Kun tartibi, shaxsiy gigiyena, organizmni chiniqtirish, ratsional ovqatlanish - sog’lom turmush tarzining muhim qismlari - Valeologiya - Referatlar

Kun tartibi, shaxsiy gigiyena, organizmni chiniqtirish, ratsional ovqatlanish - sog’lom turmush tarzining muhim qismlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

K un tartibi , sh axsiy gigi y ena , organizmni chiniqtirish, ratsional ovqatlanish - sog’lom turmush tarzining muhim qismlari: Reja: 1. K un tartibi . 2. S h axsiy gigi y ena. 3. Ratsional ovqatlanish

Kun tartibi. Kun tartibini gigiyenik qoida va talablar asosida tashkil etilish orqali har bir ishni har kuni ma`lum belgilangan vaqtda bajarishga, ma`lum belgilangan vaqtda ovqatlanish va dam olishga organizm moslashadi. Boshqacha aytganda har bir ishni bajarish, ovqatlanish, dam olish, uxlash vaqtiga shartli refkeks hosil bo`lib, dinamik stereotip shakllanadi.Buning natijasida vaqt tejaladi, har bir ish aniq belgilangan vaqtda bajariladi, ovqatlanish va dam olish me`yorida bo`ladi, organizm charchamaydi, faoliyat samaradorligi ortadi. Kun tartibiga amal qilish tufayli odam intizomli bo`lishiga, mas`uliyatni to`liq his etishiga, uning ma`naviy va axloqiy jihatdan yuksalishiga zamin yaratadi. Kun tartibi taxminan quyidagicha bo`lishi tavsiya etiladi: Uyqudan uyg`onish - ertalab soat 7ºº. Ertalabki gigiyenik gimnastika (badantarbiya). Badantarbiya yurishdan boshlanib, yugurishga o`tiladi. So`ngra gimnastika mashg`ulotlari bajariladi.Bunda tananing hamma muskullari harakatlantiriladi. Gimnastika mashg`ulotlarida qo`l, yelka, gavda, oyoq muskullari navbat bilan harakatlantiriladi.Ertalabki gigiyenik badantarbiyadan so`ng chiniqtiruvchi tadbirlar o`tkaziladi.Yuvinib, nonushta qilinadi. Ovqatlanishni har kuni ma`lum aniq belgilangan vaqtlarda bo`lishi ishtahani me`yorida bo`lishiga, ovqatni yaxshi hazm bo`lishiga imkon beradi, ya`ni ovqatlanish vaqtiga nisbatan shartli refleks hosil bo`ladi. Maktab yoki o`quv yurtlaridagi mashg`ulotlar Tushlik. Erkin vaqt: oilaga yordam, sport mashg`ulotlari, ochuq havoda sayr qilish, dam olish.

Yu vazifasini bajarish Kechki ovqat Erkin vaqt, madaniy dam olish, oilaga yordam, ochuq havoda sayr qilish. Kech soat 20 dan keyin trenirovka mashg`ulotlarini o`tkazish tavsiya qilinmaydi, chunki kechki paytdagi mashg`ulotda markaziy nerv tizimi qo`zg`algan holatda bo`lgani uchun uyqu tinch bo`lmaydi. Uyqu – dam olishning asosiy va hech narsa bilan almashtirib bo`lmaydigan turi hisoblanadi.Uyqu yetarli bo`lishi va uni to`g`ri tashkil etilishi sportchi sog`lig`ini mustahkamlash va ish bajarish qobiliyatini yuqori darajada bo`lishini ta`minlaydi.Oquvchi - talabalar bir kecha-kunduzda 8-9 soat uxlashi kerak.Uxlash soat 22 da, uyg`onish soat 6 da, yoki uxlash 23 da, uyg`onish soat 7 da. Har kuni bir vaqtda uxlash bir vaqtda uyg`onishga odatlangan odam yotishi bilanoq darrov uxlaydi, uyqu tinch bo`lib, yaxshi dam oladi.Uyg`onish vaqti yetishi bilanoq u uyg`onadi. Uyqudan keyin ish bajarish imkoniyati yaxshi bo`ladi.Uxlash uchun ko`rpa-to`shak qulay bo`lishi kerak (matras, 2 ta choyshab, jun odeyal, yumshoq yostiq).Uyqudan oldin deraza darchasini ochib havosi yangilanishi lozim. Uyqudan oldin ochiq havoda 10-20 minut sayr qilish uyquning unumli bo`lishiga ijobiy ta`sir qiladi. Shaxsiy gigiyena.Shaxsiy gigiyena tushunchasi asosida har bir shaxs zimmasida o`zining va jamiyat a`zolarining, qolaversa kelajak avlodlar sog`lig`i va tabiatni muhofaza qilish uchun zarur bo`lgan gigiyenik bilimlarni o`zlashtirish va ularga amal qilish mas`uliyati turadi.Ayrim odamlar shaxsiy gigiyena tushunchasini tor ma`noda tasavvur qilib, uni asosan ozodalik ya`ni taom iste`mol qilish oldidan qo`l yuvish, kechqurun va ertalab tishlarni tozalash, tanani toza saqlash kabi oddiy masalalar bilangina bog`lashga odatlanib qolganlar. Aslida esa shaxsiy gigiyena tushunchasi ancha keng ma`nodagi masalalarni o`z ichiga oladi va sog`lom turmush tarzi qoidalarining asosini tashkil etadi.

Chunonchi, ozodalik (teri gigiyenasi), tish va og`iz bo`shlig`i, kiyim va poyabzal gigiyenasi kabi masalalarni o`z ichiga oladi. Terini parvarish qilish va teri kasalliklarining oldini olish. Donishmand xalqimizning maqoliga ko`ra teri-sog`liq oynasidir.Teri odam organizmida himoya, ayirish, nafas olish, tana harorati doimiyligini ta`minlash kabi hayotiy muhim funksiyalarni bajaradi.Bu funksiyalar normal o`tishi uchun teri doimo toza bo`lishi zarur. Terining eng ustki epidermis qavatining hujayralari uzliksiz po`st tashlab yangilanib turadi. Har sutkada teri yuzasida 10-15 gramm epidermis hujayralarining chiqindilari hosil bo`ladi.Agar odam muntazam ravishda yuvinib turmasa, terisining ustki qavatidan ajralgan po`st chiqindilari ter va yog` bezlarining suyuqligi bilan qo`shilib teriga yopishib qoladi.Terining ustki qismi chiqindi moddalar bilan qoplanib, ter va yog` bezlarining suyuqlik chiqaradigan kanalchalarini yopib qo`yadi.Buning oqibatida terining nafas, ayirish, tana harorati doimiyligini ta`minlash funksiyalari buziladi. Bundan tashqari teri ustini qoplagan chiqindi moddalar, ya`ni kirlanish kasal qo`zg`atuvchi mikroblar yashashi va ko`payishi uchun qulay sharoit yaratadi. Ma`lumki, kirlangan teri qichiydi va odam qashishi tufayli teri tindalanadi, tilinadi. Bu jarohatlarga tushgan mikroblar yiringli yara hosil qiladi. Shuningdek, terini qashigan paytda undagi mikroblar tirnoq ostiga kirib qoladi va qo`lni sovunlab yuvilmasa, ovqat iste`mol qilganda ular hazm a`zolariga kirib, me`da-ichak kasalliklarining yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Yuqumli gepatit “A”, ichburug`, ich terlama kabi kasalliklarining asosiy sababi oddiygina ozodalikka rioya qilmaslik, ya`ni idish-tovoqlarni toza yuvmaslik, qora pashshalarga qarshi kurashmaslik, taom iste`mol qilishdan avval qo`lni yuvmaslikdir. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan holda ta`kidlash lozimki, terini toza saqlash odam madaniyatining asosiy ko`rinishlaridan biri bo`lib hisoblanadi;

