Антропоген омилларни флора ва ўсимликлар қопламига таъсири - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Антропоген омилларни флора ва ўсимликлар қопламига таъсири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

459.5 KB

Ko'chirib olish

Антропоген омилларни флора ва ўсимликлар қопламига таъсири Антропоген омил деб инсоннинг ҳаѐт ва мехнат фаолияти туфайли содир бўладиган ва атроф - мух . итга кўрсатадиган салбий таъсирига айтилади . Антропоген омиллар жамият фаолиятининг бир кўриниши, шакли бўлиб, у табиатни, тирик мавжудотлар ҳаѐт кечирадиган муҳитни ўзгаришига олиб келади, бевосита улардагн ҳаѐт тарзига таъсир қилади. Инсон ўз эволюцияси жараѐнида даставвал ов билан шуғулланиб. ҳайвонларни ўлдирган, ўсимлик мевалари ва илдизларини териш билан шуғулланган. Кейинчалик эса қишлок хўжалиги билан шуғулланган, саноат ва транспорт воситаларидан кенг равишда фойдаланиб, планетамиз табиатини ўзгартириб юборди. Ҳозирги вақтга келиб инсон фаолиятининг бундай салбий таъсири яъни антропоген омиллар кўнгилсиз ҳолларга олиб келмокда, уларнинг таъсир доираси мислсиз равишда ортиб бормоқда. Кўпчилик ҳолатларда инсон атроф-мухитга абиотик омилларнинг ўзгартирилиши ҳамда биотик боғланишлар орқали таъсир этади. Шунга карамасдан В.И.Вернадскийнинг таъбири билан айтганда инсон омили энг кучли бўлиб, ер юзини ҳолатини ва кўринишини ўзгартириб юборадиган қувватга эга. Ҳозирги вақтда инсон фаолияти атроф-мухитга шунчалик даражада салбий таъсир кўрсатадики, бу таъсирот ҳатто инсонни ўзини келгуси ривожига ҳам ҳавф туғдирмокда. Бундай таъсирот ўзгарувчанлик ҳозирги босқичда, хайрият ҳам тузатиб бўлмайдиган даражага етгани йўк. Шунинг учун ҳам экологиянинг асосий вазифаларидан бири биосферани барқарорлигини бошқарадиган жараѐнларни пухта ўрганиб, ундан самарали фойдаланишнинг илмий фундаментини яратишдир. Биосферанинг функционал ҳолати ҳозирги кунда анча ойдинлашиб бормокда. Бироқ унинг айрим томонлари, қонуниятларини батафсил

ўрганиш учун бутун дунѐ экологларини хамкорликка чақириш керак, уларнинг фаолиятларини бирлаштириш талаб этилади. Инсоннинг ўсимликларга таъсир этиш шакллари. Инсон ер юзида пайдо бўлибдики. унинг ҳаѐти ўсимликлар билан узвий боғлиқ ва у ўсимликларга у ѐки бу даражада таъсир кўрсатиб келади. А.П.Шенников (1959) инсон томонидан ўсимликларга кўрсатиладиган таъсирни икки хилга бўлади: бевосита (ўсимл иклар ни териш, ўриш, к есиш. қ уйдириш) ва билвосита (ерга ишлов бериш, суғориш, ҳаво, сув тупроқни ифлослантириш ва бошқалар). Бундай чегаралаш, албатта шартли равишда, аслида олганда антропоген омилларнинг ўсимликларга бўлган таъсири кўп ва хилма-хил. Саноат ботаникаси (1980) китобининг авторлари антропоген омилларнинг таъсир этиш шаклларини қуйидагича белгилашади (Расм 1). Расм I. Ҳар хил категорияли антропоген омиларнинг таъсир доираси.

