Атмосферанинг ифлосланишини экосистемаларга таъсири - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Атмосферанинг ифлосланишини экосистемаларга таъсири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Атмосферанинг ифлосланишини экосистемаларга таъсири Охирги вақтларга келиб, Ўзбекистонда аҳолининг тез суръатлар билан ўсиб бориши, қишлоқ хўжалигининг янада ривожлантириш ва янги ерларни ўзлаштиришини тақоза қилди. Республикамизда қарийиб 26 млн гектар чўл ва адир зонаси яйловзорлари мавжуд бўлиб, улардан 10-11 млн гектар янги ерларни ўзлаштириш имкониятлари бор эди. Булар Мирзачўл, Марказий Фарғона, Қарши, Сурхон-Шеробод чўлллари эди. Шу мақсадларда ушбу зоналардаги жуда катта худудлардаги табиий ўтлоқзорлар (эфемер- эфемероид, псаммофит, гипсофит, галофит, тўқай, ксерофит бута ва дарахтлар) тарқалган майдонлар ўзлаштирилиб, уларнинг ўрнига маданий фитоценозлар (агроценозлар ѐки агрофитоценозлар) ташкил қилинди. Бундай сунъий, яъни инсон томонидан ўзлаштирилган - антропоген майдонларга биринчи ўринда қишлоқ хўжалиги экинлари (пахтачилик, боғдорчилик, резаворчилик ва бошқалар) экила бошланди. Фарғона водийсининг жуда катта майдонлардаги адир худудлари жойлашган ерлари ўзлаштирилиб, бу майдонлар маданий экинзорларга айлантирилди. Бундай жойлардан Андижон вилоятидаги ҳозир машхур бўлиб кетган Боғишамол дахаси, Ҳонобод, Ширмонбулоқ, Асака адирлари, Чуст, Поп, Косонсой, Чортоқ, Чадаксой ва Фарғона вилоятларидаги Арсиф, Қувасой, Қува. Файзобод адирлари тўлиқ ўзлаштирилиб халқ хўжалиги учун зарур экинзорларга айлантирилди. Юқоридаги барча жойлардаги табиий ўсимликлар қопламлари бутунлай ҳайдаб ташланди. Бундай майдонларда кам ҳосилли эфемер-эфемероид ўсимликлар, шувоқлар ва буғдойиқлар мавқжут эди. Демак, бутун Ўзбекистон бўйича ҳисобга олинганда, 1-2 млн гектар майдонлардаги сийрак тарқалган табиий ўсимликлар қоплами ўтлоқзорлар, пичанзорлар антропоген ўзгаришларга юз тутди. Бундай ўзгаришларнинг бошланганига 30-40 йиллар бўлди. Бу ерларда ҳозирги

кунда пайдо этилган дарахт ва буталар ўз навбатида ривожланиб, табиий тус олди, улар хатто ўрмонзорлар холатига яқин бўлиб қолди. Бу борадаги бизлар томонимизда Андижоннинг машхур Боғишамол даҳаси атрофида ўтказилган геоботаник кузатишлар диққатга сазовор. Шу нарса маълум бўлдики бу ерлардаги дарахтзорлар табиий ўрмонлар даражасига етган. Мисол учун Боғишамол ўрмончилик совхози идораси жонлашган номаълум сойнинг юқорироқ қисмида (денгиз сатхидан 800-900 м баландликларда) ѐнғоқзор, олмазор ва дўланазорлардан ташкил топган ўрмонзорлар пайдо бўлиб, уларни тузилишида, ўсимликларнинг табиий қопламлардагидек, яруслар бўйича жойлашганини қайд этдик. Биринчи ярусда ѐнғоқ (Juglans regia). иккинчи ярусда ѐввойи ва наманган олмаси дарахтлари (Ма1иs Sieversii, М. niedzweckiana), учинчи ярусда наъматак (Rosa саnina, R.kokonica) ва тўртинчи ярусда ўтчил ўсимликлар (Ноrdeum bulbosum, Н.Leporinum, Вгасhypodium silvaticum, Аrctium tomentosum, Вгоmus danthoniae, Сichorium intybus). Бундай экинзор даставвал тез-тез суғорилиб турилган. Дарахтлар ва бутазорларнинг таъсири остида фитоиқлим содир этилиб, тупроқ қатламлари ҳам нисбатан ўзгарган. Бу дарахтзорларда ўзига хос қушлар, ҳашоратлар пайдо бўлиб, табиий биоценозлар, экосистемалар тусини олган. Юқоридаги мисолллардан шуни кўриш мумкинки, ҳозирги вақтда инсон муҳим, қудратли омил сифатида таъсир этиб, табиий ўсимликлар қопламини, қолаверса, бутун ландшафтни-табиатни ўзгартирувчи кучга айланган. Бу антропоген омилларнинг фойдали томони эди, яъни кам ҳосилли, сийрак ўтчил ўсимликлардан иборат ерларни серхосил, қишлоқ хўжалик экинлари эгаллади. Янги ўзлаштирилган майдонларда ҳалқимиз томонидан севиб истеъмол қилинадиган, ўрик, олма, шафтоли, бехи, анор. анжир, ҳурмо, гилос каби мевали боғларни барпо этилиши кишини қувонтиради. Илгари тилга олинган ва бу сохада ягона ҳисобланган "Саноат ботаникаси" китобининг муаллифлари (1980) антропоген омилларнинг

