logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Valeologiya
  4. Ko’rish a’zosi (organumvisus)

Ko’rish a’zosi (organumvisus)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

150.1943359375 KB
Ko'chirib olish
Ko’rish a’zosi (organumvisus) Reja: 1. Ko’rish a’zosi (organum visus) 2. Kuz olmasining yordamchi tuzilmalari 3. Kuz tuzilishi Ko’zlar (oculi) juft organ bo’lib, ko’rish analizatorining periferik qismini tashkil qiladi. Ko’rish organi ko’z olmasi ( buebus oculi ) va yordamchi apparatlar - ko’z mushaklari, qovoq va yosh bezlaridan tashkil topgan. Ko’z olmasining qobig’i uch qavatdan iborat (114-rasm): 1. Tashqi yoki fibroz g arda - tunica fibrosa bulbi. 2. O’rta yoki tomirli parda -tunica vasculosa bulbi. 3. Ichki yoki to’r parda - tunica inierna bulbi seu retina. Tashqi parda ko’z olmasining zich himoya qobig’ini hosil qiladi-U orqa, tinyaq bo’lmagan qism - oqsil parda (sclera) va oldingi ti-niq qism - muguz parda (cornea) dan iborag. Tashqi pardadan so’ng qontomirlarga boy o’rgpa parda joylashgan. Bu pardada: xususie tomirli parda (tunica chorioidea). kiprikli tana (corpu ciliare) va yoy parda (iris) farq qilinadi. Kiprikli tanaba , o’z navbatida, quyidagilar farq qilinadi: kiprikli tana mushagidan iborat tahqi bo’lim va ko’z gav- 114- rasm. Ko’z burchagi. 1 - muguz parda; 2 - ko’z olmasining oldingi kamerasi: 3 - rangdor qavat; 4 – k o ’ z oftamat ing orqa kameras ini ; 5 - kuz gavqari; 6 - kiprikli belbor (TCinn boylami); ; 7 - shiiasimon tana; 9 - tojsimon boylach; 10 - kipriksimon tana; a - kiprikli tananing o’simtasi, kiprikli tana mushagi; U - oqsil parda (sklera): 12 - qon tomirli qavat; 13 - to’r parda(V.G . Elnseevdan). harini o’rab turuvchi kiprikli o’simtalardan tuzilgan ichki bo’lim. Qiprikli tanadan oldinga qarab yoy parda chiqadi. YOy pardaning markazidagi «teshik»ni ko’z qorachig’i (pipilla) deyiladi. Tomirli pardaga ichki tomondan pgo’r parda birikib turadi. Bu parda ko’zning orqa qismida ayniqsa kuchli taraqqiy etib, nur sezish qobiliyatiga ega. To’r pardaning bu qismi ko’ruvch i yoki optik qis(rage optica retinae) deb ataladi. To’r parda ancha qalin (05, mm atrofida). To’r pardaning oldingi qismi kipriksimon tana yaqinida juda yupqalashadi (0,15 mm gacha) va ikki qavatli kubsimon epite-liydan tuzilgan yupqa pardaga aylanadi. Bu qism to’r pardaning «k o’ r» q i s m i (pars caecae retinae) deb nomlanadi. «Ko’r» qism o’z navbatida kipriksimon tanani va yoy pardaning orqa yuzasini qoplov-chi bo’limga ajratiladi. To’r parda optik qismining «ko’r» qismiga o’tish chegarasi arrasimon, notekis bo’ladi. Ko’z olmasining ichi bo’shliqdan iborat. Bo’shliqning orqa qismi tiniq yopishqoq massa - shishasimon tana (corpus vitreumj bilan to’lgan. SHishasimon tananing oldingi botiq yuzasidan ikki yoqlama qavariq tana - ko’z gavhari (lens) yotadi. Ko’z gavhari bilan muguz parda orasidagi ko’z olmasi bo’shli-g’ining oldingi qismi suyuq modda ( humor aquaes ) -kamera su-yuqlig’i bilan to’lgan bo’ladi. Ko’z olmasining bo’shlig’i yoy parda yordamida oldingi bo’lim - ko’zning oldingi kamerasi-ga va orqa bo’lim - ko’zning orqa kamerasiga bo’li-nadi. Ko’z olmasidan, aniqrog’i, to’r pardasidan ko’ruv nervi (n. opticus) chiqadi. Ko’z olmasida faoliyati jihatidan farq qilu v chi 4 sistema mavjud: 1. X.Dioptrik yoki nur sindiruzchi sistema - ko’zga tushadigan nurlarni sezuvchi sistemaga etkazib beradi. Bu jarayonda muguz. parda, ko’z olmasining suyuqligi, ko’z gavhari va shishasimon tana ishtirok etadi. 2. Akkomodatcion yoki moslovchi sistema - ko’zga tushadigan tasvirlarni juda yaqqol ravishda sezuvchi sistemaga etkazadi. Bu sistema ko’zning uzoq yoki yaqin masofalardagi tasvirlarni yaq-qol qabul qilishida eng asosiy rolni o’ynaydi. Akkomodatciya ja-rayonida kiprikli tana, yoy parda, uning hosilasi bo’lgan ko’z qo-rachig’i va ko’z gavhari ishtirok etadi. 3. Sezuvchi yoki retceptor sistema - to’r pardada joylashgan fotoretceptor va pigment hujayralardan tashkil topgan. 4. Tayanch, trofik, himoya va harakat sistemasi - tashqi fib-roz tomirli qavatlar, ko’z mushaklari va bezlardan iborat. Ko’z taraqqiyoti. Ko’z uch manbadan: oraliq miya devorining bo’rtmasi, ektodermaning teriga oid varag’i va mezenximadan hosil bo’ladi. Ko’z kurtaklari embrion taraqqiyotining 3-haftasida oldingi miya pufagi yon devorining pastki qismidan ikkita bo’rtma shaklida paydo bo’ladi. Bu bo’rtmalar ko’z pufaklari deb atalib, dastlab oraliq miya bo’shlig’i bilan tutashib turadi. Keyinchalik, ko’z pufakchalarini oraliq miya bilan tutashtiruvchi qism torayib, ingichka kanalga aylanadi va ko’z pufagining oyoqchasini: tashkil etadi. Ko’z pufakchalari paydo bo’lishi bilan ayni bir vaqtda ko’z: pufagi sirtiga yondoshgan ektodermada murakkab jarayonlar sodir bo’lib, ko’z gavharining hosil bo’lishiga olib keladi. Ektodermaning bu qismida hujayralar ko’paya boshlaydi va natijada-ektoderma qalinlashib, ko’z gavhari kurtagini hosil qiladi. Bu kurtak asta- sekin kattalashib ektodermal cho’ntak shaklida ko’z pufagiga botib kirib, uning devorini ikki qavatdan iborat qadahsimon tuzilmaga aylantiradi. Ko’z gavhari cho’ntagining tashqi tomoni qo’shilib gavhar pufakchasiga aylanadi va bu pufakcha ektodermadan ajraladi. Ko’z pufagining devoridan hosil bo’lgan qadahsimon tuzilmaning ichki yuzasi bilan gavhar orasiga mezenxima o’sib kiradi. Qadahsimon tuzilmaning ichki varag’idan to’r parda, tashqi varag’idan esa pigmentli epiteliy deb ataluvchi to’r pardaning yuza epiteliysi vujudga keladi. Ichki varaq neyroblastlari takomillanib, ulardan tayoqcha va kolbachalar shaklidagi fotore-tceptor hujayralar va to’r pardaning boshqa neyronlari hosil bo’ladi. Ko’z qadahining oyoqchasiga to’r pardadan nerv tolalari o’sib kirishi natijasida u ko’rish nerviga aylanadi. Ektodermadan ajralib chiqqan gavhar pufakchasi sirtdan kapsula bilan o’ralgan. Dastlab pufakcha devori prizmatik epiteliydan tuzilib, bo’shlig’i suyuqliq bilan to’lgan. Qeyinchalik, oldingi devorning hujayralari bir oz yassilashib gavharning kubsimon epiteliysiga aylanadi, orqa devor hujayralari esa cho’zilib, gavhar prizmalari yoki tolalariga aylanadi. Gavharning keyingi o’sishi uning ekvatoridagi hujayralari ko’payishi hisobiga yuz beradi. Dastlab, hosil bo’lgan gavhar tolalari gavhar pufakchasi ichiga do’mboqcha shaklida bo’rtib chiqib, gavhar yadrosini hosil qiladi. YAdroga esa gavhar ekvatorida hosil bo’ladigan yangidan-yangi tolalar qat-qat bo’lib tiklanadi. Gavhar tolalari uning