- bolani yoshligidan qo`l yuvishga o`rgatish lozim.Qo`lni ovqatlanishdan oldin albatta yuvish kerak; - yuz, bo`yin sohalarini har kuni ikki marta ertalab va kechqurun uxlash oldidan yuvish lozim; - haftada 1-2 marta hammomga kirish yoki issiq dush qabul qilish lozim. Cho`milganda o`quvchilar maxsus “Bolalar” sovunidan foydalansalar yaxshi bo`ladi. Bu sovunning tarkibidagi lanolin moddasi terini yumshatadi, undagi bor kislota teridagi mikroblarni yo`qotadi. Ba`zi joylarda suvning tarkibidagi kalsiy, magniy tuzlari ko`p bo`lganligi uchun bunday suv qattiq suv deyiladi.Bunday suvda yuvinish va cho`milish terini qotirib qo`yadi, uning kiri yaxshi ketmaydi.Qattiq suvni yumshatish uchun uni qaynatish yordamida tuzlarini cho`ktirish kerak. Tirnoqlarni toza saqlash va parvarish qilish muhim ahamiyatga ega.Ayniqsa, yosh bolalar, boshlang`ich sinf o`quvchilari turli buyumlar va o`yinchoqlar bilan ko`proq shug`ullanishadi.Shuning uchun ularning tirnoqlari orasiga chiqindilar, mikroblar, gijja tuxumlari kirib qolib, ovqat bilan me`da-ichaklarga tushadi va turli xil yuqumli kasalliklarning yuzaga kelishiga sabab bo`ladi.Shuning uchun har kuni tirnoqlarning orasini shyotka va sovun bilan yaxshi yuvish, haftada bir marta tirnoqlarni olib turish zarur. Har kuni kechqurun uxlash oldidan oyoqlarni yuvish, paypoqni har 3 kunda almashtirish tavsiya etiladi. Kiyim va poyabzalga bo`lgan gigiyena talablari. Odamning kiyim va poyabzali yil fasliga mos bo`lib, havoni yaxshi o`tkazish xususiyatiga ega bo`lishi kerak. Sintetik materialdan tikilgan kiyimlar, rezinadan tayyorlangan poyabzallar havo o`tkazmaydi.Shuning uchun terining ter bezlaridan ajralgan suyuqlik yaxshi bug`lanmaydi.Buning oqibatida ichki kiyimlar, paypoqlar ho`l bo`lib odam shamollab qolishiga sabab bo`ladi. Shunga ko`ra

Respublikamizning issiq iqlim sharoitida sintetik materiallardan tikilgan kiyim, paypoq va rezina poyabzal kiyim gigiyena nuqtai nazaridan tavsiya etilmaydi. Bunday materiallardan tayyorlangan sport kiyimlari va poyabzallarini faqat mashg`ulot paytida kiyish mumkin. Bizning iqlim sharoitimiz yoz oylarida paxtadan tayyorlangan gazlamadan tikilgan kiyim, qish faslida esa jun va boshqa tabiiy gazlamalardan tayyorlangan kiyim, charm poyabzal kiyish maqsadga muvofiq bo`ladi. Poshnasiz poyabzal (kalish, shippak, slans, keda, krasovka kabilar)ni kun davomida uzoq muddat kiyish yaramaydi.Chunki, bu yassi oyoqlikning yuzaga kelishiga sabab bo`ladi.Bunday poyabzallarni qisqa vaqt davomida kiyish mumkin. Shuningdek, poshnasi juda keng bo`lgan uchi tor poyabzal ham yassioyoqlikning yuzaga kelishiga sabab bo`ladi.Qizlar uzoq vaqt baland poshna poyabzal kiyishi natijasida ularning umurtqa va chanoq suyaklari egrilanib qolishi, shuningdek yassi oyoqlik yuzaga kelishi mumkin.Bu hol kelajakda tug`ish jarayoni qiyinlashuviga sabab bo`ladi.Qizlar poyabzalining poshnasi keng, balandligi 2-3 sm.dan oshmasligi lozim. Tor poyabzal oyoqda qon aylanishini qiyinlashtiradi.Shuning uchun odam tez charchaydi.Qish paytida bunday poyabzal oyoqning sovuq olishiga, revmatizm (bod), buyraklarning yallig`lanishiga, yigit va qizlar ichki jinsiy a`zolarining surunkali yallig`lanish kasalliklarining yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Tanani parvarish qilish. Tanani parvarish qilish birinchi navbatda teri va og`iz bo`shlig`ini parvarish qilishdan iboratdir. Tanani parvarish qilish muhim gigiyenik ahamiyatga ega.Teri parvarishi quyidagi tadbirlarni o`z ichiga oladi: qo`l, yuz, bo`yinni, tananing yuqori qismini har kun sovunlab yuvish;

trenirovka mashg`ulotidan keyin iliq dush qabul qilib, badanni quruq sochiq bilan ishqalab artish va tana muskullarini uqalash (massaj qilish); hammom, vanna, dushda cho`milish har 4-5 kunda (sovun va mochalka bilan); cho`milgandan keyin badanni quruq sochiq bilan yaxshilab artib, toza ich kiyim kiyish. Qo`lni parvarish qilish – ayniqsa muhim gigiyenik ahamiyatga ega.Chunki, odam qo`li bilan ko`pgina narsalarni, buyumlarni ushlaydi, boshqa odamlar bilan qo`l berib so`rashadi.Bular tufayli qo`lga har xil kasallik qo`zg`atuvchi mikroblar yuqadi.Ayniqsa, tirnoq ostida mikroblar ko`p bo`ladi.Shu bois har bir ishni bajargandan keyin, trenirovkadan oldin qo`lni sovun bilan yuvish, shuningdek, ovqatlanishdan oldin qo`lni sovunlab yuvishga odatlanish zarur. Gimnastika, og`ir atletika, eshkak eshish sporti bilan shug`ullanuvchilar qo`lida qavarish hosil bo`lishining oldini olish uchun har kuni mashg`ulotdan keyin qo`lni sovunlab yuvib, glitserin yoki boshqa malham surtishi lozim. Qavarishni yumshatish uchun 3% li salitsilat malhamidan har 3-5 kunda surtish yaxshi natija beradi. Oyoqlarni parvarish qilish. Har kuni uxlash oldidan oyoqlar issiq suvda sovun bilan yuviladi.Oyoqda qavarish hosil bo`lsa maxsus qavarish suyuqligi surtiladi yoki qavarish plastri qo`yiladi.Paypoqlar tez-tez almashtiriladi. Epidermofitiya – bu oyoq panjalari orasida paydo bo`ladigan yuqumli zamburug`li teri kasalligidir. Belgilari: barmoqlar orasida qichish, achishish, terining qizarishi, po`st tashlashi, pufakchalar hosil bo`lishi bilan xarakterlanadi. Zamburug`lar sport zalidan, dush xona polidan, boshqa sportchining paypog`i, poyabzalidan yuqishi mumkin.Kasallikning oldini olish uchun boshqalarning paypog`i, poyabzali, sochig`idan foydalanmaslik, mashg`ulotdan keyin sovunlab yuvish va barmoq oralarini quruq, toza sochiq bilan artish kerak.