ўсимликларга таъсири борасида айрим атамаларни тилга олишади. Ташқи омиллар, яъни инсоннинг фаолияти туфайли ўсимликлар жамоаларига кўрсатиладиган таъсиротларни "антропоэкзогенез" деб аташган. Бундай ўзгаришларни асосида ўрмонларни кесиб юборилиши, пичан ўрилиши, чорва молларини боқилиши, ҳамда доривор ва манзарали ўсимликларнинг табиатдан териб олиниши ѐтади. "Антропогологенез" дсб эса гидрологик режимни ўзгариши туфайли келиб чиқадиган антропоген ўзгаришларга айтилади. Буни асосида сув омборларини, шахталарни қурилиши ѐтади, қайсики унда ўрмонлар бутунлай йўқ қилиниб юборилади. Албатта ўсимликлар қопламини йўқ бўлишига олиб келадиган антропоген омилларни янги ҳиллари ҳар хил ва мураккаб. Бунда иқлим, тупроқ, сув режими, ландшафтларни ўзгариши, табиий офатлар туфайли содир этиладиган ўзгаришлар. Бу жараѐнлар кўпчилик ҳолатларда бирбирлари билан узвий боғлиқ ва бир-бирларини тақозо этади. Қуйида яна бир атамага эътиборни тортамиз. Бу "антропоген селектогенез" дсб аталади ѐки "антропоселектогенез". Бу атамани асосида инсон томонидан сунъий равишда маданий фитоценозларни содир этилиши ѐтади. Бу жараѐн кенг равишда олиб бориладиган интродукция ва акклиматизация ишларн билан боғлиқ. Бу сохада машхур хисобланган Ўзбекистонлик интродукция ва акклиматизация ишларига асос солган машхур академик Ф.Н.Русановнинг катор ишлари диққатга сазовор. Ф.Н.Русанов бўйича интродукция деб ўсимликларни бир жойдан иккинчи жойга, бир мамлакатдан иккинчи мамлакатдага, бир вилоятдан иккинчи вилоятларга. яъни янги шароитларга кўчириб ўтқазилишига айтилади. Интродукция қилинган турларни ўзлаштириш, маҳаллий шароитга мослаштириш учун алоҳида ѐндашиш талаб қилинади, қайсики у ѐкн бу турни табиатни ўзгартириш билан боғлиқ. Бунда анча мураккаб жараѐнлар кечади. Иккинчи вазифа биринчисидан аннча қийин бўлади.