Марказий Осиѐ, жумладан Ўзбекистонда антропогеи омилларнинг ўсимликлар қоплами ва флорага таъсири хилма-хил: қўриқ ва бўз ерларни ўзлаштирилиши, маданий агроценозларни ҳосил қилиш, дарахт ва буталарни кесиб юборилиши, ўсимликларни куйдириб юбориш, мол боқиш, пичан ўриш, ўсимликларни экиб ўстириш, суғориш, чўлланиш ва эрозияга қарши олиб бориладиган тадбирлар, фойдалн турларни интродукция қилиш, бошқа ўсимликларни флорага келиб қўшилиши, шифобахш ва озуқабоп ўсимликларни териб олиш, рекреация, йўл, кўприклар қуриш , трубопр водлар ўтказиш, хўжалик ва саноат корхоналарини қуриш, газ ва электр узаткичларни ўтказиш, антропоген ва ридераль муҳитларни содир этилиши, тупроқ, сув ва атмосферани саноат чиқиндилари билан ифлосланиши ва бошқалар. Антропоген таъсиротлар бевосита, билвосита, онгли ва онгсиз равишда бўлиши мумкин. Бевосита антропоген омилларга фойдали ўсимликларни териб олиш, кесиб ташлаш, куйдириб юбориш, ўтлоқзорларда меъѐридан ортиқ даражада мол боқилиши ва бошқалар киради. Билвосита таъсиротларга: тупроқнинг гидрологик ҳолатини ўзгариши, сув омборлари, шахталари қурилиши, транспорт ва бошқа воситалар туфайли бошқа турларни келиб қолиши. Онгли таъсирот ўсимликларни тур таркибини, уларни ҳосилдорлигини оширишга қаратилади. Селекционерлар пахта, бугдой, шолн каби маданий ўсимликларни янги навлари тўғрисида тинмай мехнат қилмоқдалар. Шунингдек ўсимликларни касалликларига қарши кураш чоралари кўрилмоқда, бегона ўтларни зарарли оқибатларини тугатишга қаратилган ишлар олиб борилмоқда. Экологик мухитни ҳар хил томонга ўзгартирилиши, ўз навбатида, ўсимликларнинг тур таркиби. уларни стуруктураларини ҳам ўзгартириб юборади.

Юқорида келтирилган монографияда ҳар хил антропоген таъсиротлар. қайсики улар ўсимликлар қопламини у ѐки бу ҳолда ўзгартириб юборадиганлари 5 хилга бўлинади: 1.Табиий ўтлоқзорларни ўзгартириб юборадиган; 2.Табиий ўсимликлар қопламини агроценозларга айлантириб юборадиган; 3.Янги ўсимликлар жамоаларини келтириб чикарадиган: 4.Ўсимликлар қопламини бутунлай йўқ бўлишига олиб келадиган; 5.Ўсимликлар қопламини тикланишига ва яхшиланишига олиб келадиган. Қуйида антропоген омилларнинг ўсимликларга бўлган таъсирини классификацияси келтирилган: № Таъсири Ўзгариш 1 . Антропоген омилларнинг таъсири туфайли табиий ўсимлик қопламлари сунъий (аралашма) ҳолатга келади. Ўсимлйкларни кесилиши, чорва молларини боқилиши, ѐнғин, шифобахш ва озуқабоп ўсимликларни териб олиниши, тупрок эрозияси. 2 . Антропоген омилларнинг таъсири туфайли табиий қопламлар маданий ценозларга айланади. Ер хайдаш, ўрмон ҳосил қилиш, боғлар ташкил қилиш, рекультивация, интродукиия, табиий яйловларни тубдан яхшилаш тадбирлари. .. Антропоген омилларнинг таъсири туфайли янги ўсимликлар жамоалари шаклланади. Саноат ва махаллий чиқиндиларни тўплаш, саноат корхоналари учун майдонлар ташкил қилиш, антропоген рельеф содир этиш.