Terining yiringli kasalliklari (piodermiya). Terida yiringli toshmalar, yaralarning paydo bo`lishiga sabab shaxsiy gigiyena qoidalariga amal qilmaslik, har hafta hammomda cho`milmaslik, ichki kiyimlarni muntazam almashtirmaslik, mashg`ulot paytida badan terisining ishqalanishi, sport anjomlarining ifloslanishi kabilar. Terining yiringli kasalliklarining oldini olish uchun shaxsiy gigiyena qoidalariga amal qilish, ichki kiyim, poyabzal, sport anjomlari bilan ta`minlash. Terinining qirilishi, tilinishi va boshqa mayda jarohatlariga shu paytning o`zidayoq yod yoki brilliant ko`ki surtish, bular bo`lmaganda spirt, odekalon surtish. Og`iz bo`shlig`i va tishlar parvarishi. Ertalab va kechqurun tishlarni tashqi va ichki tomonidan tish shyotkasi va pasta bilan 1-2 minut davomida tozalash.Tish shyotkasining yo`nalishi milkdan tishning qirrasi (uchi) tomon bo`lishi lozim.Ovqatlanish paytida issiq va sovuq taom, ichimliklarni ketma-ket iste`mol qilmaslik.Ovqatlanishdan keyin og`izni iliq suv bilan chayish.Og`iz shilliq qavatida, tishlarda og`riq paydo bo`lishi bilanoq stomatolog shifokoriga murojaat qilish.Yiliga 2 marta stomatologning profilaktik ko`rigidan o`tish. Kiyim va poyabzali gigiyenasi. Kiyim quyidagi gigiyenik talablarga mos bo`lishi lozim: 1.Havo o`tkazishi; 2.Issiqlik o`tkazishi; 3.Suv va namlikni o`tkazishi; 4.Elektrga statikligi. 5.Zararsizlantirish (tozalash) tadbirlarini oson o`tkazilishi;

6.Silliqligi (harakat paytida kiyimning ro`paradan kelayotgan shamol qarshiligini silliq o`tkazib yuborish xususiyati). Kiyimning havo o`tkazuvchanligi – bu tashqi muhit havosi bilan kiyim ichidagi havo almashinuvidir. Doimiy ravishda teridan ter suyuqligi ajralib turadi.Jismoniy mashg`ulot bajarganda esa terning ajralishi ko`payadi.Ter tarkibida modda almashinuv jarayonida hosil bo`lgan qoldiq moddalar: mochevina, ammiak, tuzlar, bug`, gaz bo`ladi. Ter suyuqligini, hamda unda erigan qoldiq moddalarni tashqi muhitga chiqarilishi, tashqi muhitdan esa toza havoning teriga o`tkazilishi me`yorida bo`lishi uchun kiyim tayyorlangan matolarning havo o`tkazish xususiyati gigiyenik talabni qondiradigan darajada bo`lishi lozim. Paxta tolasi, jun, tabiiy ipak, kanop gazlamalardan tayyorlangan kiyimlarning havo o`tkazuvchanlik xususiyati gigiyenik talabga javob beradi. Kiyimning issiqlik o`tkazuvchanlik xususiyati. Ob-havo sovuq paytlarida kiyimning tanadagi issiqlikni tashqi muhitga o`tkazishi talab qilinadi.Jun gazlamalardan tayyorlangan kiyimlar issiqlikni o`zida saqlab, tashqariga kam o`tkazadi.Ularni ob-havo sovuq paytida kiyish tavsiya etiladi. Ob-havo issiq paytida issiqlikni o`zidan yaxshi o`tkazadigan paxta tolasi gazlamalaridan tayyorlangan kiyimlar tavsiya etiladi. Gigroskoplik - bu gazlamaning namlikni shimish xususiyatidir.Jismoniy mashg`ulot bajarganda badandan ter ajralishi ko`payadi.Shu bois, sportchining kiyimi yuqori darajadagi gigroskoplik xususiyatiga ega bolishi kerak.Ana shu gigroskoplik xususiyatiga ko`ra jun gazlamadan tayyorlangan kiyimlar birinchi o`rinda (gigroskopligi-15-17 %); paxta ipidan tayyorlangan kiyimlar-ikkinchi o`rinda (gigroskopligi-8-12%); neylondan tayyorlangan kiyimlar – uchinchi o`rinda (gigroskopligi – 3,8 %), lavsandan tayyorlangan kiyimlar-to`rtinchi o`rinda (gigroskopligi-0,5%) turadi.

Elektr statiklik – bu gazlamaning o`zida elektr zaryadini saqlash xususiyati. Kiyim o`zida elektr zaryadini qanchalik ko`p saqlasa, u shunchalik tanaga, asab tizimi faoliyatiga salbiy ta`sir ko`rsatadi.Elektrostatiklik jundan tayyorlangan kiyimlarda eng kam bo`ladi, jun kiyimlari gigiyena talabiga to`liq javob beradi. Zararsizlanuvchanlik. Kiyimlarga tashqi muhitdan turli xil kasalliklarni qo`zg`atuvchi mikroblar tushishi mumkin.Ulardan zararsizlantirish uchun odatda kiyimlar qaynoq suvda yuviladi.Jun va paxta ipidan tayyorlangan kiyimlar qaynoq suvning yuqori haroratiga chidamli bo`ladi, ya`ni ular yaxshi zararsizlantirilishi mumkin. Ammo, sintetik gazlamalardan tayyorlangan kiyimlar suv harorati +30 +40º dan yuqori bo`lganda bardosh bera olmaydi, ya`ni yirtilib ketadi, demak, mikroblardan tozalanish darajasi past bo`ladi. Kiyimning silliqligi va vazni – sintetik gazlamadan tayyorlangan kiyimlar silliq, elastik, yengil bo`lib, badanga yopishib turadi.Bunday kiyim yurish, yugurish mashg`ulotlarida ro`paradan esayotgan shamol qarshiligini osonlik bilan o`tkazib yuboradi. Demak, sintetik gazlamalardan tayyorlangan kiyimlar shamol paytida sportchining shamol esayotgan tomonga yurish, yugurish harakatlarini bajarilishiga osonlik (qulaylik) yaratadi. Shunday qilib, jun, paxta ipi gazlamalaridan tayyorlangan sport kiyimlari havoni yaxshi o`tkazadi, issiqlik o`tkazishi past bo`lib, sovuq paytlarda sportchini sovuqqotishdan saqlaydi, gigroskoplik xususiyati yuqori bo`lib, ter suyuqligi va namlikni yaxshi o`tkazadi, elektrostatikligi past bo`lgani uchun kiyimni qaynatish yo`li bilan zararsizlantirishga qulay bo`ladi.Demak, jun va paxtadan tayyorlangan sport kiyimlari gigiyenik talablarga mos keladi. Sintetik materiallardan tayyorlangan kiyimlar yengil, silliq bo`lib, asosan shamol paytlarda sportchining shamol esayotgan tomonga harakatini osonlashtiradi (qulaylashtiradi).Ammo jun va paxta ipi gazlamalaridan tayyorlangan kiyimlarga nisbatan gigiyenik sifati past bo`ladi.

Poyabzal. Jismoniy tarbiya mashg`ulotlari uchun mo`chang`illangan poyabzal quyidagi gigiyenik talablarga javob berishi kerak: 1.Poyabzal tovonlarda haroratni doimo bir xilda bo`lishini ta`minlashi lozim (poyabzalning issiqlik o`tkazuvchanligi yaxshi bo`lishi kerak); 2.Tovonlarda namlik saqlanmasligi lozim (poyabzalning havo o`tkazuvchanligi yaxshi bo`lishi kerak); 3.Poyabzal terni o`ziga shimadigan, namlikni saqlamaydigan (gigroskopligi yaxshi) bo`lishi talab qilinadi; 4.Tashqaridagi namlikni o`tkazmaydigan (tovonni namlikdan himoya qiladigan) bo`lishi kerak; 5.Poyabzal tovon terisini shilinishidan, qadoq bo`lishdan, yassi tovonlikni yuzaga kelishidan saqlashi kerak; 6.Poyabzal oyoqqa loyiq bo`lishi, oyoq uchlari va tovonni ishqalanishi, qisilishi, qirilishi, shilinishidan asrashi kerak; 7.Poyabzal oyoqni har tomondan suyab turishi (koretliligi yaxshi), egilishi- bukilishi yaxshi bo`lishi lozim; Charmdan tayyorlangan poyabzal gigiyenik jihatdan sifatli hisoblanadi. Sport poyabzalining issiqlik o`tkazuvchanligi ko`p jihatdan paypoq sifatiga bog`liq. Jun va ip paypoq issiqlikni yaxshi o`tkazadi. Havo sovuq paytlarda jun va ip paypoqni birgalikda ikki qavat qilib kiyish tavsiya etiladi. Jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlarida rezina poyabzal kiyish tavsiya etilmaydi. Chunki, u havoni yaxshi o`tkazmaydi, oyoqlarni terlatadi.