bo’shlig’ini asta-sekin to’ldiradi va gavhar zich kompakt tanachaga aylanadi. Ko’z olmasining orqa bo’limidagi mezenxima shishasimon tanaga (corpus vitreum) aylanadi. Ko’z olmasining qolgan pardalari (tomirli va oqsil parda) uning yuzasini qoplovchi mezenximadan rivojlanadi. Ko’z olmasi oldingi bo’limining mezenximasi dastlab shu bo’lim bo’shlig’ini batamom to’ldirib turadi. Keyin unda ayrim mayda bo’shliqlar paido bo’ladi va ularning qo’shilishidan ko’z kamerasi hosil bo’ladi. Bu bo’shliqqa yoy parda o’sib kirib, uni oldingi va orqa ko’z kameralariga ajratadi. Kuz olmasining yordamchi tuzilmalari Bularga ko’z harakat mushaklari, qovoq, ko’z yosh bezlari va yosh. chiqaruvchi yo’llar kiradi. Ko’z mushaklari skelet mushaklari singari tuzilishga egadir. Qovoq (palpebra) - ko’z olmasi oldidagi teri burmasidir. Har bir qovoqda oldingi teri yuzasi va ko’zning biriktiruvchi to’kima pardasi (conjunctiva) deb ataluvchi orqa (ichki) yuzasi tafovut qilinadi. Qovoq-ning tashqi yuzasini qoplovchi teri juda yupqa bo’lib, odatdagi teri kabi tuzilgan. Qovoqning oldingi erkin chekkasida kipriklar joylashadi". Har bir kiprik mayda, sust rivojlangan yog’ beziga ega. Bundan tashqari, ularning mushak tutmagan soch xaltasiga o’zgacha shaklga ega bo’lgan apokrin ter bezlari yoki kiprik bezlari ochiladi. Ularning sekretor bo’limlari oddiy ter bezlarining sekretor bo’limlari kabi kop tokchaga o’xshash chigal hosil qilmaydi, balki «s» shaklida bo’ladi. Qovoq ichida yaxlit tayanch - fibroz plastinka (tarsus), hal qasimon mushak (m. orbicularis oculi) va pretarzal to’qima qatlami yotadi. Bu erda, shuningdek, qon tomirlar va qovoqni ko’taruvchi mushak (m. levator palpebrae) payining tutamlari joylashadi. Tarzal plastinka qovoqning tayanch qismi bo’lib, zich birikti-ruvchi to’qimadan tuzilgan. Qovoq devorining oldingi qismida, biriktiruvchi to’qima qatlamida maxsus yog’ bezlari yotadi. Bu bez uzun chiqaruv yo’lidan iborat bo’lib, unga har tomondan sekretor al’veolalar ochiladi. Qovoqning ichki yuzasi yoki kon’yunktiva ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy ostida yumshoq biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan xususiy qatlam yotadi. Bu erda ko’p miqdorda limfotcitlar va makrofaglar bo’lib, ular ba’zan to’p-to’p bo’lib joylashadi. Kon’yunktivaning yuqori qismida kichik bezlar uchraydi. Ularning tuzilishi yosh beziga o’xshash va shu sababli qo’shimcha yosh bezlari deb ataladi. Ko’z yosh apparati - yosh bezlari, yosh qopchasi va ko’z-burun yosh yo’lidan iborat. YOSH bezlari (gl. lacrimalis) bir necha seroz tipdagi murakkab al’veolyar - naysimon bezchalar guruhidan iborat. Oxirgi bo’limlarining tuzilishi bo’yicha ular og’iz bo’shlig’ining seroz bezlarini eslatadi, ammo uning chiqaruv yo’llarida so’lak naychalariga muvofiq keluvchi qismlar bo’lmaydi. Sekretor bo’limlar-ning bo’shlig’i yaxshi rivojlangan, bularda hujayralararo sek-retor kanalchalar kuzatiladi. Sekretor oxirgi bo’limlarining devori seroz bezlar epiteliysiga o’xshash hujayralardan tuzil-gan. Ularning ostida, bazal membranada mioepitelial hujayra- lar yotadi. YOSH bezining sekreti (ko’z yoshi) asosan suvdan ibo-rat bo’lib, unda 1,5 protcentga qadar NaCl, oz miqdorda (0,5%) al’buminlar va shilliq bo’ladi. Ko’z yoshi bakteriotcid ta’sirga ega maxsus modda (lizotcim) tutadi. Esh bezining sekretor qism-lari kubsimon epiteliy bilan qoplangan bo’lakcha ichidagi chiqa-ruv yo’llariga davom etadi. Bo’laklararo chiqaruv yo’llari ikki qatorli tcillndrsimon epiteliy bilan qoplangan. YOsh kanalcha-lari ko’p qatorli epiteliy bilan qoplangan. Epiteliydan so’ng elastyk tolalar va hujayralarga boy xususiy qatlam ( tunica propria ) yotadi. Xususiy qavatdan keyin uzunasiga yo’nalgan ko’n-dalang-targ’il mushak qatlami joylashadi. Bu mushakning qisqa-rishi kanalchaning kengayishiga olib keladi. Esh qopchasi va ko’z-burun kanalining devori epiteliy va xususiy qatlamdan iborat. Epiteliy ikki qatorli yoki ko’p qatorli b) g ladi. Ko’z qopchasi devorida mayda tarmoqlarga bo’lingan naysimon bezlar mavjud. Xususiy qatlamda ko’p miqdorda limfotcitlar to’plami bo’ladi. Kuz tuzilishi Tashqi fibroz qavat (tunica fibrosa bulbi). Bu qavat ko’z olmasining asosiy qismini qoplovchi sklera va muguz pardadan iborat. Sklera ( sclera yoki oqsil parda) ko’zning eng qalin va zich pardasi bo’lib, ko’zning orqa qutbida qalin - 1 mm ga etadi. Ko’z ekvatoriga yaqinlashganda u yupqalashadi (0,4-0,3 mm), ammo muguz pardaga yaqinlashgach yana qalinlashib, 0,6 mm ga etadi. Sklera zich biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan, undagi kollagen tolalar bir-biri bilan chirmashib, asosan 2 xil-ekvatorial va meridional yo’nalishda yotadi. Qollagen tolalar orasidagi aso-siy modda o’z tarkibida ko’p miqdorda mukoid moddalar tutishi bilan farq qiladi. Kollagen tolalar bilan yonma-yon elastik tolalar ham joylashadi. Ular ayniqsa to’rsimon plastinkada va ko’z mushaklari yopishgan joylarda ko’p bo’ladi. Sklera tolalari orasida yassilashgan fibrotcitlar joylashadi. Bu hujayralar tcitoplazmasida skleraga rang beruvchi pigment donachalari hamma vaqt uchraydi. Qarilikda bu hujayralarda yog’ tomchilari paydo bo’lib, qariyalar sklerasiga sarg’ish rang beradi. Skleraning ko’rish nervi chiqadigan joyi atrofidagi chuqur qatlamlarda ko’p miqdorda melanotcitlar joylashadi. Sklerada qon tomirlar juda kam. Sklerani oziqlantiruvchi arteriyalar uning eng yuza qatlamlaridagina mayda arteriyalar va kapillyarlar to’rini hosil qiladi. Skleraning ichki qatlamida qon tomirlar mutlaqo bo’lmaydi. Skleradagi kollagen tolalarning tutamlari orasida nerv tolalari va nerv oxirlari kuzatiladi. Sklera episkleral to’qima bilan zich bog’langan. Bu to’qima qon tomirlarga boy g’ovak birik-tiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, ko’z chuqurchasini to’ldirib turadi va ko’z olmasining harakatchanligini ta’minlaydi. Ko’z» sklerasining muguz pardaga o’tish joyida har xil shaklli, tarmoqlangan bo’shliqlar (yiriqlar) mavjud, ular o’zaro qo’shilib-skleraning venoz sinusini yoki SHlem kanalini hosil qiladi. Bu tuzilmalar ko’z oldingi va orqa kamerasida joylashgan suyuqliq. harakatida ahamiyatga ega bo’lib, oldingi kameradan suyuqliq-ning venoz sinusiga oqishini ta’minlab beradi. Ko’zning mugue va yoy parda chegarasida qirrali bog’lam joylashgan. Ko’zning shu burchagi uning suyuqlig’ining aylanishida muhim rol’ o’ynaydi. Sklera to’qimasi nihoyatda zich va mustahkam bo’lgani sababli uni ko’zning «skelet» pardasi deb ham hisoblash mumkin. Muguz parda (cornea). Uning qalinligi markazda 0,8-0,9 mm, chekka qismlarida esa 2,1 mm dan ko’proq bo’ladi. Parda tiniq. bo’lib, nur sindirish ko’rsatkichi 1,3-1,4 ga tengdir. Muguz pardada 5 qavat farq qilinadi: 1.) oldiigi yoki tashqi epiteliy; 2) oldingi yoki tashqi chegaralovchi plastinka (Boumen membra-nasi); 3) muguz pardaning xususiy moddasi; 4) orqa yoki ichki chegaralovchi plastinka (destcemet pardasi); 5) muguz pardaning orqa epiteliysi (115-rasm). Muguz pardaning oldingi yuzasini qoplovchi epiteliy (epithelium anterius ) 4- 5 qavatdan iborat tipik ko’p qavatli muguzlanmaydigan yassi epiteliydir. Bu epiteliyning bazal qatlami ko’payish xususiyatiga ega, cho’qqisi yumaloqlashgan baland tcilindrik shakldagi hujayralardan iborat. Bu hujayralar oval shakldagi yadrolari, odatda, epiteliy yuzasiga nisbatan perpendikulyar holatda joylashadi. Bazal qavat ustidagi hujayralar ko’p burchakli, qirrali bo’lib, yumaloq yadrosi hujayra markazida yotadi. YUza qatlamlarda hujayralar yassilana borib, kesmalarda uzun ingichka do’ng shaklida ko’rinadi, Ularning oval yadrolari epiteliy yuzasiga nisbatan parallel joylashgan. Muguzlanuvchi hujayralar epiteliyda mutlaqo bo’lmaydi. Ulayotgan hujayralar ko’z yoshi bilan yuvilib tushadi. Ularning o’rnini ichki qatlam hujayralari to’ldirib turadi. Epite- (15- rasm. Ko’z muguz pardasi. Gematoksilineozin bilan bo’yalgan. 06. 10, ok. 10. muguz pardaning oldyangi epitelyysi (k o’ p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy); 2 - oldingi che-geralovchi membrana (Boumen pardasi)' 3 - muguz parda s ing xususiy moddasi; 4 - orqa chegaralovchi membrana MD.estcemet pardasi; 5 - ko’z oldingi kamerasining sendoteliysn». liy nerv oxirlariga juda boy bo’lib, shu tufayli turli ta’sirotlarga sezgirdir. Bundan tashqari, u o’tkazuvchanlik va yuqori darajada regeneratciya qobiliyatlariga ega. Oldingi chegaralovchi plaschinka" - Boumen membranasi {lamina Hmitans anterior) oddiy 'mikroskopda mutlaqo gomogen (bir xil) tuyuladi. Elektron mikroskopda esa bu bazal membrananing tuzilishi fibrillyar bo’lib, uning bir-biriga chirmashgan nozik kollagen tolalardan iborat 'ekanini ko’rish mumkin. Elastik tolalar bo’lmay-di. Bazal membrananing tashqi yuzasi notekis bo’lib, epiteliyning kambial hujayralari botib turadigan chuqupchalar borlr1gini ko’rish mumkin. Muguz pardaning xususiy moddasi (substantia propria cornae) zich biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, uning fibrillari zich plastinkalarni hosil qiladi. Elektron mikroskopda qaralganda har bir plastinka parallel joylashgan kollagen fibrillalar tutamlaridan ibo-at eka-nini ko’rish mumkin. Fibrillalar va plastinkalar orasida yopishtiruvchi asosiy modda joylashadi. Qo’shni plastinkalardagi tu- tamlarning yo’nalishi har xil bo’lsa ham, har bir plastinkalardz tutamlar bir tomonga yo’nalib, muguz pardaning optik bir jinsligini ta’minlaydi. Asosiy yoki amorf modda glikozaminogli-kanlarga, xususan keratinsul’fatlarga juda boy bo’lib, ular-ning ko’pligi muguz parda moddasining tiniqligini ta’minlaydi. Plastinkalar orasida bir-biri bilan tutashgan yiriqlar sistemasi bo’lib, ularda fibroblastlar turiga kiruvchi hujayra-lar joylashadi. Muguz parda xususiy moddasida qon tomirlar bo’lmasligi uning o’ziga xos xususiyatidir. Bu erda juda ko’p nerv oxirlari joylashib, ular muguz pardaning yuqori sezuvchanligini ta’minlaydi. Orqa chegaralovchi plastinka (lamina Iimitans posterior) qalin tiniq qatlam bo’lib, Boumen membranasi singari u ham oddiy: mikroskopda bir jinsli bo’lib ko’rinadi. Ammo elektron mikroskopda uning asosiy modda bilan o’ralgan ingichka, ma’lum tartibda yo’nalgan kollagen tolalardan tuzilganligi ko’rinadi. Orqa epiteliy yoki oldingi ko’z kamerasining «endoteliysi» (epithelium posterius) bir qavat joylashgan poligonal hujayralardan iborat bo’lib, yadrosi turlicha shaklda bo’lishi (yumaloq, ovalsimon, loviyasimon) mumkin. Bu hujayralarni gliyadan taraqqiy etadi deb ham hisoblashadi. Epiteliy muguz pardadan taroqsimon boglamga va yoy pardaning oldingi yuzasiga o’tadi. Muguz parda ikkita asosiy funktciyani bajaradi. U ko’zning nur sindiruvchi muhitidir. SHuningdek, u himoya vazifasini ham o’taydi. Muguz parda qon tomirlari yo’qligi tufayli ko’zning oldingi kamerasi suyuqligi hisobiga diffuziya yo’li bilan oziqlanadi. Ba’zi bir kasalliklarda muguz parda xiralashadk («ko’zga oq tushadi»). Bu holatlarda u olib tashlanib, o’rniga donor muguz pardasi o’tqaziladi. Ko’z olmasining o’rta yoki tomirli pardasi (tunica vasculosa bulbi). Bu parda sklera bilan to’r parda orasida joylashadi. Unda orqadan oldinga qarab quyidagi uch bo’lim: xususiy tomirli parda, kiprikli tana va yoy parda tafovut qilinadi. Xususiy tomirli parda (t. choroidea ).Ko’zning orqa qismida bo’lib, to’r pardaga yondoshadi. Bu parda ko’pgina pigment hujay-ralari va qon tomir saqlovchi yupqa biriktiruvchi to’qimali plastinkadir. Xususiy tomirli pardada ichkaridan tashqariga, ya’ni to’r par-dadan skleraga qarab joylashgan 4 qavat ajratiladi: Bazalplastink"ayoki shishasimon parda (complexus basalis seu lamina vitrea) tomirli pardaning eng ichki qatlami bo’lib, to’r pardaga bevosita yopishib turadi. Bazal plastinka ikki xil tu-zilmadan: pigmentli zpiteliy tomonidan u kutikulaga o’xshash gomo-gen plastichka shaklidagi tipik bazal membranadan, kapillyarli qat- lam tomo : [dan esa juda ingichka elastik tolalardan iborat. Bu qat-lamlar bir-biriga juda zich tutashgani sababli oddiy preparatlarda bir xildek tuyuladi. Kapillyar tomirlar qavati (lamina choriocap illaris). Bu plastinkani pigment hujayrali tolali biriktiruvchi to’qima tashkil etib, unda kapillyarlar qisqa hal:^ali to’r hosil qiladi. Qapillyarlar to’r pardaning pigmentli epiteliysini va fetoretceptor ko’rish hu-jayralarini oziqlantiradi. Kapillyar tomirlar qavati keskin chggarasiz yirik tomirlar qavati (lamina vasculosa) ga o’tadi. Bu qavat avvalgi qavatning bevosita davomi bo’lib, u ham biriktiruvchi to’qimadan iberat. Bu qavat ko’p miqdorda pigment hujayralari va qon tomirlarga ega. Bu erda alohida joylashgan silliq mushak hujayralari tutamlari uchraydi. Tashqi plastinka (lamina suprachorioidea) tomirli pardani sklera bilan tutashtiradi. U elastik tolalardan tuzilgan turli yo’nalishda yotuvchi biriktiruvchi to’qima tolalarining plastinkalaridan iborat. Bu plastinkalar orasida firoblastlar va pigment hujayralari joylashadi. Xususiy tomirli parda to’r parda