Ўзбекистон Фанлар академиясининг ботаника боғи даставвал 14 йил мобайнида 2000 тур атрофида, фақатгина дарахт ва буталарни, ҳамда ундан ҳам кўпроқ ўтчил ўсимликларни интродукция қилган. Шунинг билан паралел равншда акклиматизация ишлари ҳам давом эттирилган. Бундай ишлар натижасида Республикамиз учун бир қанча фойдали ва манзарали ўсимликлар акклиматизация қилинди ва улар кенг равишда ўстириш учун тавсия қилинди: гибискус, юкка, жўка, дўлана, сирен, барбарис, ѐнғоқлар, дуб, каштан, нинабарглилар, тотумлар, калифорния тераги, заранглар, гледичиялар, атиргуллар, ширачлар, лолалар ва бошқалар. Юқоридаги хушманзара ва чиройли ўсимликлар Тошкент, Самарқанд, Фарғона ва бошқа шахарларимиз боғларида ўзининг муносиб жойларини эгалашди. Шахарларимиз хуснига хусн кўшилди. Бу ишда юқори малакали, ўз ишларининг билимдонлари етишиб чиқдилар (Ф.Н.Русанов, З.П.Бочанцева, А.А.Абдурахмонов, А.У.Ўсмонов, Р.М.Мурзова, Т.И.Славкинн, И.В.Белолипов, В.П.Печеннцин, Ф.Н.Русанов (младший), Ю.М.Мурдахаев, П.К.Озолин. Н.Штонда, Е.С.Бородин, З.Н.Филлимонова, А.Ш.Шарипов). Олиб борилган муваффақиятли интродукция ва акклиматизация ишлари билан Тошкент ботаника боғи чет эл мамлакатларига танилди. Антропоген флорогенез деган атама эса маданий фитоценозларга янги тур ва навларни киритилишини билдиради. Охирги вақтларда Республикамиз бўйича жуда кўп даражада янги пахта, буғдой, шоли, арпа, маккажўхори, навлари ва сортлари яратилди. Булардан ташқари селекционерларимиз томонидан янги мевалар, семичка, гилос, шафтоли, олма, ўрик, бехи ва бошқаларни серхосил сортларини чиққардилар. Қишлоқ хўжалигида селекция ишларини янада ривожлантириш. серхосил ўсимликларни яратиш ҳам инсон фаолияти билан узвий равишда боғлиқ. Ўсимликлар дунѐсининг бойитиш. уни

хосилдорлигини оширишда ҳам инсон омили асосий куч бўлиб қолмоқда. Бу фойдали фаолиятни кенгайтириш жамиятни ривожланишига ижобий таъсир этади. Атмосферанннг ифлосланиб бориши. "Атмосфера ҳавоси ҳеч қачон тоза бўлган эмас, лекин у ифлос ҳам бўлмаслиги керак" Майкл Трешон дейди. "Атмосферанинг ифлосланиши ва ўсимликларнинг ҳаѐти" (1988) номли монографиянинг муаллифларидан бири. Атмосфера ҳавоси одатда аралаш газлар, парлар ва келиб чиқиши жихатидан ҳар хил микроскопик заррачаларнинг аралашмаси хисобланади. Чўл ва сахроларда тупроқнинг нураши туфайли содир бўлган чанг; вулқонлардан отилиб чиқадиган, ўрмонларнинг ѐнишидан содир бўладиган кул ва газлар, ѐқимсиз хидлар таратувчи органик моддалар, гулларнинг чангги ва споралари қайсики, ўрмонлар ва ҳар хил ўсимликлар томонидан чиқариладиган нарсаларнинг барчасини биз, ҳаво деб атаймиз. Ҳавони ташкил қилувчи ҳар қайси унинг таркибий қисми ҳам. атроф- мухитни ифлосланишида иштирок этмаслиги мумкин. Атмосфера таркибига кирувчи моддалар қайсики, улар ҳар қандай ўсимлик ва ҳайвонлар турига таъсир этса ҳам. эволюция жараѐнида улар бир- бирлари билан маълум даражадаги муносабатда бўлишади ва ривожланишади. Лекин охирги икки аср мобайнида антропоген омилларнинг таъсири туфайли атмосфера ҳавосининг таркиби, ҳам махаллий, ҳам умумбашарий миқиѐсда ўзгарди. Шуни таъкидлаш жоизки, биз ҳозир ҳам атмосфера ҳавосининг ўзгаришига сабабчи бўлмоқдамиз. Биз йилига миллионлаб тонна тошкўмир ва бошқа ѐқилғи моддаларини ѐқмоқдамиз, миллионлаб тонналаб чўян, металларни эритмоқдамиз ва натижада ҳавога кўплаб чиқинди моддаларни чиқарилишига сабаб бўлмоқдамиз. Автомобилни ихтиро қилиниши оқибатида эса атмосферанинг ифлосланиш даражаси янада ортиб кетди ва бу тенденция сақланиб қолмоқда.