Ratsional ovqatlanish Ovqat odam organizmida ikkita muhim funksiyani bajaradi: 1.Ovqatning energetik funksiyasi.Ovqat moddalari organizmda kislorod yordamida oksidlanib, energiya hosil qiladi.Bu energiya to`qima va a`zolarning normal ishlashi, tana harorati doimiyligini ta`minlash, odamning harakatlanishi, aqliy va jismoniy mehnati uchun sarflanadi. 2.Ovqatning plastik funksiyasi.Ovqat tarkibidagi moddalar, ayniqsa oqsil hujayralarning tarkibiy qismiga kiradi, ya`ni hujayralar bo`linib ko`payishi, ularning eskirgan qismlari yangilanishini ta`minlaydi. Ratsional ovqatlanishning ahamiyati va qoidalari. Ahamiyati.Odam sog`lom va baquvvat bo`lishida, yoshlar normal o`sishi va rivojlanishida, aqliy va jismoniy ish bajarish qobiliyatining yaxshi bo`lishida ratsional ovqatlanish muhim ahamiyatga ega. Qoidalari. Ovqatlanishning gigiyena qoidalari asosida ratsional (oqilona) tashkil etilishi uchta qoidaga asoslanadi: 1.Ovqatlanishning miqdor qoidasi. Bir kecha-kunduzda ovqatdan organizmda hosil bo`ladigan energiya miqdori sarflanadigan energiya miqdoriga teng bo`lishi kerak. 2.Ovqatlanishning sifat qoidasi.Bir kecha-kunduzda ovqat tarkibidagi oqsillar, yog`lar va uglevodlar, suv, mineral tuzlar, vitaminlarning miqdori odam organizmining shu moddalarga bo`lgan ehtiyojini qondirishi kerak. 3.Ovqatlanishning uchinchi qoidasi-ovqatlanish tartibidir.Bir kecha-kunduzdagi ovqat miqdori (kalloriyasi) to`rt qismga bo`lingan holda iste`mol qilinishi kerak. Ovqatlanish tartibi taxminan quyidagicha tuzilishi mumkin:

ertalabki nonushta – bir kecha-kunduzdagi ovqat kalloriyasining 25-30 foizini tashkil etishi kerak (soat 7-7.30 da); tushki ovqat – bir kecha-kunduzdagi ovqat kalloriyasining 35-40 foizini tashkil etishi kerak (ish yoki o`qish joyida belgilangan tartib bo`yicha soat 12-13 gacha yoki 13-14 gacha); kechki ovqat – bir kecha-kunduzdagi ovqat kalloriyasining 15-20 foizini tashkil etishi kerak (soat 19-20 da). Yuqorida ko`rsatilgan uch marta asosiy ovqatlanishdan tashqari, qo`shimcha ovqatlanish ham ko`zda tutiladi.Bu bir kecha-kunduzdagi ovqatning 10-15 foizini tashkil etishi mumkin (soat 16-16.30 da). Ovqat miqdori va sifatiga gigiyenik talablar. 1.Ovqat miqdori, uning kalloriyasi organizmning energiya sarfini to`liq qoplashi va bajaradigan faoliyatga mos bo`lishi zarur. 2.Ovqat tarkibidagi moddalar (oqsillar, yog`lar, uglevodlar, suv, mineral tuzlar, vitaminlar) organizmning fiziologik jarayonlari me`yorida kechishi, hujayra- to`qimalarning muntazam yangilanib turishi, yosh organizmning o`sishi va rivojlanishini ta`minlashga yetarli bo`lishi zarur. 3.Ovqatning harorati, tashqi ko`rinishi, hidi va mazasi yoqimli, ishtaha ochadigan bo`lishi talab etiladi. U yaxshi hazm bo`lishi kerak. 4.Ovqat turi, uning mahsulotlari tarkibi har kuni o`zgartirilishi-yangilanishi lozim. 5.Ovqatning tarkibi yashayotgan iqlim va ob-havo sharoitiga mos bo`lsin. 6.Ovqatlanish gigiyena qoidasi asosida tuzilgan kun tartibi asosida amalga oshirilishi lozim. Ovqat ratsionining kalloriyaligi.

Ratsional ovqatlanishning birinchi sharti-bu ovqat ratsionining kalloriyaligidir, ovqatdan hosil bo`lgan energiya organizmning energiya sarfini to`liq qoplashi kerak.Sportda ovqatning energiya qiymati ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Chunki, muntazam o`tkaziladigan trenirovka mashg`ulotlari ko`p energiya sarflanishini talab qiladi. Ovqat tarkibidagi organik moddalar hujayralarda kislorod bilan oksidlanib parchalanganda energiya hosil qiladi.Chunonchi, 1 gr oqsil 4,1 kkal, 1 gr yog` 9,3 kkal, 1 gr uglevod 4,1 kkal energiya hosil qiladi. Odam organizmida bir kecha-kunduzda sarflanadigan energiya 3 qismdan iborat: 1.Asosiy moddalar almashinuvini ta`minlash uchun sarflanadigan energiya.Ertalab nahorda odam tinch yotgan paytda uning nafas olishi, yuragi, jigari, buyraklari, miya hujayralari va boshqa hayotiy muhim to`qima a`zolarini tinch-osoyishta ishlab turishini ta`minlash uchun sarflanadigan energiya.Bu odamning 1 kg tana vazniga 1 soatda 1 kkal.ga teng.Tana vazni o`rtacha 70 kg bo`lgan odamda asosiy moddalar almashuvi bir kecha-kunduzdagi energiya sarfi 1680 kkal.ga teng. 2.Iste`mol qilingan ovqatni hazm qilishga sarflanadigan energiya.Aralash ovqatlarni hazm qilishda energiya sarfi, asosiy moddalar almasinuviga nisbatan, 10 foizga ko`payadi.Bu 168 kkal.ga teng. 3.Umumiy moddalar almashinuvini ta`minlash uchun sarflanadigan energiya.Bu asosiy moddalar almashinuvi, ovqatni hazm qilishga hamda bajargan ishida moddalar almashinuvi kuchayishiga sarflanadigan energiyadan iborat. Umumiy moddalar alamashinuvini ta`minlashga sarflanadigan energiya miqdori bo`yicha, ya`ni bajaradigan ishlarining turiga ko`ra odamlar 4 guruhga bo`linadilar: 1-guruh.Aqliy va yengil jismoniy mehnat bilan shug`ullanuvchi odamlar.Bularning energiya sarfi 2500-3000 kkal.

2-guruh.Mexanizatsiyalashgan jismoniy mehnat bilan shug`ullanuvchi odamlar.Bularning energiya sarfi 3000-3500 kkal. 3-guruh. Qisman mexanizatsiyalashgan jismoniy mehnat bilan shug`ullanuvchi odamlar, muntazam ravishda jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanuvchilar ham shu guruhga kiradi.Bularning energiya sarfi 3500-4000 kkal.ni tashkil etadi. 4-guruh. Mexanizatsiyalashmagan og`ir jismoniy mehnat bilan shug`ullanuvchilar. Bularning energiya sarfi 4000-6500 kkal.gacha bo`lishi mumkin. 3-jadvalda mehnati bo`yicha turli guruhlarga bo`lingan odamlarning kunlik ovqat kalloriyasi ko`rsatilgan. Sportning ko`p harakatlanish va og`ir mashqlar bajarish bilan bog`liq turlarining vakillari to`rtinchi guruhga kiradilar. Bajaradigan mehnati bo`yicha 4-guruhga bo`lingan odamlarning