hujayralarining oziqla-nishida hamda ko’z ichidagi bosimning me’yorida saqlanishida mu-him ahamiyatga ega. Bundan tashqari, pigment hujayralarining ko’p bo’lishi tomirli pardaga qora rang berib, nurning ko’z devo-ri orqasiga o’tishiga yo’l qo’ymaydi. Kiprikli tana (corpus ciliare). Tomirli pardaning arrasimon chizik, va ko’z gavhari chekkasi o’rtasida joylashuvchi qalinlashgan qismi ko’z olmasi ichiga bo’rtib kirib kiprikli tanani hosil qiladi. Ko’z olmasining meridional kesimida kiprikli tana uzun uchburchak shaklida ko’rinib, uchburchakning cho’qqisi arrasimon chiziqqa, asosi esa ko’zning oldingi kamerasiga taqaladi. Kiprikli tana ikki qismga bo’linadi: 1) ichki - tciliar toj (corona ciliaris); 2) tashqi -tci-liar halqa (orbiculus ciliaris). Kiprikli tananing asosiy qismini silliq mushak tolalari (m. ci liaris) tashkil etadi. Bundan tash q ari, kiprikli tanaden radial yo’nalishda ko’pgina kiprik o’simtalari rocessus ciliaris) chiqadn. Bu o’simgalardan ko’z gavhari tomon yo’nalgan tolalar chiqib, ular kip-rikli tana belbog’ini yoki TCinn bog’lamini hosil qiladi. Belbog’ ko’z gavhari kapsulasi bilan tutashib, gavharning qabariligini o’zgartirishda (akkomodatciyada) asosiy vazifani o’taydi. Ichki tomondan mu- shaklarga tomirli qavatning davomi bo’lgan qon tomir va kapillyarlarga boy biriktiruvchi to’qima qatlami kelib tutashadi. TCiliar mushaklar uch xil yo’nalishda joylashgan silliq mushak hujayralaridan iborat bo’lib, kiprikli tananing uch mushak tugamini tashkil qiladi. Ularning eng sirtqisi (fasciculus maridionalis) sklera bilan muguz parda chegarasida beshlanadn va cho’zilie tomirli pardaning biriktiruvchi to’^imasida tugaydi. Bu mushsh qisqarganda kiprikli tana belbog’ini bo’shashgiradn, natijada, gavharning tcavzriq-ligi ortib, ko’zning nur sindirish qobiliyati kuchayadi. Mushak hujay-ralarining ikkinchi qismi radial yo’nalishda (fasciculus radialis) joy-lashgan. Uchinchi guruh mushak hujayralari kiprikli tananing ikki chekkasida hal^a shaklida (facsiculus circularis) aylanasiga joylashgan. U qisqargan paytda kiprikli tana belbog’i tarang tortiladi, natijada, gavhar yassilashib, ko’zning nur sindirish qobiliyati pasayadi. Kiprikli tana va o’simtalardagi tomirlar orasida arteriyalar deyarli uchramaydi. Ularda asosan kapillyar va keng post-kapillyar venalar bor. Kiprikli tana, uning mushaklari va o’simtalari to’r pardaning tciliar qismi ( pars ciliaris retinae ) bilan qoplangan. Bu erda ikki qavat: 1) pigmentga boy, bir qavat kubsimon hujayralardan iborat tashqi qavat; 2) embrional tipdagi tuzilishi saq- lanib qolgan pigmentsiz, bir qavat kubsimon epiteliyli ichki qavat ajratiladi. Pigmentsiz ichki qavatning ko’z bo’shlig’iga qaragan yuzasi shishasimon tciliar membrana bilan qoplangan. Qiprikli tanani qoplovchi epiteliy hujayralari ko’z kamerasini to’ldirib turuvchi suyuqliqni ishlab chiqarishda ishtirok etadi. Kiprikli tana va uning mushaklari akkomodatciya jarayonida katta ahamiyatga ega. YOy parda (iris). Bu tuzilma muguz parda bilan gavhar orasida joylashgan plastinkadan iborat bo’lib, markazida ko’z qorachig’i ( pupilla ) mavjud. Tomirli pardaning hosilasi bo’lgan yoy parda biriktiruvchi to’qimadan iborat stromaga ega. YOy pardaning oldingi yuzasini muguz pardaning orqa epiteliysn yoki ko’z kamerasining «endoteliysi» qoplaydi. YOy pardaning orqa yuzasi esa go’r parda pigmentli epiteliysining davomi bo’lgan bir qavatli kubsimon pigmentli hujay-ralar bilan qoplangan. YOY parda 5 qavatdan tuzilgan: 1) oldin-gi epiteliy; 2) oldingi chegaralovchi qavat; 3) tomirli qavat; 4) orqa chegaralovchi qavat; 5) pigmentli qavat. YOy pardaning oldingi yuzasini qoplovchi epiteliy (epithelium anterius iridis) bir qavat yassi hujayralardan iborat bo’lib, yaxlit qat-lam shaklida muguz pardaning ichki qavatiga o’tadi. Oldingi chegaralovchi qavatning (stratum exter-num limitans) negizi biriktiruvchi to’qimadan iborat. Unda pig-ment hujayralari, fibroblastlar va ular orasida tolalar va asosiy modda joylashadi. Bu qavat yaxlit bo’lmay, unda keyingi tomirli qavatgacha etadigan chuqurchalar mavjud. Bu qavat qora ko’zlarda pigmentga mo’l bo’lgan melanotcitlar tutsa, moviy ko’z-larda esa pigment kam bo’ladi. Demak, bu hujayralardagi pig-ment miqdori va sifati ko’zning rangini belgilab beradi. YOy pardaning tomirli qavati (stratum vasculosurn) yumshoq biriktiruvchi to’qimadan tuzilib, ko’pgina qon tomirlarga ega.'Birik-tiruvchi to’qima tolalarining tutamlari orasida uzun o’simtalarga ega bo’lgan hujayralar joylashadi. Bu qavatda yoy 'pardaning mushaklari bor. Ular qorachiqni toraytiruvchi (m. sph'ineter pupiclae) va kengay-tiruvchi (m. dilatator pupillae) mushaklardir. Qorachiqni ? toraytiruvchi mushak qorachiq chekkasi yaqinida joylashadi, u aylanasiga yo’nalgan silliq mushak tutamlaridan iborat bo’lib, qorachiqning sfinkterini hosil qiladi. Qorachiqni kengaytiruvchi mushak tciliar tana oldidan boshlanib, yoy pardaning qorachiq chekkasi yaqinida tugaydi. Bu mushak tuzilishining o’ziga xosligi shundaki, uning hujayralari ikki qism-dan iborat: tomirli qavatga qaragan oldingi tomonida - miofibrilla-lar joylishib, pigmentsiz bo’ladi va yadro joylashgan j orqa tomoni : esa pigment saqlab, miofibrillalar tutmaydi. Orqa chegaralovchi qavat (stratum internum limitans) qorachiq-ni kengaytiruvchi mushak tolalarining pigmentsiz va yadro tutuvchi pegmentli qismlarini o’z ichiga oladi. U to’r pardaning yoy bo’limiga zich yopishib turadi. Ko’zning moviy rangi xususan shu qatlamga bog’liq. Pigment mutlaqo bo’lmasa (al’binoslarda), yoy parda undagi qon tomirlar hisobiga qizg’ish bo’lib ko’rinadi. SHuni qayd kilish kerakki, yoy pardaning mushagi mionevral kelib chiqishiga ega. U boshqa mushaklardan farq qilib, nerv nayidan taraqqiy etadi va ko’kadahsimon tuzilmasi chekkalarining hosilasi hisoblanadi. Ichki yoki to’r parda (tinica interna seu retina). To’r parda ko’z olmasining ichki pardasi bo’lib, unga bevosita shishasimon tanacha tegib turadi. To’r pardada ko’ruvchi bo’lim (pars optica retinae) va «ko’r» bo’lim (pars caaca retinae va «ko’r» bo’lim (pars caeca \ retinae) tafovut qilinadi. To’r parda «ko’r» bo’limining kiprikli tanani (pars ciliaris retinae) va yoy pardani (pars iridica retinae) qoplovchi"qismlari mavjud. Ko’rish bo’limining «ko’r» bo’limga o’tish joyida arrasimon chiziq hosil bo’ladi. To’r pardaning «ko’r» bo’limi sezuvchi (foto-retceptor) neyronlar tutmaganligidan nur ta’sirlarini sezish qobiliyatiga ega bo’lmaydi. To’r