. Антропоген омилларнинг таъсири туфайли ўсимлик жамоалаоиринн батамом йўк қилиниши. Қурилиш ишларини олиб борилиши сув омбор, каналлар, йўллар қуриш, очиқ холатда конларни қазиб олиш. .5 Антропоген омиллар туфайли ўсимлик жамоаларини яхшила нишини ва тикланиши. Қўриқхоналар, буюртмахоналар, табиат ѐдгорликлари, овчилик ташкилотларини ташкил қилиш. дам олиш масканларини тартибга келтириш. Юқорида баѐн қилинган антропоген омиллар 5 та гурухга бўлинган. Ҳар бир гурух томонидан юзага келтирилган ўзгаришларни ҳар хил шакллардаги антропоген омиллар содир зтади. Шуни таъкидлаш жоизки, Ўзбекистоннинг етук геоботаникларидан бири У.А.Алланазарованинг илмий раҳбарлигида Т.В.Овчинникова (1996) табиий омиллар, антропоген чўлланиш, иқлимнинг қурук келиши (аридизаиия) кабилар туфайли Қашқадарѐ ҳавзасининг текислик ва тоғолдн худудларида ландшафтлар компонентларини ўзгаришини ўсимликлар қопламини ўзгаришини тадқиқ қилади: бу тадқиқотлар натижасида ўсимликлар қоплами айнан муҳитнинг биоиндикатори эканлигини яққол намоѐн этади. Экологик ҳолатни мураккаблашуви, метерологик кўрсаткичларини ўзгаришига нима сабаб бўлмоқда. Ҳаммамизга маълум бўлган Орол денгизининг қуриб бориши туфайли ѐзги ва қишки ҳарорат амплитудаси кўтарилган. Ёзги ҳаво харорат 1.5-2.5° С га кўтарилган ҳолатда, қишки температура 1-2° С га пасайган. Бугун Орол денгизи хавзасидаги антропоген таъсиротлар туфайли шу нарса маълум бўлдики. чўл ва тоғ зоналаридаги кўп тарқалган ўсимликлар типларининг майдонлари кескин ўзгариб кетди. Мисол учун табиий ўсимликлар қоплами ўртача 2 мартага қисқарди, адирларда 1,4 ва яйлов зонада 0,7 мартага камайган. Энг мухими ўсимлик қопламларининг тур таркиби, ҳамда уларнинг махсулдорлиги камайиб кетган. Мазкур худудлардаги кейреук ва бир

йиллик шўрадошларга тегишли ўтлоқзорлар типининг ҳосилдорлиги икки маротабагача камайган. Бегона ўт хисобланган исириқлар ва юлғунлар жамоаларинн ҳосилдорлиги эса 0.7-1 мартага ошган. Картографик маълумотларни тахлили шуни кўрсатадики, антропоген жараѐнлар туфайли, қарийб барча ўсимликлар типларннинг майдонлари қисқариб кетган. -1990 йиллар мобайнида галофит ўсимликлар 7.02% дан 1.48% га камайган, гипсофитлар эса 18.54% дан 11.41% га, тўқайзорлар 3.77% дан 0.41% га қисқарган. Умуман олганда Қашқадарѐ хавзасидаги табиий ўсимликлар қоплами 74% дан 52% га камайиб кетган. Бунда албатта суғориладиган майдонлар 14 % дан 30% га ортган. Биз 1960 йил 1990 йиллар мобайнида Ўзбекистоннинг бир қанча вилоятлари ва туманлари шароитида асал-ширали ўсимликларни тадқиқ қилганмиз. Олиб борилган кўп йиллик кузатиш ва тажриба ишларимиздан маълум бўлишича кўпчилик ҳолатларда антропоген омилларнинг таъсири натижасида табиий ҳолатдаги ўсимликлар жамоалари орасидаги нектар ажратувчи турлар сонини камайиб, уларни ўрнига бегона ўсимликлар кириб келганини аниқлаганмиз. Ғарбий Тяньшан тоғ системасининг Угом тоғида антропоген омилларнинг таъсири остида асал-ширали ўсимликлардаги бўлган ўзгаришлар қуйида акс эттирилган. Жадвал 1. Турлар 100 м" даги ўсимликлар сони (дона) Турлар миқдорини камайиши Турлар миқдорнни кўпайнб бориши 1 963 1983 Абс. % Ziziphora pedicellata 1 97 134 63 32 Сеntaurea squarrosa 5 9 68 9 15