Kunlik ovqati kalloriyasi. Guruhlar Kunlik ovqat kalloriyasi Izoh. Erkalar. Ayollar. Birinchi guruh. 18-40 yosh 40-60 yosh. Ikkinchi guruh. 18-40 yosh 40-60 yosh Uchunchi guruh. 18-40 yosh 40-60 yosh To`rtinchi guruh. 18-40 yosh 40-60 yosh 2800-3000 2600-2800 3000-3200 2800-3000 3200-3400 2900-3100 3700-3900 3400-3600 2400-2600 2200-2400 2500-2750 2350-2550 2700-2900 2500-2700 3150-3350 2900-3100 Ovqat sifati.Ovqat moddalari tarkibiga oqsillar, yog`lar, uglevodlar, minerallar, tuzlar, suv va vitaminlar kiradi. Shulardan oldingi uchtasi organizmda parchalanib, energiya hosil qiladi: keyingi uchtasi esa energiya hosil qilmaydi, lekin moddalar almashinuvi va organizmdagi boshqa hayotiy jarayonlar normal o`tishida muhim rol o`ynaydi. Bu moddalarning har biri o`ziga xos fiziologik xossalarga

ega.Shuning uchun ularning moddalar almashinuvi jarayonidagi ahamiyati bilan alohida tanishamiz. Oqsillar.Oqsillar, ya`ni proteinlar odam organizm ining sog`lig`i, normal o`sishi va rivojlanishida muhim rol o`ynaydi.Ular organizm da ikki xil fiziologik vazifani o`taydi: plastik va energetik.Oqsillarning plastik ahamiyati shundan iboratki, ular barcha hujayralarning eskirgan qismlari yangilanib turishida va ularning ko`payishida asosiy rol o`ynaydi. Oqsillarning energetik vazifasi shundan iboratki, ular organizm da kislorod ishtirokida oksidlanib, parchalanadi va energiya ajratadi.Bu energiya odam tanasi haroratining doimiyligini saqlash, ichki a`zolarning normal ishlashini ta`minlash, odamning harakatlanishi va har xil ishlar bajarishi uchun sarflanadi. Oqsillar aminokislotalardan tuzilgan.Ular molekulasi tarkibida 20 ta aminokislota bo`ladi.Ularning 10 tasi almashtirib bo`lmaydigan – eng zarur (lizin, triptofan, gistidin, metionin, treionin, leysin, izoleysin, valin, sistein, fenilalanin) aminokislotalardir.Ular organizm da boshqa moddalardan sintez qilinmaydi.Qolgan 10 tasi almashitirish mumkin bo`lgan aminokislotalardir.Oqsillar molekulasidagi aminokislotalar soniga qarab ikki xil bo`ladi: sifatli va sifatsiz oqsillar. Sifatli oqsillar tarkibida yuqorida ko`rsatilgan 10 ta almashtirib bo`lmaydigan aminokislotalarning hammasi bo`ladi.Sifatli oqsillar hayvon mahsulotlarida (go`sht, tuxum, baliq, ikra, sut va sut mahsulotlarida) bo`ladi. Sifatsiz oqsillar tarkibida almashtirib bo`lmaydigan aminokislotalarning ba`zilari bo`lmaydi.Shuning uchun ham ular sifatsiz oqsillar deb ataladi. Sifatsiz oqsillar o`simlik mahsulotlarida (kartoshka, makkajo`xori, no`xat, mosh, loviya, guruch kabilarda) bo`ladi. Sifatli oqsillar hujayralarning tarkibiy qismiga kiradi.Ular hujayralar tarkibiy qismining yangilanib turishida, yosh hujayralar hosil bo`lishida muhim rol o`ynaydi.Bolalar va o`smirlar organizm ining normal o`sishi va rivojlanishida kundalik ovqat tarkibida sifatli oqsillar yetarli bo`lishi kerak.

Sifatsiz oqsillar asosan energiya hosil qilish uchun sarflanadi. Shuni alohida qayd etish kerakki, bolalar organizm ining o`sishi va rivojalanishi uchun ularning ovqati tarkibidagi oqsillarning 80-90%i sifatli (go`sht, baliq, tuxum, sut) bo`lishi kerak.Kattalar ovqati tarkibidagi oqsillarning 50 % i sifatli va 50% i sifatsiz bo`lishi mumkin.Bolalar va o`smirlarning ovqati ratkibida sifatli oqsillar yetarli miqdorda bo`lmasligi ularning o`sish va rivojlanishining sekinlashuviga, organizmning immun holati (yuqumli kasalliklarga chidamlilik xususiyati) pasayishiga sabab bo`ladi.Katta odam kundalik ovqatining tarkibida 80-120 g oqsil bo`lishi kerak. Yog`lar. Yog`lar ham oqsillarga o`xshash odam organizm ida plastik va energetik ahamiyatga ega.1 g yog` organizm da kislorod ta`sirida oksidlanib 9,3 kkal energiya ajratadi.Yog`lar ikki xil bo`ladi: hayvon yog`lari (dumba, charvi kabilar); o`simlik moylari (paxta, kungaboqar, zig`ir, kunjut, makkajo`xori, zaytun moylari). Dumba, charvi va tuxumning sarig`i tarkibidagi yog`larda xolesterin moddasi ko`p.Bu modda ateroskleroz (qon tomirlarining qattiqlashib, mo`rtlashib va torayib qolishi) kasalligi yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Shuning uchun yoshi 40 dan oshgan odam hayvon yog`i va tuxumni kamroq iste`mol qilishi kerak. O`simlik moylarida, ayniqsa, zaytun moyida to`yinmagan moy kislotalar bo`lib, ular xolesterin moddasini eritadi va u organizm dan chiqib ketishiga sharoit yaratadi.Shuning uchun o`simlik moylari yoshi ulg`aygan kishilarda ateroskleroz kasalligining oldini olishda muhim rol o`ynaydi. Odam organizm ining fiziologik ehtiyojiga ko`ra, bir kecha-kunduzgi ovqat tarkibida yog` va oqsil miqdori deyarli teng bo`lishi kerak (80-110g). Kundalik ovqat tarkibida yo`g yetishmasligi bolalar va o`smirlar organizm ining o`sishi va rivojlanishi sekinlashuviga sabab bo`ladi.Bundan tashqari yuqumli kasalliklarga, tashqi muhitning noqulay ta`sirlarida odamning sovuqqa chidamliligi, aqliy va jismoniy ish bajarish qobiliyati pasayadi.Aksincha, yog`larni normadan ortiqcha iste`mol qilish odam semirishiga sabab bo`ladi. Ortiqcha yog` ter ostida, charvida,

yurak, buyrak atrofida to`planadi.Semirish odamning ish faoliyatini pasaytiradi, sog`lig`ini zaiflashtiradi. Uglevodlar. Uglevodlar odam organizm ida asosan energiya manbai bo`lib hisoblanadi.Ayniqsa, jismoniy ish bajarganda ular birinchi bo`lib parchalanadi va hujayra-to`qimalarning, ayniqsa muskullarning faoliyati uchun zarur bo`lgan energiya bilan ta`minlaydi.1 g uglevod kislorod ta`sirida parchalanib 4,1 kkal energiya ajratadi. Uglevodlar asosan o`simliklardan olinadigan ovqat mahsulotlarida ko`p bo`ladi.Katta odamning bir kunlik ovqati tarkibida 350-450 g uglevod bo`lishi kerak. Ovqat tarkibida iste`mol qilingan polisaxaridlar holatidagi uglevodlar og`iz bo`lshlig`ida ptialin, me`da-ichaklarda amilaza fermentlari ta`sirida monosaxaridlarga parchalanib, qonga so`rilgach, to`qima va hujayralarga yetib boradi. Qon tarkibida monosaxarid shaklidagi uglevodlar (glyukoza)ning miqdori normada -80-120 mg % bo`ladi.Odam och qolganda, ya`ni uzoq vaqt davomida jismoniy mehnat bajarganda qonda glyukoza miqdori kamayadi.Bunday vaqtda charchash belgilari yuzaga keladi, ya`ni bosh aylanadi, ko`z tinadi, terlaydi, umumiy holsizlik seziladi.Aksincha, shirinlik ko`p iste`mol qilinganda qonda glyukoza miqdori ko`payadi.Me`da osti bezi kasalligida, unda ajraladigan insulin gormoni kamayib, qondagi glyukozani glikogenga aylantirish jarayoni buziladi va qandli diabet kasalligi yuzaga keladi. Uglevodlarni asosan polisaxaridlar (non, kartoshka, dondan tayyorlangan ovqatlar) shaklida iste`mol qilish tavsiya etiladi.Chunki, bu mahsulotlar odam organizm ida asta-sekin oksidlanib parchalanadi va zarur bo`lgan energiyani kun davomida organizm ga yetkazib beradi.Monosaxaridlar (shakar, konfet, murabbo, asal kabilar) shaklida iste`mol qilinadigan uglevodlar tez parchalanadi.Ular uzoq muddat davomida ko`p miqdorda istemol qilinsa, organizm da yog`ga aylanib, semirishga sabab bo`ladi.Ayniqsa, jismoniy mehnat bilan shug`ullanmaydigan odamlar semirishga moyil bo`ladi.

Jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug`ullanuvchi odamda uglevodlar jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug`ullanuvchi odamda uglevodalar me`yoridan ortiqcha qabul qilinsa, uning parchalanib energiya hosil qilgan qismidan qolgani glikogenga aylanadi.Ish bajarganda, och qolganida glikogen parchalanib, energiya hosil qiladi.Chiniqqan sportchilarning muskullarida glikogen zahirasi ko`proq bo`ladi.Shuning uchun ular uzoq vaqt davomida og`ir jismoniy mashqlarni bajarish qobiliyatiga ega bo`ladi, tez charchab qolmaydi. Suv va mineral tuzlar. Suv odam organizm i barcha hujayra va to`qimalarining tarkibiy qismiga kiradi. Har bir to`qimaning fiziologik xossasiga ko`ra, uning tarkibidagi suv miqdori turlicha bo`ladi.Jumladan, qonning 92 % i, miya to`qimasining 84 % i, tana muskullarining 70% i, suyaklarning 22% i suvdan iborat. Katta yoshdagi odamlar tanasining 50-60 % ini suv tashkil qiladi, yoshlarning tanasida esa suv miqdori bundan ko`proq bo`ladi.Masalan, chaqaloq tana massasining 80 %ini suv tashkil etadi. Suv erituvchilik xossasiga ega. Organizm dagi barcha kimyoviy moddalarning aksariyat qismi qon plazmasidagi, hujayralarning protoplazmasidagi suvda erigan holda bo`ladi.Shuning uchun suv moddalar almashinuvida muhim rol o`ynaydi.Agar odam mutlaqo ovqat iste`mol qilmasa, lekin sivni me`yorida iste`mol qilsa, u 40-45 kungacha (uning tana massasi 40% kamayguncha) yashashi mumkin. Aksincha, ovqat me`yorida bo`lib, suv iste`mol qilinmasa, tana massasi 20-22 % kamaysa, bir haftaga yetar-yetmas odam halok bo`lishi mumkin. Suv ovqat tarkibida va ichimlik sifatida iste`mol qilinadi.Me`da va ichaklardan qonga so`rilgan suv hujayra va to`qimalarda moddalar almashinuvi jarayonida ishtirok etadi, uning asosiy qismi nafas chiqarish, terlash va siydik bilan tashqariga ajratiladi.Katta odamlar organizm ining bir kecha-kunduzdagi suvga ehtiyoji 2-3 l ni tashkil etadi. O`zbekistonning issiq yoz faslida terlash va nafas chiqarish orqali organism ko`p suv yo`qotadi.Shuning uchun organizm ning suvga bo`lgan ehtiyoji ortadi. Og`ir

jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport mashqlari bilan shug`ullangan vaqtda ham terlash va nafasning tezlashuvi natijasida odam ko`p suv yo`qotishi bundan ham ko`proq ortishi mumkin.Lekin suv ko`p miqdorda iste`mol qilinsa, yurakning ishi zo`riqadi va u tez charchab qolishi mumkin. Shuning uchun chanqoqlik yuzaga kelib, og`iz quruqlashganda suvni ko`p iste`mol qilavermasdan og`izni tez-tez chayib turilsa, ayniqsa nordon suv (limonli suv, mineral suv)bilan chanqoqlik bosiladi va yurak zo`riqmaydi. Mineral tuzlar.Odam tanasining barcha hujayra va to`qimalari tarkibida bo`ladi. Ular ikkiga: makroelementlar va mikroelementlarga bo`linadi. Makroelementlarga natriy, xlor, kalsiy, fosfor, kaliy, temir kiradi.Bular qon, hujayra, ayniqsa suyaklar tarkibida ko`p miqdorda bo`ladi. Mikroelementlarga rux, marganets, kobalt, mis, alyuminiy, ftor, yod kiradi. Bular qon, hujayra va suyaklar tarkibida oz miqdorda bo`ladi. Mineral tuzlar modda almashinuvida, ayniqsa hujayralarning qo`zg`alish jarayonida muhim rol o`ynaydi.Natriy va kaliy ionlari hujayralarda biologik tok hosil bo`lishida muhim ahamiyatga ega.Natriy xlorid, ya`ni osh tuzi qon tarkibida 0,9% li fiziologik eritma holida bo`lib, u qonning osmotik bosimi doimiyligini ta`minlaydi.Kalsiy va fosfor tuzlari suyak tarkibida ko`p bo`ladi, ular suyaklarning qattiqligini va mustahkamligini ta`minlaydi.Bundan tashqari, kalsiy ionlari nerv va muskullar qo`zg`aluvchanligini muvozanatlashtirib turadi. Organizm da kaliy kamaysa, nerv va muskullarning qo`zg`aluvchanligi kuchayadi. Bu tana muskullarining tirishishiga sabab bo`ladi (Yosh bolalarda spazmofiliya deb ataluvchi kasallikda shunday bo`ladi). Temir moddasi qizil qon tanachalarining tarkibiga kiradi.U kislorodni biriktirib olib, hujayralarda gazlar almashinuvida va moddalarning oksidlanish jarayonida ishtirok etadi.

Yod qalqonsimon bez ishlab chiqaradigan tiroksin gormonining tarkibiga kiradi, agar organizmda yod yetishmasa, qalqonsimon bezning ish faoliyati buzilib, buqoq kelib chiqadi. Vitaminlar.Vitaminlar biologik faol moddalar bo`lib, organizm da moddalar almashinuvida muhim rol o`ynaydi.Rus olimi N.I.Lunin 1880-yilda himoya qilgan doktorlik dissertatsiyasida vitaminlar hayvonlar organizm i uchun muhim modda ekanligini birinchi bo`lib isbotladi. Uning xulosasiga ko`ra, ovqat tarkibida oqsillar, yog`lar, uglevodlar, tuzlar va suvdan tashqari, alohida moddalar ham bo`ladi, bularsiz organizm yashashi mumkin emas, deyilgan edi.Keyinchalik bu noma`lum muhim moddalar 1912-yilda K.Funk tomonidan vitaminlar deb nomlandi (vita-hayot degan ma`noni bildiradi). Vitaminlarning 40 dan ortiq turi bo`lib, ularning har biri odam organizm ida muhim fiziologik vazifani bajaradi. Agar bir necha hafta, oy davomida kundalik ovqat tarkibida biror vitamin muntazam yetishmasa, uning organizm ida bajaradigan fiziologik vazifasi buziladi.Natijada ma`lum kasallik yuzaga keladi. Agar odam organizm idan biror vitamin mutlaqo yo`qolsa, avitaminoz , uning miqdori kamaysa, gipovitaminoz , me`yoridan oshishida o`ziga xos xastalik belgilari paydo bo`ladi. Masalan, gipovitaminoz A, gipovitaminoz B, gipovitaminoz C va hokazo. Har xil vitaminlar turli vazifa bajaradi.Vitaminlar yog`da va suvda eruvchilarga bo`linadi. Yog`da eruvchilarga A,B,D vitaminlari, suvda eruvchilarga B guruh, K,C, PP kabi vitaminlar kiradi. A vitamin hayvon va odam organizmining o`sishi va rivojlanishida, hujayralarning bo`linib ko`payishida, epiteliy to`qimasining (terining ustki qavati, nafas yo`llari, ovqat hazm qilish a`zolarining ichki shilliq qavatining) funksional holatini normal saqlashda, ko`z o`tkirligining yaxshi bo`lishini ta`minlashda muhim ahamiyatga ega. O rganizm da bu vitamin yetishmaganda teri quruqlashib yoriladi, nafas yo`llari va me`da-ichak ichki qavatining yallig`lanish kasalliklari yuzaga keladi. Ko`rish