pardaning ko’ruvchi (optik) bo’limi ko’rish neovining so’rg’ichi (papilla nervi optici) va sariq dog’ (macula letea) dan^boshqa hamma er-da bir xil tuzilishga ega. To’r pardaning optik bo’limida 2 xil – neyronlar va maxsus neyrogliya hujayralari (gliocytus radialis farq qilinadi. To’r pardaning yordamchi yoki tayanch neyroglial negizi asosan tolalar va qisman gliotcitlardan iborat. Tolalar gliotcitlarning o’simtalari bo’lib, Myuller tolalari deb ataladi. Myuller tolalari uzun lentalar shaklida bo’lib, tashqi chegaralovchi pardadan ichki pardagacha/cho’ziladi. Gliotcitlarning yadro saqlovchi qismlarichto’r pardaning % ichki yadroli qavatida joylashgan. Myuller tolalaridan ko’pgina o’simtalar chiqib, bular yadroli qatlamlarda plastinkasimon, retikulyar qatlamlarda ipsimon bo’ladi. Myuller tolalari nerv elementlarining o’simtalari yordamida o’zaro tutashib, to’r hosil qiladi. YAdroli qatlamlarda gliotcitlar tanasida ko’pgina chuqurchalar hosil bo’lib, bu erda nerv hujay|-alarining tanasi joylashadi. Tolalarning konus shaklida ken-gaygan ichki uchlari ichki chegaralovchi qavat (stratum limitans interna)HH Hosil qilib, shishasimon tanaga yondoshadi. SHuningdek, glial sintci-tiyning tashqi o’simtalari tashqi chegaralovchi qavatni (stratum limitans externa) hosil qiladi. Tashqi chegaralovchi qavatdan tolalar chiqib, tayoqchalar va kolbachalar asosini xaltacha kabi o’rab turadi. Myuller tolalaridan tashqari, to’r pardaning ganglioz va ichki retikulyar qavatida astrotcitlar ham uchraydi. To’r pardaning nerv apparati uch xil neyronlardan tuzilgan; 1) tashqi nur qabul qiluvchi yoki fotoretceptor neyronlar (tayoqcha va kolbachalar shaklidagi. ko’rish hujayralari); I 116-rasm. A - Ko’z to’r pardasining tu' . zilishi (sxema). | i _ pigmentli epiteliy; II - tayoqcha va kolbachalar qavati' III - tashqi yadroli qavat; IV - tashqi to’rsimon qavat; V - ichki yadroli qavat: VI - ichki to’rsimon qavat; VII gichnglioz hujayralar qavati; VIII - nerv . tolllari qavati; 1 - tayoqchalar, 2 - kol- | bachalar; 3 - tashqi chegaralovchi qavat; 4 I fotoretceptor hujayralarning aksonlari; 5 - fotoretceptor hujayralar akgonlarining bipolyar hujayralar dendritlari bilan hosil qilgan sinapslari: 6 - gorizontal hujayralar; 7 - amakrin hujayralar; ' 8- ganglioz hujayralar; 9- radial gliotcitlar, /0- ichki chegaralovchi qavat. 11 - ko’- ruv nervning tolalari; 12- tcentrifugal| neyronlar (YU.I.Afanas’evdan). B. Ko’zning to’r pardasi. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 06.10, ok.10 1 - pigmentli epiteliy qavat; 2 - tayoqcha-lar va kolbachalar qavati; 3 - tashqi chega-ralovchi membrana; 4 - tashqi donador qa-vat; 5 - tashqi to’rsimon qavat; 6- ichki do-nador qavat; 7 - pchki to’rsimon qavat; 8- ganglioz hujayralar qavati; 9 - nerv to-lalari qavati; 10- ichki chegaralovchi membrana 117-rasm. Ko’z to’r pardasrdagi tayoqchasi-mon fotoretceptor hujayraning tuzilishi (sxema) . 1 - hujayraning tashqi segmenti; 2 - hujayraning ichki segmenti; 3- hujayra tashqi va ichki segmentlarini bir- biriga bog’lovchi oraliq segment; 4 - disklar; 5 - hujayra parda-si; 6 - mikrofibrillalar; 7 - endoplazmatik to’r pufakchalari; 8 - donachalar; 9 - mitoxon-driyalar; 10 - yadro, 11 - sinaps; 12 - nerv tolalarn (SHyostranddan). 2) o’rta, assotciativ \ neyronlar; 3) ichki ganglioz neyronlar. Mazkur neyronlarning tanalari joylashgan qat-lamlar to’r pardaning yadroli yoki donador qavatlarini, ularning o’simtalari tutashgan joylar esa to’rsimon yoki retikulyar qavatlarni hosil qiladi. To’r pardada 10 ta qa-vat farq qilinadi (116- rasm, A, B): 1. Pigmentli epiteliy. 2. Tayoqcha va kol-bachalar qavati. 3. Tashqi chegaralovchi qavat. 4. Tashqi yadroli qavat. 5. Tashqi to’rsimon, yoki retikulyar qavat. 6. Ichki yadroli qa-vat. 7. Ichki to’rsimon yoki retikulyar qavat. 8. Gang-lioz hujayralar qavati. 9. Nerv tolalari qavati. 10. Ichki chegaralovchi qavat. Birinchi qavat- pig- mentli epiteliy (stratum pigmentosum) to’r pardaning eng tashqi qavati bo’lib, bir qavat prizmasimon, ko’p burchakli hujayralardan iborat. Hujayralar asosi bazal membranada joylashib, tomirli pardaga yondoshib yotadi. Hujayralarning to’rpardaga qaragan yuzasidan uzun plazmatik o’simtalar chiqib, fotoretceptor neyronlarning uchlarini o’raydi. Har bir pigment hujayra 30-40 ta neyronning tashqi segmenti bilan kontaktda bo’ladi. Hujayralarning tanasida ham, o’simtalarida ham qo’ng’ir tusli pigment (melanin) bo’ladi. Ko’z kuchli yoritilganda pigment donachalari tcitoplazmatik o’simtalarga suriladi va bu o’simtalar har bir fotoretceptor neyronni bir-biridan optik jihatdan ajratadi. Qorong’ida esa pigment donachalari yana tcitoplazma asosiga suriladi. Bundan tashqari, pigmentli epiteliy tayoqcha va kolbachalarning oziqlanishida ishtirok.etadi va himoya vazifasini bajaradi. P8-rasm. Ko’z to’r pardasidagi kolbachasi-simon fotoretceptor hujayraning tuzilishi (sxema). 1 - disklar; 2- nchki segmentdagi barmoqsimon o’simtalar; 2 - lipid tanacha; 4 - mitoxondriyalar; 5 - enyaoplazmatik t ; , 1 r: 6 - yadro; 7- bipolyar nerv hujayrasi dendrg’t tarmoqlari-ning tutashadigan 'sinaps) qismi (V.L. Boro- vyagindan. A, B, V - tashqi segmentning turl i xil kesmalari. To’r pardaning ikkinchi qavati - ko’rish (fotoretcep-tor) hujayralarining peri- ferik o’simtalari (dend-ritlari) bo’lgan t a yo q ch a-lar va kolbachalar-dir. Dendritlarning tu-zilishiga qarab fogoretcep-torlar tayoqchasimon nerosen-sor (neurosensorius bacillae) va kolbachasimon nerosensor (neurosensorius conifer) hu-jayralarga bo’linadi. Har bir tayoqchasimon fotoretceptorning o’simtasi ikki qismdan - tashqi va ichki segmentlardan iborat (117-rasm). Tashqi segment tcilindr shaklida bo’lib, ikki marta nur sindirish qobiliyatiga ega. Unda rodopsin yoki ko’ruv qir-mizi deb ataluvchi maxsus modda bor. Bu modda yorug’lik ta’sirida opsin oqsiliga va vitamin A ning al’degidi bo’lgan parchalanib, qorong’ida yana tez qayta tiklanadi. Ichki segment tcitoplazmaga boy va nurni kam singdiradi. SHuningdek ichki segment tashqi seg-mentga nisbatan uzunroq, kengroq va to’qroq ko’rinadi. Elektron mikroskopda tashqi segment tcitoplazmatik membrananing buklanib, ustma-ust yotishidan hosil bo’luvchi disklardan iborat ekanligini ko’rish mumkin. Bu disklar o’zaro tutashgan va qalinligi 140 nm, eni 2 mkm ga etadi. Tayoqchasimon hujayralar tashqi segmentidagi bu tcitoplemma burmalari tcitoplazmatik membra-yuadan ajralgan alohida disklar hosil qiladi. Kolbachasimon