Astragalus schrenicianus 5 1 39 12 23 Glyсyrrhiza glabra 6 9 3 50 Meducag tianshchanica 1 0 1 100 Сhichorium inthybus 2 0 2 100 Жадвал материалларидан маълум бўлишича антропоген таъсирот туфайли зизифоранинг миқдори 197 дан 134 га камайган. Ярим бегона ўт сифатидаги дехқонсупургини сони эса 59 тадан 68 тага кўпайган. Асал- ширали хисобланган йўнғичқа ва сачратқи ўсимликлари бир икки тупдан иборат бўлган бўлса, кейинчалик (20 йилдан кейин) улар йўқ бўлиб кетишган. Асал - ширали ўсимликларга уларни пичан сифатида ўриб олиниши, уларнн чорва молларн учун ўтлоқзор сифатида фойдаланилиши салбий таъсир кўрсатар экан. Кўп йиллик кузатишлар шуни кўрсатадики, 1960 йилларда Бўстонлиқ туманининг Кайнарсой деган сой ҳавзасида (Пском дарѐсининг ўнг ирмоғи) ЎзРеси ФА ботаника ишлаб чиқариш марказининг тоғ-геоботаник стационари атрофида қайд қилинган асал-ширали ўсимликларнинг тур таркиби 30 йилдан сўнг яна инвентаризация қилинганида қуйидаги турларнинг табиий қопламидан чиқиб қолганлиги маълум бўлган: Korolkоwiа severzorii, Ungernia sеvегzоrii, Аllосhгusа gypsophilloides, Dianthus ugamicus, Тhаliсtгum minus, Сгаmbe оrientalus, Рseudosedum 1оngidentatum, Аstragalus globiceps, Меristotropis triphylla, Тhifolium fraiferium, Schrencia ugamica, Cоnvolvulus, psculocantabrica, Егеmostachus speciosa. Чорва моллари томонидан пайхон қилинган майдонларда кўпроқ бошоқдошлар оиласининг вакилларини миқдорини кўпайганини кўрамиз: Аvеnа fаtuа, Вгоmus inermus, В.tесtогum, Cуnоdоn dасty1оn, Phе1еum

раniculatum, Тhaeniaterum сгinitum ва бошкалар. Шу вакт ичида айрим буталарнинг хам жанубий экспозицияларда қопламидан чикиб колганини кузатдик: Ерhedra еguisetina, Саrаgana turkеstanica, Cа1орhага tiаnschanica, Аtrapaxis руrilolia, Аmygdalus реtunnikovii, Сегаsus tianschаnica. Иккинчи тажриба майдончамиздагн ўзгаришлар куйидагича 1963 йилда 100 м 3 даги ўсимлик сони (дона) 1983 йилги миқдор (дона) Prangos pabularis 23 16 Ziziphora pedicellata 36 25 Cousinia microcarpa 3 0 Origanum tyttanthum 135 96 Melilofus officinalis 1 0 Anchusa italica 1 0 Echinops karatavica 1 0 Handelia trichophylla 1 0 Булардан кўриниб турибдики, мазкур майдонда прангоснинг тупи 23 тадан 16 тага камайган, зизифора ва тоғрайхонларники эса 36-25 ва 135-96 тагача. 20 йил мобайнида ушбу майдончалардаги қашқарбеда билан анхуза ўсимлиги бутунлай қопламдан чиқиб кетган. Зарафшон тоғининг жанубий-ғарбий қисмида ўтлоқзорларнинг антропоген таъсиротлар натижасида ўзгариб бораѐтганлиги У.Э.Хўжаназаровнинг (2000) тадқиқотларидан маълум. Ўтлоқзорларнинг доимий равишда антропоген тазийқлар остида бўлишлиги туфайли уларнинг майдони охирги 10 йил мобайнида 2 мартага қисқарган. Бунинг асосий сабабларидан бири чорва молларини тартибсиз равишда боқилишидир, бундан ташқари янги йўлларни қурилиши. Дам олиш масканларини ташкил этилиши, хамда Чимқўргон ва Пачкамар сув омборларини қурилиши маълум