o`tkirligi pasayadi, ayniqsa, odam qorong`ida yaxshi ko`ra olmaydi. Bolalar va o`smirlar organizm ining o`sishi va rivojlanishi susayadi. A vitamini baliq yog`ida, sariyog`da, tuxum sarig`ida, jigarda, sabzi, qizil qalampir, o`rik tarkibida ko`p bo`ladi. B guruh vitaminlar.Bu guruhga B1 (tiamin), B2 (riboflavin), B6, B12, B15, PP (nikotin kislota), pantoten kislota va boshqalar kiradi. B 1 vitamin (tiamin) markaziy nerv tizimida qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlari normal o`tishida, odamning aqliy faoliyati yaxshi bo`lishida muhim rol o`ynaydi.Agar u kundalik ovqat tarkibida yetarli miqdorda bo`lmasa, odamda gipovitaminoz B 1 kasalligi yuzaga keladi.Buning belgilari oyoq-qo`l muskullarida uvishib og`rish, holsizlik, tez charchash, odamning aqliy faoliyati pasayadi, ya`ni o`zlashtirish, esda saqlash, e`tiborni muhim masalaga jalb etish kabi qobiliyatlari pasayadi. U arzimagan narsaga jahli chiqadigan bo`lib qoladi. Bu vitamin uzoq muddat davomida yetishmasa, avitaminoz B 1 , ya`ni beri-beri degan kasallik vujudga keladi. Uning belgilari shundan iboratki, nerv tizimida ro`y bergan chuqur o`zgarish natijasida nerv tolalari shol bo`lib qoladi, terida sezuvchanlik oldiniga kuchayadi, so`ngra yo`qoladi, qo`l-oyoq muskullarining harakati kuchsizlanadi. Odam oyog`ini yaxshi ko`tarolmaydi va sudrab bosadi. U qadami kichik – kichik, huddi oyog`iga kishan solingan odamga o`xshab yuradi.Kasallik o`z vaqtida davolanmasa, ko`krak qafasi va diafragma muskullari shol bo`lishi natijasida nafas olish to`xtab qoladi va bemor halok bo`ladi.Bu vitamin guruch po`stida, bug`doy nonda, loviya, no`xat, tuxum sarig`i, yong`oqda, mol jigari tarkibida bo`ladi. B 2 vitamin (riboflavin) ko`zning ravshanligi, ranglarni yaxshi ajratishda, teridagi yaralarning tuzalishida, bolalarning o`sishi va rivojlanishida muhim rol o`ynaydi.U ovqat tarkibida yetarli bo`lmasa gipovitaminoz B 2 yuzaga keladi.Bu kasallikda ko`zning shox pardasi xiralashadi va ko`rish o`tkirligi, ranglarni ajratish qobiliyati pasayadi.Lablar qizaradi, achishadi va yara hosil bo`ladi.Soch to`kiladi.Bu vitamin jigar, buyrak, tuxum sarig`i va sut mahsulotlarida, no`xat, loviya tarkibida bo`ladi.

PP vitamin (nikotin kislota) hujayra va to`qimalarda moddalar almashinuvi jarayoni normal o`tishida muhim rol o`ynaydi.Bu vitamin yetishmasligi natijasida vujudga kelgan gipovitaminoz PP kasalligida nomlari D bilan boshlanuvchi uchta kasallik yuzaga keladi: dermatit, diareya, demensiya. Dermatit -terining kasallanishi, u qizil dog`lar paydo bo`lishi bilan xarakterlanadi. Diareya – me`da -ichakda ovqat hazm bo`lishining buzilishi va ich ketishi bilan xarakterlanadi. Demensiya - markaziy nerv tizimining funksiyasi, ya`ni odamning ruhiy faoliyati buzilishi bilan xarakterlanadi.Bu vitamin jigarda, buyrakda, mol go`shtida, no`xat va loviya tarkibida bo`ladi. C vitamin (askorbin kislota) moddalar almashinuvida, ayniqsa, oqsillar va uglevodlar almashinuvida muhim rol o`ynaydi.Uning yetishmasligi tufayli singa kasalligi yuzaga keladi.Bu kasallik odamda umumiy holsizlik, tez charchash, milklar shishib, qizarib bo`shashib qolishi, tishlar qimirlab tushib ketishi, tishlarni tish cho`tka bilan tozalaganda milk qonashi bilan xarakterlanadi.Bu vitamin ho`l mevalarda, sabzavotlarda, ayniqsa, limon, apelsin, mandarin, karam, pomidor, piyoz tarkibda ko`p bo`ladi. D vitamin organizm da kalsiy va fosfor almashinuvi normal o`tishida ishtirok etadi.U ayniqsa, ikki-uch yoshgacha bo`lgan bolalar suyagining normal shakllanishi, o`sishi va rivojlanishida katta ahamiyatga ega.Bu vitamin yetishmasligi natijasida yosh bolalarda raxit kasalligi yuzaga keladi.Bu kasallik bolaning uch-to`rt oyligidan boshlanishi mumkin. Ovqat normasi. Yuqorida aytilgandek, odam bajaradigan ishning turiga qarab, sarflaydigan energiyasi turlicha bo`ladi, ya`ni aqliy mehnat bilan shug`ullanuvchilar ozroq, jismoniy mehnat bilan shug`ullanuvchilar esa nisbatan ko`proq energiya sarflaydi.Sarflangan energiya miqdoriga qarab, bir kecha- kunduzgi ovqat ratsioniga qo`shiladigan oziq moddalarning miqdori odamning kasbiga, yoshiga qarab turlicha belgilanadi.Ovqat miqdorini belgilashda ob-havo,

iqlim hisobiga olinadi, ya`ni yozning issiq kunlari ovqat tarkibida go`sht, yog` kabi qiyin hazm bo`ladigan va ko`p energiya hosil qiladigan moddalar kamaytirilib, meva, sabzavot va uglevodlar ko`paytiriladi.Qish faslida ovqat tarkibida go`sht, yog` mahsulotlari miqdori ko`p bo`lishi talab etiladi.Chunki, sovuq vaqtda odam organizmidan tashqi muhitga issiqlik ajralishi ko`payadi. Gigiyena fanida aniqlanishicha, o`rta yoshli, aqliy va yengil jismoniy mehnat bilan shug`ullanuvchilarning bir kecha-kunduzgi ovqat ratsioni quyidagicha bo`lishi mumkin: go`sht – 100-150 g (haftada ikki marta shuncha miqdorda baliq iste`mol qilish mumkin); yog` - 100 g bo`lib, yarmi mol yog`i va yarmi o`simlik (paxta, zig`ir, kungaboqar) moyi bo`lishi lozim; tuxum – ikki kunda bir dona (go`sht, baliq bo`lmaganda ularning o`rniga tuxumni 3-4 tagacha ko`paytirish mumkin); sut va sut mahsulotlari – 300-500 g, tvorog 50-100 g (shuncha miqdorda qaymoq, pishloq iste`mol qilish mumkin); non – 400 g, shuning yarmi oq non va yarmi qora non bo`lishi kerak; don va xamirdan tayyorlangan mahsulotlar – 40-60 g (guruch, mosh, no`xat, loviya, grechka, makaron, vermishel, lag`mon, ugra kabilara).Bu mahsulotlar har kuni almashtirib ishlatiladi; qand-shakar – 30-35 g; kartoshka – 200-300 g; sabzavotlar – 200-400 g (karam, sabzi, piyoz, lavlagi, turp, sholg`om kabilar). Bular miqdori ko`p bo`lsa ham zarar qilmaydi.Sabzavotlarning yarmi xom holatda iste`mol qilingani ma`qul;