fotor-etceptorlarda esa tashqi segment burmalari hujayra qobig’idan ajralmaydi (118-rasm). Demak tayoqchasimon hujayralarda to’la disklar bo’lsa, kolbasimon hujayralar yarim disklar tutadi. Fotoretceptorlar tashqi segmentlarining bir tomonida 9 juft fibrillalar tutami joylashib ular ichki segmentda yotgan alohida tuzilma - bazal tanachalar' bilan tutashib ketadi. SHunday fibrillalarning mavjudligi tashqi segmentlarga ayrim hujayralarda uchraydigan tebranuvchi kiprikchalarning o’zgargan xili deb qarash imkonini beradi. Ichki segmentning tashqi qismida lipid tomchisiga va o’zaro zich yopishgan mitoxondriyalar to’plami yotadi. Bu tuzilmalar ellipsoid deb ataladi. Qolbachalarning periferik o’simtasi ham ichki va tashqi segmentlardan tuzilgan. Qolbachalarning tashqi seg-menti qisqaroq, konus shaklida bo’lib, unda rodopsindan farq qiluvchi ko’ruv qirmizi - iodopsin joylashadi. Ichki segment keng bo’lib, unda ellipsoid mavjuddir. Odam ko’zining to’r pardasida 130 millionga yaqin tayoqcha va faqatgina 6-7 million kolbacha bor deb hisoblanadi. Turli hayvonlarda bu nisbat har xil. Jumladan, qushlarda kolbacha-lar ko’p bo’lib, tungi hayvonlarning (boyqush, ko’rshapalak) to’g> pardasida deyali bo’lmaydi. SHunga asoslanib, kolbachalar rang sezuvchi, tayoqchalar esa yorug’likni (yorug’lik va sharpani) sezuvchi- retceptorlar deb hisoblanadi. Kolbachalar asosan 3 turli, ya’ni' ko’k, yashil va qizil ranglarga sezgirdirlar. Ma’lum bir rangni-sezuvchi kolbachalarning tug’ma etishmovchiligi rang sezishning buzilishiga yoki dal’tonizmga olib keladi. SHuni qayd qilish kerakki, tayoqchalarning ichki o’simtalari yoki aksonlari tashqi retikulyar qavatda tugmasimon yo’g’onlashish hosil qilsa, kolbachalarning o’simtalari tarmoqlanib ketadi. To’r pardaning uchinchi - tashqi chegaralovchi qavati-n i (stratum Iimitans externa) Myuller tolalarining kengaygan 1 asoslari yoki oyoqchalari tashkil etadi. Ular tayoqcha va kolbacha-larning tashqi segmentlari orasida joylashadi. TC1u sababli chegaralovchi qavat ilma-teshik to’r shakliga ega bo’ladi. To’rtinchi - tashqi yadroli qavat ( stratum nucleare ex terna ). Bu qavat ko’ruv hujayralarining (tayoqcha va kolbachasi-mon hujayralar) tanalaridan tashkil topgan bo’lib, bipolyar-shaklga ega. Ularning tashqi chegaralovchi qavatga gomon yo’nal- gan periferik o’simtalari maxsus retceptor apparat - tayoqcha yoki kolbacha sifatida tugaydi, markaziy o’simtasi yoki aksoni 1 esa tashqi retikulyar qatlamga kirib, ichki yadroli qavatdagi neyronning dendritlari bilan sinapslar hosil qiladi. Demak,. tayoqchalar va kolbachalar nerv hujayralarining ixtisoslashgan periferik o’simtalaridir. SHuni qayd qilish kerakki, tayoqchalar. va kolbachalar tutuvchi ko’ruv hujayralari to’r pardaning uchte qatlamini hosil qiladi. CHunonchi, ularning periferik qismi tayoqchalar va kolbachalar qavatini, bu hujayralarning yadro tu- tuvchi tana qismlari tashqi yadroli qavatni hosil qilsa, ney.-ritlari yoki aksonlari tashqi retikulyar qavat tarkibiga kiradi'.. Tayoqchalar va kolbachalar saqlovchi hujayralar o’zlari qabul qilgan nur ta’sirotini ular bilan kontaktda bo’lgan bipolyar .hujayralarga, ya’ni ikkinchi neyronga uzatadilar. Beshinchi - tashqi to’rsimon (stratum plexiforme exter-:num) qavat birinchi neyronning aksonlari va ular bilan sinap-slar hosil qiluvchi ikkinchi neyronlar dendritlaridan iborat. Oltinchi - ichki yadroli qavat (stratum nucleare iuter-:num) bo’lib, unda uch xil neyron joylashadi. Bu qatlamning asosiy neyroni har xil sathda yotgan bipolyar hujayralardir. Bipolyar hujayralar ( neuronum bipolare) cho’ziq, to’r parda yuza- siga perpendikulyar yo’nalgan bo’lib, ularning tanasi ichki yadro-li qavatda yotadi. Bipolyar hujayralar tanasidan ikkita o’sim-ta chiqadi. Bu o’simtalarning biri nerv hujayralarining dendri-ti bo’lib, bir qancha tayoqchali neyronlar yoki alohida kolbachali neyron aksonlari bilan sinaps hosil qiladi. Bipolyar hujayra-larning ichki qutbidan ingichka nerv aksoni chiqib, mayda tola-lar tutamlariga taqsimlanadi. Bu tolalar quyi qavat - gan-glioz hujayralarning tanasi yoki dendriti bilan tutashadi. SHunday qilib, nerv impul’si bipolyar hujayra orqali ganglioz hujayraga o’tkaziladi. Ba’zi bipolyar neyronlar ganglioz hu-jayralarga yaqin joylashib, tcentrifugal hujayralar deyiladi. Ular impul’slarni teskari tomonga, ya’ni ganglioz hujayralar-dan fotoretceptorlarga o’tqazadi. Bipolyar hujayralardan tash- qari yadroli qavatda birinchi neyronlar bir guruhining faoliya-tini birlashtiruvchi assotciativ neyronlar joylashadi. Bu assotciativ neyronlar orasida gorizontal (neuronum horizontale) hujayralar hamda amakrin hujayralar (neuronum amacrinum) tafovut qilinadi. Gorizontal hujayralar orasida esa ich-ki va tashqi hujayralar farq qilinadi. Bularning har ikkala-si ham mul’tipolyar hujayralar bo’lib, ularning dendritlari gorizontal tekislikda to’r parda yuzasiga parallel tarmoqlana-.di. Ichki gorizontal yoki yulduzsimon hujayralar tayoqchali ney- ronlarning assotciatciyasi uchun xizmat qiladi, tashqi gorizon-tal hujayralar esa kolbachali neyronlar faoliyatini birlashti-radi. Amakrin hujayralar tanasi noksimon bo’lib, bipolyar hujay-ralar tolalari orasida joylashadi. Ularning dendritlari yo turli sathda tarqaladi yoki bitta sathda tarmoqlanadi. Amakrin hujayralar bipolyar va ganglioz hujayralar faoliyatini bir- lashtiradi. SHu qavatning o’zida radial yoki Myuller tolalari boshlanadigan gliotcitlarning yadrolari joylashadi. Ettinchi - ichki to’rsimon qavat (stratum plexiforme internum) bipolyar va amakrin hujayralar neyritlarining ganglioz yoki uchinchi neyron dendritlari bilan sinaps hosil qiluvchi o’simtalari-.dan tashkil topgan. Sakkiznnchi - ganglioz hujayralar (stratum ganglio-:nare) qavati--uchinchi neyron, ya’ni ko’z to’r pardasining ganglioz hu-jayralarining tanalaridan iborat. Bular tanasi katta mul’tipolyar hujayralardir (neuronum multipolare). Ularning tanasidan bir .qancha tarmoqlanuvchi .dandritlar chiqib ichki to’r qavatiga yo’naladi va u erda bipolyar xujayralar neyritlarinnng so’nggi tarmoqlari bilan 1 sinaps hosil qiladi. Ganglioz hujayralarining neyritlari to’r pardaning to’qqizinchi yoki nervtolalari qavatini (stratum neurofibrorum) hosil qilib, bu erda ular «ko’r» dog’ga qarab yo’naladi va ko’ruv nervi (n. opticus) ni hosil qiladi. O’ninchi, ichki chegaralovchi qavat yoki Babuxin membranasi,. Myuller tolalarining oyoqchalaridan tashkil topadi. Bu qavat to’r par-dani