo`ladi. Sarflanadigan energiyaga turli kasb va undagi qo`l mehnatini solishtirma og’irligi ko`proq ta`sir qiladi. Aqliy mehnat bilan shug’ullanadiganlarda jismoniy mehnat bilan shug’ullanadiganlarga nisbatan 2 baravar ko`p energiya sarf qilinishi tadqiqotlar natijasida aniqlangan. Olimlar energiya sarfini 2 turga bo`ladi: 1) Rostlanmaydigan. 2) Rostlanadigan.

Rostlanmaydigan yoki inson ihtiyoriga bo`ysunmaydigan energiya sarflari birinchi o`rinda insonning barcha organlarini, faoliyatini ta`minlovchi asosiy moddalar almanishuvi bilan bog’liq. O`rtacha statik inson uchun asosiy moddalar almashinuvini shartli o`lchov birligi qilib 1 kg og’irlik uchun soatiga 1 kkal qabul qilinadi. O`rta yoshdagi 70 kg og’irlikdagi erkak kishi asosiy moddalar almashinuviga sarflanadigan energiya sarfi organizm holatiga va tashqi muhit holatiga bog’liq holda o`zgarib turadi. Kasallanganda, tushkunliklarda asosiy modda almashinuvi faollashadi va shunga mos ravishda energiya sarfi ham oshadi. Inson ihtiyori bilan sarflanadigan energiya sarfi ovqatni o`zlashtirishi jarayoni bilan bog’liq bo`lib, bunda bir kunda energiyaning umumiy sarfi 10-15 % ga ortadi. Bu holatda oqsilning asosiy modda almanishinuvi eng ko`p faollashadi (30- 40%), yog’lar kamroq (4-14 %) va uglevodlar yanada kamroq (4-7 %) asosiy moddalar almashinuvi yuz beradi. Rostlanadigan energiya sarflari kasbiy ishlar, uy ishlari, har hil qiziqishlar, jismoniy tarbiya va boshqa jismoniy mehnatlar bilan bog’liq bo`lib ularni hajmini inson ongli ravishda rostlashi mumkin. Insonning jismoniy yuklanmaganligi qancha yuqori bo`lsa, energiya sarfi shuncha yuqori bo`ladi va shunga ko`p ovqatlanish kerak bo`ladi. Fan texnika taraqqiyoti ohirgi yillarda jismoniy mehnat hajmini nafaqat sanoat ishlab chiqarishda, ishlab chiqarish sferasida balki, uy ho`jaligida ham sezilarli darajada qisqarishi imkonini yaratdi. Tadqiqotlar natijasida 18 yoshdan 59 yoshgacha bo`lgan sog’lom hotin-qizlardagi energiya sarfi ularning mehnati intensivligiga bog’liq bo`lib, ko`proq aqliy mehnat bilan shug’ullanadigan ishchilar ish kuni davomida 2300-2600 kkal, Yengil jismoniy mehnat bilan band bo`lganlar 2650- 2750 kkal, o`rtacha og’irlikdagi ishlarda ishlovchilar 2750-2850 kkal, og’ir jismoniy mehnat bilan shug’ullanadigan ishchilar 2900-3200 kkal energiya sarflashi aniqlangan. 18 yoshdan 59 yoshgacha bo`lgan erkaklarda esa ish kuni davomida energiya sarfi quyidagini tashkil etadi: aqliy mehnat bilan shug’ullanadigan ishchilar 26002850 kkal, Yengil jismoniy mehnatda 2850-3050 kkal, o`rtacha og’irlikdagi ishda 2950-3250 kkal, og’ir jismoniy mehnatda 3450-3750 kkal, o`ta