Амалий жихатдан атмосферага чиқарилаѐтган ҳар қандай чиқинди моддалар ўсимликларга салбий таъсир этади. Лекин уларнинг орасида энг мухимлари мавжуд: олтингугурт оксиди, қайсики у тошкўмирни ѐниш жараѐнида юзага келади. Маълум бўлишича олтингугурт оксиди (S0 2 ) АҚШ томонидан йилига 19 млн тонна, Канада эса 14 млн тонна атмосферага чиқарилмоқда. Атмосферанинг ифлосланиши ҳаммамизга боғлиқ, ундан ҳаммамиз нафас оламиз. Уларнинг ҳаммаси ўсимликларга таъсир этмоқда, уларнинг биоэкологик ҳолатларини ѐмонлаштириб ҳосилдорлигини камайишига олиб келмоқда. Фторидлар, хлоридлар, аммиак, азот оксиди, пестицидлар, чанг, этиленлар ҳам ўсимликларга зарар етказади. Ўз навбатида ҳар бир ўсимлик захарли чиқиндиларга ўзига хос равишда реакция беради ва бу нарса бошқа нарсаларга ҳам боғлиқ. Ҳавони ифлослантирувчи токсикантлар ўсимликларнинг барги ва танасига тушиб, барг лабчалари орқали ҳужайрага ўтади ва модда алмашинувини маълум даражада бузади. Улар ўсимликлар учун патоген модда хисобланади, яъни улар касаллик тарқатади. Шу нарса эътиборга моликки, ҳозирги вақтга келиб, ҳам барча токсикантларнинг атроф-мухитга, айниқса ўсимликларга салбий таъсири тўлиқ ва атрофлича ўрганилмаган. Токсикантларнинг юқоридаги ўсимликларга бўлган салбий таъсиридан ташқари, уларнинг ризосфсрасига илдиз системасига, тупроқ микрофаунасига таъсири ҳам яхши ўрганилмаган десак бўлади. Бу борада шуни эслатиб ўтиш зарурки, айрим атмосфсранинг ифлослантирувчи моддалар бактерияларга ҳам таъсир этади, қайсики улар ўсимликларга фойда келтиради. Мисол ҳаводан азотни сингдириб (беда, йўнғичқа, соя, эспарцет) тупроқни бойитади. Атмосферани ифлослантирувчи моддалар, айниқса олтингугурт ва азот бирикмалари атмосфера ҳавоси орқали юзлаб километр масофаларга тарқалади, улар ўз навбатида тупроқ ва сувни ҳам ифлослантирувда. Сув

экосистемаларининг ифлосланиши эса, одатда гидробионтлар популцияларига салбий таъсир этади. Шу нарса хисоблаб чиқилганки, фақатгина Норвегия ва Швеция мамлакатлари бўйича сув экосистемаларига йилига 800 минг тонна атрофида олтингугурт оксиди тушар экан. Шундай қилиб, атмосфера ҳавосининг ифлосланиши умумбашарий тус олган ва у муболағасиз социал муаммога айланган. Атмосфера ҳавосининг ифлосланиши бу умумжамиятнинг касаллиги хисобланади, қайсики у инсонларнинг фаолияти туфайли юзага келади, ҳамда бевосита унинг саломатлигига ва фаровонлигига салбий таъсир қилади. У ўз навбатида умумжахон муаммоси бўлиб, унинг давлатлараро чегараси йўқ. Шунингдек бу касаллик урбанизация, индустрилизация ва саноат тараққиѐти туфайли юзага келган. Бу касаллик айниқса юқори тараққий этган ва юқори иқтисодий кўрсаткичларга эга давлатлар ва мамлакатларни қамраб олган хисобланади. Фақатгина Америка Қўшма Штатлари бўйича барча ишлаб чиқарилган махсулотлар жараѐнида йилига млн тонналар чиқинди моддалари атроф-мухитга чиқарилади. Агарда ушбу мамлакатда атмосфера ҳавосини сифатини назорат қилинмаганда эди, ундан кўриладиган зарар 10- 50 млрд долларни ташкил қилган бўлур эди. Шунга қарамасдан, ушбу мамлакат бўйича атмосфера ҳавосининг ифлосланишидан қишлоқ хўжалик экинларидан кўрилган зарар, йилига 150-500 млн долларни ташкил этмоқда. Агар ифлосланган атмосфера ҳавосининг барча экосистемаларга, ўсимлик ва ҳайвонот дунѐсининг вакиллари кўрсатган зарарини хисоблаб чиқилса, у миллярдлаб долларни ташкил қилган бўлур эди. Шу нарсани хисобга олган ҳолда, айрим тараққий этган мамлакатлар атмосфера ҳавосини ифлосланиб боришини ўз назоратларига олдилар. Бундан ташқари атроф-мухитни мухофаза қилишга айрим мамлакатлар етарли аҳамият бериб, унга етарли даражада ўз бюджетларидан маблағ ажратмоқдалар. Мисол учун АҚШ да табиатни мухофаза қилишга