ko’zning shishasimon tanasidan ajratib turadi. Ko’z to’r pardasi-da ikkita muhim tuzilma- sariq dog’ va «ko’r» dog’ mavjud. Sariq dog’ - (macula lutea) ko’z tur pardasining qolgan qism-laridan o’zining sariq rangi g’a tuzilishi bilan farq qiladi. Uning rangi to’r pardaning ko’ruv hujayralaridan tashqari barcha qatlamlariga singgan sarg’ish pigmentga bog’liq. Ganglioz hujayralar qavati bu erda yaxshiroq rivojlanganidan sariq dog’ning chekkasi to’r pardaning qo’shni bo’limlariga nisbatan qalinroq bo’ladi. Ana shu qalinlashgan chekkkadan dog’ning o’rtasiga! qarab to’r parda yupqalashib boradi va natijada markaziy chuqurcha (fove-ola centralis) hosil bo’ladi. Sariq dog’ diametri 2 mm bo’lsa, markaziyg chuqurcha to’r pardaning eng yupqalashgan joyi hisoblanib, 0,1 mm qalinlikka ega bo’ladi. Sariq dog’ning chekka qismlarida va markaziy chuqurcha sohasida to’r pardaning fotoretceptor neyronlar qatlamidan boshqa barcha qavatlari chetga surilib, yassi voronkasimon chuqurcha hosil qiladi. Demak, yorug’lik to’g’ridan- to’g’ri fotoretceptorlarga tushadi. Oraliq neyronlar, ya’ni bipolyar va ganglioz hujayralar bu erda chetga surilganligidan fotoretceptor hujayralari-ning aksonlari ancha uzun bo’lib, atrofga radial holda tarqaladi va ko’z to’r pardasining tashqi donador qavati ostida tolali Genli qatlamini hosil qiladi. Sariq dog’da fotoretceptorlar miqdorining ko’p bo’lishi va ularga nurlarning bevosita tusha olishi tufayli u eng yaxshi ko’radigan joy bo’lib xizmat qiladi. «Ko’r» dog’ - ko’rish nervining chiqish joyidir. Bu erd a qalin nerv tolalari qatlamidan boshqa to’r pardaning barcha qavatlari: yo’qoladi. Bu tolalar to’r pardaning tolali qavatidan qayrilib,. ko’rish nerviga o’tadi va markaziy chuqurchani o’rovchi bolish--simon aylanma balandlik hosil qiladi. To’r pardani oziqlantiruvchi tomirlar ko’rish nervi bilan kelib «ko’r» dog’ chuqurchasidan chiqadi. Bolishsimon balandlik ko’rish nervining so’rg’ichi deb ataladi. Hyp sezuvchi hujayralarning bo’lmasligi tufayli to’r pardaning bu qismi yorug’likni sezish qobiliyatiga ega emas, shu sababli bu joy «ko’r» dog’ nomini olgan. YUqorida ko’rsatib o’tilganidek, to’r parda ko’ruv bo’limining uning ko’r bo’limiga o’tish joyida arrasimon chiziq deb ataluvchi tuzilma hosil bo’ladi. Arrasimon chiziqqa yaqinlashgan sari fotoretceptor hujayralar miqdori kamayib boradi va nihoyat ar-rasimon chiziqqa kelib, fotoretceptor neyronlar butunlay yo’qo-ladi. Myuller yoki gliotcit hujayralarining miqdori esa ko’payib,. bular ko’proq epitelial hujayralarga o’xshab boradi. SHunday qilib, to’r pardaning «ko’r» bo’limida faqat ikki qavat, ya’ni pigment hujayralar ‘a epnteliy qavati qoladi. To’r parda shu holatda kipriksimon tana va yoy iardani qoplaydi. Ko’rish nervi tuzilishi bo’yicha boshqa periferik nervlardan farq qiladi, chunki u miyadan taraqqiy etadi. U to’r pardadan chiqishi bilan uning tolalari mielin parda bilan o’raladi. Qo’-rish nervi ham miya pardalariga o’xshash pardalar bilan o’ral-gan. Ko’z gavhari (lens). Ko’z gavhari ikki tomonlama qavariq linzani eslaguvchi tiniq tanachadir. Gavharning oldingi yuzasi yassiroq, orqa yuzasi esa qavariqroqdir. Gazharning xususiy mod-dasi (substantia lentis) gavhar tolalaridan tuzilgan (fibra lentis) Bu tolalar olti qirrali prizmalar shaklida bo’lib, ular-:ning uchi kolbasimon shishgan bo’ladi. Gavharda yumshoqroq po’stloq va qattiqroq markaziy modda yoki gavhar «yadrosi» tafo-vut qilinadi. Po’stloq ham, markaziy modda ham tolalardan tu-zilgan. Gavhar markaziy tolalari yadro tutmaydi. Ular qirrala-ri notekis va gavhar o’qi atrofida tartibli joylashgan bo’ladi. Oraliq tolalar bilan birgalikda ular gavharning zich «yadrosi-ni» hosil qiladi. Gavharning ko’pchilik qismi asosiy perife-rik tolalardan tuzilgan. Asosiy tolalar silliq bo’lib, yadro tutadi. Gavhar tolalarining tcitoplazmasi asosan kristallin deb ataluvchi tiniq moddadan tuzilgan. Gavhar tolalari maxsus modda yordamida bir-biri bilan birikadi. Gavhar tolalari ra-dial plastinka tarzida joylashib, ularning miqdori ikki mingdan ortadi. Gavhar sirtdan kapsula yoki xaltacha bilan o’ralgan.) Bu xaltachaning devori tiniq moddadan iborat bo’lib, o’ta elastiklikka ega. Oldingi qismda xaltacha devori qalinroq va mustahkamroq, orqa qismida esa yupqaroqdir. Gavharning oldin-gi qismida xaltachaga bir qavat kubsimon hujayralardan iborat epiteliy (epithelium lentis) yopishib, u xaltani gavhar tolala-ridan ajratib turadi. Ekvatorga yaqinlashgan sari epiteliy hu-jayralari balandlashib boradi va ekvatorga etgach uzun gavhar tolalariga aylanadi. Ushbu sohada hamma vaqt mitoz yo’li bilan bo’llnayotgan hujayralar uchraydi. Demak, gavhar tolalari uzu-nasiga cho’zilgan epiteliy hujayralaridir. Gavharni tutib turuvchi apparat gomogen, zich, cho’zilmaydigan tolalardan tuzil-tan kiprikli tana belbog’i (zonula ciliaris) yoki TCinn bog’la-midan iboratdir. Bu belbog’ tolalarining tutamlari ekvator so-hasida gavhar xaltasining orqa yuzasiga yopishadi. Gavhar ko’zning dioptrik va akkomodatcion sistemalariga ki-(rib, uning nur sindirish ko’rsatkichi 1,42 ga tengdir. Gavhar qa-•variqligi tez o’zgarishi mumkinligidan uning funktciyasi ko’zning ;aniq tasvir hosil qilishdagi akkomodatciyasidan iborat. YAqin-.dagi jismlarga qaralganda gavhar yuzalarining egriligi ortib u qalinlashadi. Gavhar qalinlashishi bilan uning qavariqligi ortadi va natijada uning fokus masofasi qisqarib, ko’z yaqini-da joylashgan jismlarning aniq tasvirlari?sh hosil qiladi. Uzoqdagi jismlarga qaralganda gavhar yana yassilashib o’zining dastlabki qavariqligini tiklaydi. Gavharning yassilanish mexa-nizmi yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, tciliar yoki akkomodatcion mushaklar tonusining o’zgarishi bilan amalga oshadi. Ba’zi bir kasalliklarda gavharda modda almashinuv buzilishi tufayli u xiralashadi. Bu holat katarakta deyilib, xiralashgan gavharni olib tashlab, o’rniga sun’iy gavhar qo’yish usuli bilan davolanadi. SHishasimon tana (corpus vitreum). SHishasimon tana tiniq diril-doq moddadan (humor vitreus) iborat bo’lib, ko’z olmasining gavhar va to’r parda orasidagi bo’shlig’ini to’ldirib turadi. Fiksatciya qilingan preparatlarda unda turli yo’nalishdagi tolalar yotadi. Tana sirtida bu tolalar zichroq yotib, yupqa pardani hosil qiladi. Bu parda to’r parda tciliar qismining shishasimon pardasi bilan zich bog’langan. SHishasimon tanada to’r parda so’rg’ichidan («ko’r» dog’) ko’z gavharining orqa yuzasigacha cho’zilgan