og’ir jismoniy mehnatda esa 3950-4350 kkal. Sarflangan energiyani qoplovchi kalloriyadagi ovqatni organizm uchun iste`mol qilish zarur bo`ladi. Agar ovqatni kalloriyasi organizm energiya sarfini qoplamasa salbiy energiya balansi sodir bo`ladi. Hozirgi vaqtda energiya va oqsillarni etishmasligi energetik balans deb hisoblanadi. Buning natijasida esa og’ir kasalliklar kelib chiqishi mumkin. Ijobiy energetik balansni xavfsizligi ham kam emas. Ijobiy balansda insonni ovqatlanishdan olgan energiyasi uning yo`qotgan energiyasidan ortiq bo`ladi. Bunday holat ortiqcha ovqatlanishdan o`ta kalloriyali taomlarni iste`mol qilish natijasida sodir bo`lib og’irlikni oshishiga, ichki organizmni yog’ bosishiga va boshqa kasalliklarni, jumladan yurak-qon tomiri kasalliklarini kelib chiqishiga sabab bo`ladi. 5. Mehnat faoliyatini og’irligi va kuchlanganligini baholash Ma`lumki jismoniy mehnat qo`llaniladigan mehnat faoliyati ko`proq sanoat va qishloq ho`jalik korxonalariga aloqador bo`lib, ayniqsa mehnat jarayonlarida kam mehanizatsiyalashgan, kam avtomatlashtirilganlarga taalluqlidir. Jismoniy mehnat qo`llaniladigan mehnat faoliyatlarini baholashning quyidagi ko`rinishlari mavjud: 1) Yengil jismoniy mehnat (og’ir yuk ko`tarmaydigan) ishchilarni 2000 dan 2500 kkal gacha energiya sarflashini xarakterlaydi (oziq-ovqat, Yengil sanoat, iqtisodning elektronika sohalaridagi konveytarmoqlaridagi ishlar); 2) 25 kg gacha yuk ko`tarish bilan davom etadigan va 2500 dan 3000 kkal gacha energiya sarflanadigan o`rtacha og’irlikdagi jismoniy mehnat (kichik og’irlikdagi va kichik o`lchamdagi elektrotexnik, mashinasozlik detallari chiqariladigan metalllarga ishlov berish ishlab chiqarishi); 3) har zamonda 25 kg dan ortiq yukni ko`tarishiga to`g’ri keladigan, bir qator zararlar mavjud bo`lgan og’ir jismoniy mehnat (shovqin, titrashlar, changlar, himiyaviy va toksik moddalar, ishchi zonadagi havoning yuqori nisbiy namligi, yuqori harorat va shu kabilar);

4) Ishchi kun davomida ko`p bora 15 kg dan ortiq yukni ko`tarishga to`g’ri keladigan va ishchi organizmidan 6000 kkal va undan ortiq energiya sarf bo`lishiga olib keladigan juda og’ir jismoniy mehnat. Qator ishlab chiqarish zararlarini ajralishi bilan bog’liq bo`lgan, jismoniy mehnatda yuqorida qayd qilingan murakkabliklarni keltirib chiqaradigan korxonalar: qurilish materiallari ishlab chiqaradigan; metallarga ishlov berish; metallurgiya; transport mashinasozligi; har hil uskunalarni katta bo`laklarini yig’adigan mehaniq tsehlarda-temirchilik, presslash tsehlari va boshqalar misol bo`ladi.

Nazorat savollari 1. Ishlab chiqarish sanitariyasi qanday ta’minlaniladi? 2. Shoqin manbalari nimalar va ulardan qanday himoyalanish mumkin? 3. Titrash inson organizmiga qanday salbiy ta’sir ko’rsatadi? 4. Inson faoliyati nima? 5. Faoliyat amalga oshirilishi bo`yicha qanday turlarga bo`linadi? 6. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarishda kaysi faoliyat ulushi ortib bormoqda, izohlang. 7. Moddalar almashinuvining shartli o`lchov birligi nima? 8. Qanday holatda moddalar almashinuvi faollashadi va bu nimalarga sabab bo`ladi? 6. Energiya sarfi necha turga bo`linadi? 7. Inson faoliyatining rivojlanishiga ta`sir qiluvchi omil nima?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: "O’zbekiston", 2008. 2. “Mehnat Kodeksi”. O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari to’plami. – T.: 2005 y., 37-38 - son. 3. “Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. –T.: 2002 y., 1-son. 4. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to’g’risidagi Nizom. Vazirlar Mahkamasining qarori № 286, 06.06.1997, –T.: 1997. 5. “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy davlat ijtimoiy sug’urtasi to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2008 y., 37-38-son. 6. “Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, – T.: 2009 y., 16-son.

O'xshashlar

Texnosferada havo muhitining ko`rsatkichlari, ularning mehnat faoliyatiga ta`siri, ishlab chiqarish mikroiqlimining gigienik me`yorlari, ularning inson organizmiga ta`siri

Hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash asoslari

Ishlab chiqarish jarayonlarida zararli omillar va ulardan himoyalanish tadbirlari

Hayot faoliyati xavfsizligi asoslari

Hayot faoliyati xavfsizligi fani o’bektlari, maqsad va vazifalari