даражада табиий ўтлокзорларни қисқариб кетишига сабаб бўлган. Таъкидлаш жоизки, ушбу худудларда бута ва дарахтларни кесилиши, пичан тайѐрлаш. меъѐрдан ортиқча шифобахш ва озуқабоп ўсимликларни тайѐрланиши каби антропоген таъснротлар туфайли табиий ўсимликлар қопламининг умумий холатлари ѐмонлашган, улариинг хосилдорлиги камайиб кетган. Эътиборли томони шундаки, Зарафшон тоғининг жанубий-ғарбий томонларида тарқалган чакалакзорларнинг типлари (дағал ўтлар, эфемерлар, қўнгирбошли рангли, буғдойиқли хар хил ўтли ўтлоқзорлар типларининг хосилдорлиги 26,6 дан 14.7% гача камайган, уларнинг 35-40% майдонлари таназзулга (пайхон қилинган) учраган. Ўзбекистонда антропоген омилларнинг салбий таъсири, айниқса кенг баргли ѐнғок ва бошқа мевали дарахтлардан ташкил топган ўрмонзорларга, хамда арчазорларга кўпрок сезилган. Натижада уларни умумий майдон камайган. Уларнинг тикланиш жараѐнлари жуда заиф холатда келмоқда. Бу борада ѐнғоқзорларга алохида ургу бериш ўринли бўлур эди. Ёнғоқзорлардан иборат ўрмонзорларимиз унча катта майдонларни эгалламаса хам уларни ахамияти жиҳатида муҳим роль ўйнайди. Ёнғоқзорлар қадимда кенг тарқалган реликт ўрмонлар ҳисобланади. Улар унча катта бўлмаган майдонларда Ғарбий Тянъшаннинг Бўстонлик, Паркент туманлари худудларида, хамда Ғарбий Ҳисор тоғининг машҳур Сангардак. Тўпаланг ва Обизаранг дарѐлари ҳавзаларида тарқалган. Охирги вақтларда ѐнғоқ дарахтларини ўтин сифатида ишлатилиши боис улар кесиб юборилган. Шунингдек арчазорларимизнииг ҳолати хам ѐмонлашнб, уларнинг майдонлари кескин қисқариб бормоқда. Демак, Республикамизнинг тоғли худудларида таркалган ўрмонзорлар антропоген таъсиротлар туфайли уларнинг майдонлари кескин қисқариб экологик ҳолатлари ѐмонлашиб бормоқда.

Антропоген омилларнинг ўсимликлар қопламига бўлган таъсири, айниқса, зиѐратгох, сайлгох, Арслонбоб, Бўстонлик тумани ҳудудларида яққол сезилмоқда. Табиат майдонлари этак-так ширач, гули салим, лола турлари, чучмома, маврак каби чиройли гуллайдиган ўсимликларимизни териб олишади ва бироз вақт ўтгандан кейин уларни ташлаб юборишади. Оҳирги вақтларда дориларнинг тақчиллиги туфайли шифобахш ўсимликларга бўлган ҳуруж бошланди. Уйламай нетмай улар табиатдан жуда кўплаб териб олинди. Уларнинг тикланиш қонуниятларига амал қилинмай, самарасиз равишда тўпланишлиги оқибатида кўпчилик шифобахш ўсимликларимизнинг табиий заҳираларини кескин камайишига олиб келинди. Табиатдан аѐвсиз равишда омонқора, бозулбанг, ўлмас ўт, чой ўти, арслонқуйруқ, бех, пиѐзи анзур, зира, парпи каби ноѐб ўсимликларимизга путур етказиляи, оқибат натижада улар Узбекистон Республикаси "Қизил китобига" киритилди. Шохимардон, Ёрдон ва Сўх қишлоқлари атрофларида тарқалган кўплаб доривор ўсимликларимизнинг табиий заҳиралари кескин камайиб кетди. Ҳатто, биз уларни ѐзги дала амалиѐтларида талабаларга хам топиб кўрсатиш имкониятидан махрум бўлдик. Булардан ташқари Республикамизнинг барча катта-катта шахарларида доривор ўсимликлар билан баралла савдо-сотиқ қилинмоқда. Жуда кўплаб "чиллаки" табиблар пайдо бўлганки билмай-петмай ўсимликлардан дори тайѐрлаб сотиш билан шуғулланишмоқда. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Сурхондарѐ вилоятининг тоғли худудларида камѐб ва ноѐб хисобланган ўсимликлар қоплами нихоятда чекланган майдонлларда сақланиб қолинган. Улар қуйидагилар: ѐввойи хурмо. ѐввойи анор, анжир, чилонжийда, рус корнерияси, островския ва бошқалар. Улар қимматли генофоид тарзида сақланиб қолмоғи зарур. Ушбу ва бошқа кенг баргли дарахтлардан ташкил топган ўсимликлар типи