mevalar – 200-400 g, ko`p bo`lsa ham zarar qilmaydi; tuz 5-6 g (sabzavotlarga tuz sepmasdan iste`mol qilgan ma`qul, ya`ni tuzni faqat issiq ovqatga ishlatish lozim, chunki tuzni ko`p iste`mol qilish skleroz hamda buyrak va jigar tosh kasalliklariga sabab bo`lishi mumkin). Yuqorida ko`rsatilgan ovqat mahsulotlarining bir kecha-kunduzgi miqdori og`ir jismoniy mehnat qiluvchilar uchun 30-50 % ga ko`paytiriladi. Tashqi muhit harorati yuqori bo`lganda ovqat hazm bo`lishining xususiyatlari. Tashqi muhitning yuqori harorati odam organizmining fiziologik jarayonlariga ma`lum darajada salbiy ta`sir ko`rsatadi.O`zbekistonda yoz faslida havo harorati soya joyda +40 +47º gacha ko`tariladi, havoning nisbiy namligi esa anchagina kamayadi.Bunday sharoitda nafas olish tezlashadi, ter ajralishi ko`payadi.Natijada kishi organizmi ko`p suv yo`qotadi, qon quyuqlashadi.Hujayra ichidagi suyuqlikning bir qismi qon tomirlariga o`tishi tufayli hujayra va to`qimalarda suv kamayadi.Shunung uchun odam ko`p chanqaydi.Agar tez-tez yetarli miqdorda suv ichib turilmasa,og`izning shilliq pardalari, til quriydi, kishining tanasi qiziydi, natijada tana harorati ko`tariladi va odam o`zini noxush sezadi, ish qobiliyati pasayadi, tez charchaydi. Tashqi muhitning issiq harorati ovqat hazm qilish a`zolari faoliyatiga salbiy ta`sir ko`rsatadi.Yoz faslida so`lak bezlarining, me`da-ichaklarning shilliq pardasi ostida joylashgan mayda bezlarning, me`da osti bezining faoliyati susayadi.Bu bezlardan so`lak va shira ajralishi kamayadi.Me`da-ichaklarning peristaltik va mayatniksimon harakatlari sustlashadi. Shuning uchun yozning issiq kunlarida kishining ishtahasi bo`g`iladi, ayniqsa yog`li, go`stli, qovurilgan ovqatlarning hazm bo`lishi qiyinlashadi, qorin dam bo`ladi.Yoz kunlari kishi organizmi, asosan suv hamda suyuq ovqatlarni, meva va ko`katlarni ko`proq iste`mol qilishni talab qiladi.Kalloriyaga boy yog`li ovqatlarni iste`mol qilish kamayganligi uchun kishi yoz kunlari tez charchaydi, ish qobiliyati pasayadi.

Yoz kunlarida me`da-ichaklarda shira ajralishining kamayishi, ular harakat funksiyasining pasayishi ovqatning hazm bo`lishi va so`rilishini sekinlashtiradi.Buning natijasida ichaklarda mikroblarning ko`payishi uchun sharoit tug`iladi.Bundan tashqari, issiq sharoitda tayyorlangan taomlar tez buziladi, chunki ularga tushgan mikroblar tez ko`payadi va o`zidan zaharli moddalar ishlab chiqaradi. Ovqat hazm qilish a`zolari gigiyenasi. Gigiyena qoidalariga rioya qilish ovqat hazm qilish a`zolarining faoliyati normal bo`lishida va me`da-ichak kasalliklarining oldini olishda muhim ahamiyatga ega.Hazm qilish a`zolari gigiyenasi og`iz bo`shlig`i gigiyenasidan boshlanadi.Og`iz bo`shlig`ini parvarish qilish va toza tutish og`izning shilliq pardasining yallig`lanishdan, og`izda yara paydo bo`lishidan, tishlarni kasallanishdan va og`izda yoqimsiz hid paydo bo`lishidan saqlaydi.Tishlarning sadafdek yaltirab turishi, milk va lablarning tiniq qizg`ish rangda bo`lishi odamning sog`li`gidan va madaniyatidan dalolat beradi.Buning uchun har gal ovqatlangandan keyin og`izni iliq suv bilan chayish kerak.Kechki uyqu oldidan albatta tishni tish shyotkasi bilan milk tomonidan uch tomoniga yuritish kerak.Ana shunda tishlar orasidagi ovqat qoldiqlari chiqib ketadi va milk massaj qilinadi. Milkning massaj qilinishi tishlar ildizining qon bilan ta`minlanishini yaxshilaydi. Og`iz bo`shlig`i va tishni parvarish qilishga e`tibor berilmasa ular orasidagi ovqat qoldig`ida mikroblar ko`payadi. Tishlar yuzasida sarg`ish rangli dog` paydo bo`ladi, og`izdan yoqimsiz hid keladi, milk va tishlarga so`lak tarkibidagi mineral tuzlar o`tirib, tishda tosh hosil qiladi.Bundan tashqari, tishlar orasida ko`paygan mikroblar milkni yallig`lantiradi, tishlarning kasallanishiga sabab bo`ladi. Ovqat hazm qilish a`zolarini kasalliklardan saqlashda tozalikka rioya qilish muhim ahamiyatga ega. Afsuski, ba`zilar eshik dastasi, transport vositalari, pul va boshqa buyumlarni ushlagandan va boshqalar bilan qo`l berib so`rashgandan keyin qo`lni yuvmaydi, shuningdek, bozor va do`konlardan xarid qilingan mevalarni

yuvmasdan iste`mol qilaveradi.Bu esa ichburug` (dizenteriya), yuqumli gepatit kasalligi, salmonellyoz (ovqatdan zaharlanish), ich terlama (qorin tifi) kabi kasalliklarning yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Ovqat hazm qilish a`zolarining faoliyati normal bo`lishida idish-tovoqning tozaligi, taomlarning sifatli tayyorlanishi, tashqi ko`rinishi, yoqimli hidi, ta`mi katta ahamiyatga ega.Ta`m va hid bilish a`zolari orqali ovqatlanish shartli reflekslari qo`zg`atiladi.Bu esa og`izda so`lak va me`da-ichaklarda shira ajralishini kuchaytiradi hamda ishtahani ochadi. Ovqat hazm qilish a`zolarining funksiyasi normal bo`lishida ovqatlanish gigiyenasiga e`tibor berish muhim ahamiyatga ega.Me`dada aralash ovqatlar o`rtacha to`rt soat davomida saqlanadi va hazm bo`ladi. Shuning uchun har to`rt soatda ovqatlanish zarur.Agar ovqatlanish orasidagi vaqt to`rt soatdan kam bo`lsa, ovqat moddalari me`dadan o`n ikki barmoq ichakka o`tib ulgurmaydi.Buning oqibatida eski ovqat bilan yangi ovqat aralashib, me`daning normal faoliyati buziladi va qorin dam bo`ladi.Aksincha ovqatlanish orasidagi vaqt 4 soatdan ko`p bo`lsa, me`da bo`shab qoladi va uning bezlaridan ishlab chiqarilgan fermentlar va xlorid kislota me`da shilliq pardasiga ta`sir etib, uni yallig`lantiradi. Ovqatlanish tartibining buzilishi tez-tez takrorlanib tursa, surunkali gastrit va me`daning yara kasalligi yuzaga kelishi mumkin.

O'xshashlar

Jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlari - sog’lom turmush tarzining ajralmas qismi

Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanining predmeti va vazifalari. O`sish va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari. Irsiyat va muhit

Maktab gigiyenasi. Bolalarda sog`lom turmush tarzi. Tibbiy pokizalik

Yoshlar fiziologiyasi va gigiyenasi fanining mazmuni, ahamiyati va tarixi

Valeologiya asoslari fani haqida tushuncha. sog`liq. kasallik. Uchinchi holat