ажратилган маблағ ўз аҳамияти жиҳатидан 11 та умумий муаммолар ичида 4 чи ўринда яъни соғлиқни сақлаш, ҳавфсизликка қарши кураш ва наркотик моддаларга қарши кураш. Шунингдек атмосфера ҳавосининг ўсимликларга салбий таъсири, ҳамда уни олдини олиш тадқиқотлари учун АҚШда йилига 5 млн доллар сарфланмоқда. Атмосфера ҳавосининг ифлосланишини, уни ўсимликларга ва бошқа биотага таъсирини 1950 йиллардан бошлаб ўрганила бошланди, десак ҳато бўлмайди. 1963 йилдан бошлаб АҚШ конгресс атмосфера ҳавоси сифатини назорат қилиш тўғрисида қарор қабул қилади. Шу вақтлардан бошлаб атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш йўлга қўйилди. Хулоса ўрнида шуни қайд қилмоқчимизки, атмосфера ҳавосининг ҳар хил кимѐвий бирикмалар билан ифлосланиши атроф-мухит ва биотага салбий таъсир этади. Натижада жуда катта иқтисодий зарар етказади. Эндиги вазифа эса имкониятимиз борича бу нарсага йўл қўймасликдик. Биз фақатгина ифлосланган атмосферанинг ўсимликларга бўлган салбий таъсиринигина таъкидладик, бу нарсага инсон ва бошқа тирик мавжудотларга бўлган умумий заррани хисобга олсак, муаммонининг ўта устиворлиги ва умумбашарийлиги ўз-ўзидан маълум бўлади. Демак. XXI асрда атмосфера ҳавосининг софлигига эришиш зарурияти, кишилик жамиятининг асосий вазифаларидан бир бўлмоғи лозим.

Адабиётлар 1. Бутник А.А., Нигманова Р., Пайзиева С.А., Саидов Д.К. «Экологическая анатомия пустынных растений». Из. «ФАН», Ташкент, 1991. С. 147 2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. «Ботаник морфология и анатомия растений». Из. просвещение. Москва. 1988. с. 480. 3. Вехов В.Н., Лотова П.И., Филин В.Р. «Практикум по анатомии и морфологии растений». Из. МГУ. Москва. 1980. С.190. 4. Воронин Н.С. «Руководство к лабораторным занятиям по анатомии и морфологии растений». Москва. Из. Просвещение. 1981. С.154. 5. Жизнь растений. Том I. 1974. Из. Просвещение. С. 487. 6. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. «Биология». Из. Мир. Москва. 1990. С.368. 7. Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. «Современная ботаника» Из. Мир. Москва. 1990. С. 347. 8. Хржановский В.Г. «Курс общей ботаники» Из. Высшая школа Москва. 1976. с. 272. 9. Эсау К. «Анатомия растений». Из. Мир. Москва. 1969. С. 564. 10. Эзау К. «Анатомия семенных растений». Т. I, 2. Из. Мир. Москва. 1980. С.218. 11. Яковлев Г.П., Челембитько В.А. “Ботаника”. Из. Высшая школа, Москва. 1990. С.367.

O'xshashlar

Ўсимликлар томонидан оғир металларни аккумуляция қилиниши

Узбекистонда таркиб топган экологик вазият ва экологик хавфсизликни таъминлаш асослари

Ифлосланган атмосфера ҳавосининг маданий ўсимликларга таъсири

Антропоген омилларни флора ва ўсимликлар қопламига таъсири

Ишлаб чиқаришда ёритиш ва унинг меҳнат шароити хавфсизлигига таъсири