У.А.Алланазарова, А.Я.Бутков, Ғ.Ҳамидовлар томонидан ѐзилган "Ўзбекистоннинг ўсимликлар қоплами " ва ундан самарали фойдаланиш номли кўп жилдли монографиянинг 4 жилдида ѐритилган. Юқоридагилардан шундай хулоса келиб чиқадики, хозирги вақтда флора ва ўсимликлар қоплами антропоген омилларнинг таъсирига учраган. Шунинг учун хам уларнинг умумий холатлари ѐмонлашиб, хосилдорликлари камайиб бормоқда. А.Г.Воренов (1973) инсонни ўсимликларга бўлган таъсири шаклларини қуйидагича ифодалайди (жадвал 2). Жадвал 2. Инсоннинг ўсимликларга бўладиган таъсири шакллари (А.Г.Воронов бўйича, 1973 йил) Усимлик ареалларини ўзгариши Усимл иклар қопламига инсонн инг бевосита таъсири Усимликларн и ўстиришучун янги мухит яратиш Маданий фитоценозлар содир этиш Усимлик қопламини мухофаза қилиш. Янги ўсимликл арни қириб келиши, Ареаллар ни қсқариши, ўсимликл арни йўқ қилиб юбориш Ерларн и хайдаш; Ерларн и қуритиш; Ўсимликлар учун рудерал муҳит содир этиш (аҳлат ташланадига н жойлар) саноат чиқиндила ри ва бошқа отвалларни Маданий фитоценозларни ташкил қилиш Усимлик Қопламла рини мухофаза қилиш.

содир этиш Жадвалдан кўриниб турганидек ўсимликларга ва ўсимликлар қопламларига инсонни таъсири хилма-хил кўринишларида содир бўлар экан. Усимликлар дунѐсига бўлган салбий таъсиротлар тўгрисида гап юритилганда, албатта табиий офат жараѐнларига хам қискача тўхтаб ўтиш зарур. Бундай жараѐнлардан Узбекистон ва Марказий Осиѐда тез-тез учраб турадиган тоғ ѐнбағирларини сурилиб-тушиб кетишини эслатиб ўтиш керак. Бизнинг тоғолди ва тоғли худудларимизда кўп ѐғингарчилик бўлган йиллари бундай сурилмалар кўплаб кузатилди. Мисол учун 1969 йили қиш жуда серѐғин бўлган. Қор кўп ѐққан, қорнинг эриши туфайли баҳор пайтларида Тошкент вилоятининг Бўстонлиқ туманида кўплаб сурилмалар кузатилган. Мисол учун Чирчик дарѐси хавзасида Ҳожакент, Каранкул, Сижжак қишлоқлари атрофларидаги катта-катта майдонларидаги тоғ ѐнбағирларини сурилмаларини кузатганмиз. Мисол учун ўша йили Пском дарѐсининг ўнг ирмоғи бўлган Қайнарсойда шимолий ѐнбағирлар сурилиб, жуда катта-катта ѐнғоқ дарахларини илдизлари билан ағдариб юборган. Бу сурилма Бурчмулла ўрмон хўжалигини идоралари, катта хажмдаги боғларни. хўжалик хоналарини босиб қолган. Бу сурилма катта бир ѐнғоқ ассоциациясини бутунлай йўқ қилиб юборган. Ўсимлик қопламлари, айникса ўрмонларни ѐнғинлар йўқ қилиб. юбориши кўп маълумотларда баѐн қилинган. Ҳуллас антропоген омиллар биосферанинг барча компонентлари каби ўсимликлар дунѐсига салбий таъсир қилади. Бундай келиб чиқадиган муаммо шуки, иложи борича антропоген омилларни камайишига эришиш керак. Иккинчи мухим муаммо антропоген омилларга бардош берадиган ўсимликлар турлари ва навларини чиқариш керак. Биз ушбу бобда фақатгина антропоген омилларнинг флора ва ўсимликлар қопламига бўлган салбий таъсири тўғрисидагина тўхтадик.