kanal (canalis hyaloideus) yotadi. Bu ko’zning embrional tomir sistemasining qoldig’idir. SHishasimon tanada max-sus vitrein oqsili va gialuron kislotasi bo’ladi. SHishasimon tana dioptrik sistemaga, ya’ni ko’zning nur sin-diruvchi muhiti qatoriga kiradi. Uning nur sindirish ko’rsatki-chi 1,33 ga tengdi-r. Bundan tashqari, u to’r parda modda almashi-nuvida ishtirok etadi. SHunday qilib, yorug’lik nurlari to’r pardaning fotoretceptor neyronlariga etguncha muguz parda, gavhar, shishasimon tana va to’r pardalardan o’tishi kerakdir. YOrug’lik kuchining o’zgarishi ko’zning barcha sistemalarida, xususan to’r pardada moslashuv jarayonlari (adaptatciya) sodir bo’lishiga olib keladi. Ko’zga kuchli yorug’lik tushganda melanin pigment hujayralarining o’simtalariga o’tib, tayoqchalarni qoplaydi. Bir payt-ning o’zida tayoqchalarning cho’zilishi, kolbachalarning esa qisqa-rishi kuzatiladi. Natijada kolbachalarga yorug’lik ko’proq tushib, ko’z yorug’likka moslashadi. Qorong’iga moslashuvda esa, aksincha, melanin o’simtalardan pigmentotcitlar tanasiga suri-ladi. Bunda kolbachalar cho’ziladi, tayoqchalar esa qisqarib, ko’z g’ira-shira ko’rishga moslashadi. Pigment hujayralarining fao-liyati gipofizning melanotropin gormoni yordamida boshqtcrila-di. Moslashuv jarayonlarida vitamin A (retinol )muhim ahami-yatga ega bo’lib, u maxsus oqsil yordamida pigment hujayralariga etkaziladi. Bu hujayralar o’z navbatida fotoretceptor neyron-larni retinol bilan ta’minlaydi. Retinol ko’rish qimizi - rodopsin sintezida ishtirok etadi. Fotoretceptor neyronlarning disklari va yarim disklari doimo yangilanib turadi. Urta hisob-da 1 kunda 80 disk emirilib, o’rniga yangisi hosil bo’ladi. Emi-rilgan disklar pigment hujayralari tomonidan fagotcitoz qilinadi. Qo’zning qon bilan ta’minlanishi. Ko’zga keluvchi qon tomir-lar ko’z arteriyasidan boshlanadi. Bu tomir ko’z nervining ko’zdan chiqish joyidagina bir biri bilan anastomoz hosil qiluvchi va ungacha o’zaro bog’liq bo’lmagan 2 ta alohida to-mir guruhiga bo’linadi. Birinchi guruh tomirlar markaziy vena va arteriyalar hamda ularning tarmoqlaridan iborat bo’lgan to’r parda qon tomir sistemasini hosil qiladi. Bu tomirlar to’r par-dani va qisman ko’ruv nervini qon bilan ta’min etadi. Ikkinchi guruh tomirlar esa tomirli qavat, kiprikli tana, yoy parda va sklerani oziqlantiruvchi tciliar tomirlar sistemasidan iborat. Limfa tomirlari, faqatgina ko’zning kon’yunktiva yuzasida bo’-lib, boshqa qismlarda bu tomir topilmagan. Kuz olmasining yordamchi tuzilmalari Bularga ko’z harakat mushaklari, qovoq, ko’z yosh bezlari va yosh. chiqaruvchi yo’llar kiradi. Ko’z mushaklari skelet mushaklari singari tuzilishga egadir. Qovoq (palpebra) - ko’z olmasi oldidagi teri burmasidir. Har bir qovoqda oldingi teri yuzasi va ko’zning biriktiruvchi to’kima pardasi (conjunctiva) deb ataluvchi orqa (ichki) yuzasi tafovut qilinadi. Qovoq-ning tashqi yuzasini qoplovchi teri juda yupqa bo’lib, odatdagi teri kabi tuzilgan. Qovoqning oldingi erkin chekkasida kipriklar joylashadi". Har bir kiprik mayda, sust rivojlangan yog’ beziga ega. Bundan tashqari, ularning mushak tutmagan soch xaltasiga o’zgacha shaklga ega bo’lgan apokrin ter bezlari yoki kiprik bezlari ochiladi. Ularning sekretor bo’limlari oddiy ter bezlarining sekretor bo’limlari kabi kop tokchaga o’xshash chigal hosil qilmaydi, balki «s» shaklida bo’ladi. Qovoq ichida yaxlit tayanch - fibroz plastinka (tarsus), hal qasimon mushak (m. orbicularis oculi) va pretarzal to’qima qatlami yotadi. Bu erda, shuningdek, qon tomirlar va qovoqni ko’taruvchi mushak (m. levator palpebrae) payining tutamlari joylashadi. Tarzal plastinka qovoqning tayanch qismi bo’lib, zich birikti-ruvchi to’qimadan tuzilgan. Qovoq devorining oldingi qismida, biriktiruvchi to’qima qatlamida maxsus yog’ bezlari yotadi. Bu bez uzun chiqaruv yo’lidan iborat bo’lib, unga har tomondan sekretor al’veolalar ochiladi. Qovoqning ichki yuzasi yoki kon’yunktiva ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy ostida yumshoq biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan xususiy qatlam yotadi. Bu erda ko’p miqdorda limfotcitlar va makrofaglar bo’lib, ular ba’zan to’p-to’p bo’lib joylashadi. Kon’yunktivaning yuqori qismida kichik bezlar uchraydi. Ularning tuzilishi yosh beziga o’xshash va shu sababli qo’shimcha yosh bezlari deb ataladi. Ko’z yosh apparati - yosh bezlari, yosh qopchasi va ko’z-burun yosh yo’lidan iborat. YOSH bezlari (gl. lacrimalis) bir necha seroz tipdagi murak-kab al’veolyar - naysimon bezchalar guruhidan iborat. Oxirgi bo’limlarining tuzilishi bo’yicha ular og’iz bo’shlig’ining seroz bezlarini eslatadi, ammo uning chiqaruv yo’llarida so’lak naychalariga muvofiq keluvchi qismlar bo’lmaydi. Sekretor bo’limlarning bo’shlig’i yaxshi rivojlangan, bularda hujayralararo sekretor kanalchalar kuzatiladi. Sekretor oxirgi bo’limlarining devori seroz bezlar epiteliysiga o’xshash hujayralardan tuzil-gan. Ularning ostida, bazal membranada mioepitelial hujayra- lar yotadi. YOSH bezining sekreti (ko’z yoshi) asosan suvdan ibo-rat bo’lib, unda 1,5 protcentga qadar NaCl, oz miqdorda (0,5%) al’buminlar va shilliq bo’ladi. Ko’z yoshi bakteriotcid ta’sirga ega maxsus modda (lizotcim) tutadi. Esh bezining sekretor qism-lari kubsimon epiteliy bilan qoplangan bo’lakcha ichidagi chiqa-ruv yo’llariga davom etadi. Bo’laklararo chiqaruv yo’llari ikki qatorli tcillndrsimon epiteliy bilan qoplangan. YOsh kanalchalari ko’p qatorli epiteliy bilan qoplangan. Epiteliydan so’ng elastyk tolalar va hujayralarga boy xususiy qatlam ( tunica propria ) yotadi. Xususiy qavatdan keyin uzunasiga yo’nalgan ko’n-dalang-targ’il mushak qatlami joylashadi. Bu mushakning qisqarishi kanalchaning kengayishiga olib keladi. Esh qopchasi va ko’z-burun kanalining devori epiteliy va xususiy qatlamdan iborat. Epiteliy ikki qatorli yoki ko’p qatorli b o’ ladi. Ko’z qopchasi devorida mayda tarmoqlarga bo’lingan naysimon bezlar mavjud. Xususiy qatlamda ko’p miqdorda limfotcitlar to’plami bo’ladi. Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975 7. Sidorova M.V. Davidova Praktikum po anatomi s osnovami gistologii L.: “Selxozizdat” 1985 8. Vrakin V.F. embriologi selskoxozyaystvennux jivotnux M. “Kolos” 1982.

O'xshashlar

Tishlar
Valeologiya asoslari fani haqida tushuncha. sog`liq. kasallik. Uchinchi holat
NERV TIZIMI VA OLIY NERV FAOLIYATI. ANALIZATORLAR
Nafas olish sistemasi (systema respiratorhim)
Leykotsitlar (leucocyti)