Аслини олганда, антрпоген омилларнинг атроф-мухитга бўлган салбий таъсири анча кенг. Антропоген омиллар туфайли йилига атмосферага миллионлаб тонна захарли газлар чиқарилади (аэрозол, чанг, тутун, микроблар, ўсимликлар чанглари). газсимон моддалар ва сув буғлари, водородлар, сульфатлар олтингугурт гази, водород сульфид, азот оксиди, нитратлар. Қўрғошин, темир, фтор, марганец, радиоактив моддалар, пестицидлар. Атмосферанинг ифлосланиш манбалари асосан ѐқилғиларнинг ѐниши, завод, фабрика ва бошқа саноат корхоналарининг чиқиндилари транспорт воситалари бўлиб хизмат қилади. Антропоген омиллар туфайли йилига атмосферага 20 млрд тонна атрофида карбонат ангидрид (С0 2 ) чиқарилади. Сўнгги йилларда атмосфера ҳавосининг ифлосланишида, айниқса транспорт воситаларининг хиссаси катта. Бу ҳол катта-катта шаҳарларимизда яққол сезилмоқда. Автомобиль моторидан ажралиб чиқаѐтган газлар таркибида 200 дан ортиқ турли моддалар учрайди. Бироқ унинг асосий қисмини ис гази (СО) ташкил қиладн. Ундан ташқари кўп миқдорда қўрғошин ва рух моддалари хам чиқарилади. Шуни таъкидлаш жоизки, жахоннинг барча автомобиллари дунѐ ахолиси нафас олишига кетадиган кислородни сарфлайди. Электр станциялари, иссиқлик электр марказлари (теплоэлектрцентраллар) бошқа иситиш қурилмалари атмосферага кўплаб тутун чикаради. Дунѐдаги энг катта иссиқлик электр станцияларида ойига таркибида кўплаб ҳар хил элементлари бўлган 40-50 минг тонналаб кўмир ѐқилади. Уй-жой иситиш системалари ялпи ѐқилғининг 25% нстеъмол қилгани ҳолда, атмосферага 30% зарарли моддалар ажратиб чиқаради. Юқоридагилардан кўриниб турибдики Ўзбекистонда айниқса Фарғона водийсида антропоген омилларнинг атроф-мухитга бўлган таъсири анча юқори даражада. Бунинг устига-устак Фарғона водийсида демографик омиллар ҳам экологик вазиятни мураккаблашувига таъсир кўрсатмоқда.

Ўзбекистонда I кв км майдонга 51.4 одам тўғри келса, бу рақам Қозоғистонда 6.1 ва Туркманистонда 9.4; Қирғизистонда 22,1 кишини ташкил қилади яна киши бошига суғориладиган ерлар майдонини бизда энг кам миқдорини ташкил қилади: Жон бошига суғориладиган майдонларни хисобланганда Ўзбекистонда 0,17 га, Қирғизистонда 0,26 га. Украинада 0,59 га, Россияда 0,67 ва Қозоғистонда 1,54 га тўғри келади. Демак, Ўзбекистонда аҳоли энг зич жойлашган ҳолда, суғориладиган майдонларимиз жон бошига энг кам миқдорни ташкил қилади. Бундай омилларнинг мавжудлиги бизда экологик муаммоларнинг мураккаблашувига олиб келади. Бу масаланинг бир томони, уни иккинчи томони шуки, антропоген омилларни атрофлича ўрганган ҳолда уларни атроф-муҳитга бўлган салбий таъсирини камайтириш ва уларни бартараф этиш йўлларини қидиришдир.

Адабиётлар 1. Бутник А.А., Нигманова Р., Пайзиева С.А., Саидов Д.К. «Экологическая анатомия пустынных растений». Из. «ФАН», Ташкент, 1991. С. 147 2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. «Ботаник морфология и анатомия растений». Из. просвещение. Москва. 1988. с. 480. 3. Вехов В.Н., Лотова П.И., Филин В.Р. «Практикум по анатомии и морфологии растений». Из. МГУ. Москва. 1980. С.190. 4. Воронин Н.С. «Руководство к лабораторным занятиям по анатомии и морфологии растений». Москва. Из. Просвещение. 1981. С.154. 5. Жизнь растений. Том I. 1974. Из. Просвещение. С. 487. 6. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. «Биология». Из. Мир. Москва. 1990. С.368. 7. Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. «Современная ботаника» Из. Мир. Москва. 1990. С. 347. 8. Хржановский В.Г. «Курс общей ботаники» Из. Высшая школа Москва. 1976. с. 272. 9. Эсау К. «Анатомия растений». Из. Мир. Москва. 1969. С. 564. 10. Эзау К. «Анатомия семенных растений». Т. I, 2. Из. Мир. Москва. 1980. С.218. 11. Яковлев Г.П., Челембитько В.А. “Ботаника”. Из. Высшая школа, Москва. 1990. С.367.

O'xshashlar

Атмосферанинг ифлосланишини экосистемаларга таъсири

Саноат ботаникаси фаниниа вазифалари

Ўсимликларнииг атроф-мухитни ифлосланишига чидамлилиги

Ўсимликлар томонидан оғир металларни аккумуляция қилиниши

Ўзбекистоннинг ноёб ва йўқолиб кетиш хавфи остидаги ўсимлик турлари