Leykotsitlar (leucocyti) - Valeologiya - Referatlar

Leykotsitlar (leucocyti)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

134.50390625 KB

Ko'chirib olish

Leykotsitlar (leucocyti) Reja: 1. Granulotsitlar (donador leykotsitlar) 2. Agranulotsitlar (donasiz leykotsitlar, agranulocyti) 3. Qon plastinkalari - trombotsitlar (thrombocyti)

Bu termin yunoncha leikos so`zidan kelib chiqqan bo`lib, oqish demakdir. Leykotsitlar yoki oq qon tanachalari tuzilishi va vazifalari turlicha bo`lgan hujayralar gruppasini tashkil etadi. Barcha leykotsitlar o`z sitoplazmasidagi maxsus donachalarga qarab ikki katta gruppaga ajratiladi: 1) donador leykotsitlar yoki granulotsitlar (granulocyti), 2) donasiz leykotsitlar yoki agranulotsitlar (agranolocyti). Granulotsitlar ularning donachalari qaysi bo`yoqlar bilan bo`yalishiga qarab neytrofillarga (ham kislotali, ham ishqoriy bo`yoqlarni qabul qiluvchi donachalari bor leykotsitlar), eozinofillarga (faqat kislotali bo`yoqlar bilan bo`yaluvchi donachalarga ega leykotsitlar) va bazofillarga (faqat ishqoriy bo`yoqlar bilan bo`yaluvchi donachalarga ega leykotsitlar) bo`linadi. Agranulotsitlar esa kelib chiqishi, tuzilishi va funktsional belgilariga qarab ikki gruppaga - limfotsitlarga va monotsitlarga bo`linadi. Fiziologik sharoitlarda sog`lom odamda leykotsitlarning soni 1 mm 3 qonda 3800-9000 (3,8-9x10 9 /l) ga teng. Leykotsitlar sonining ko`payib ketishi leykotsitoz deb atalib, organizmda turli xil yallig`lanish protsesslari ro`y berganda kuzatiladi. Bundan tashqari, jismoniy mehnat jarayonida, homiladorlik vaqtida va ovqatdan so`ng ham leykotsitlar sonining oshib ketishi yuz berib, bu holat fiziologik leykotsitoz deyiladi. Leykotsitlar organizmda turli-tuman vazifalarni bajaradi, shular jumlasidan trofik va himoya vazifalarini qayd qilib o`tmoq zarur. Leyqotsitlarning himoya vazifasi yot zarrachalarni (antigenlarni) fagotsitoz qilish va yemirish, ularga qarshi maxsus oqsillar (antitelolar) ishlab chiqarish va nihoyat, yot hujayralar-ga ta’sir etib, o`ldirishni o`z ichiga oladi. Mikroorganizmlar va yot zarrachalar leykotsitlar (asosan, neytrofillar va monotsitlar) yumonidan yutilgandan so`ng gidrolitik fermentlar ta’sirida parchalanadi (nospetsifik yoki umumiy immunitet). Ayrim hollarda esa dastlab leykotsitlar yemirilib, natijada, tashqi muhitga chiqqan gidrolitik fermentlar mikroorganizmlarni parchalashda ishtirok etadi. Leykotsitlar (asosan B-limfotsitlar) organizmga kirgan antigenlar ta’siriga javoban antitelolar ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadi (gumoral immunitet). Leykotsitlar (asosan T-limfotsitlar) yot hujayralarning o`limini

ta’minlaydi (hujayraviy immunitet). Granulotsitlar (donador leykotsitlar) Barcha granulotsitlarning umumiy tuzilishi bir-biriga o`xshaydi (maxsus donachalari bundan mustasno). Ular yumaloq bo`lib, yadrosi bir necha alohida bo`laklarga (segmentlarga) bo`lingan. Xromatin zichlashgan bo`lib, asosan yadroning chekka qismida joylashadi. Elektron mikroskop ostida granulotsitlar hujayra qobig`ining ko`p sonli psevdopodiyalari hisobiga noto`g`ri shaklda ekanligi ko`rinadi. Hujayra organellalari kam sonli: sitoplazma bo`ylab bir tekisda tarqoq joylashgan mayda mitoxondriyalar va endoplazmatik to`r pufakchalari ko`rinadi. Sitoplazmaning asosiy qismini esa bir-biridan farq qiluvchi maxsus donachalar egallab yotadi (60-rasm). Neytrofil leykotsitlar yoki neytrofillar (granulocyti neutrophilici). Ular yumaloq shaklga ega bo`lib, diametri qonda 7- 9 mkm, qon surtmalarida esa yapaloqlashib 10-13 mkm gacha yeta-di. Neytrofillar leykotsitlar ichida eng ko`p sonli bo`lib, ular umumiy miqdorining 65-70 protsentini tashkil etadi. 60-rasm. Granulotsitlarning yoki donador leykotsitlarning ultramikroskopik tuzilishi (sxema). A-segment yadroli neytrofil leykotsit; B-eozinofil leykotsit; V- bazofil leykotsit; 1-yadro segmentlari; 2 - jinsiy xromatin; 3 - birlamchchi yoki

azurofil donachalar; 4 - ikkilamchi yoki spetsifik donachalar; 5- spetsifik, kristalloid saqlovchi eozinofil donachalar; 6- turli tu-zilishga ega bo`lgan bazofil donachalar; 7-organellalar bo`lmaydigan periferik zona; 8-mik-rvorsinkalar va psevdopodiyalar (N. A. Yurina va L. S. Rumyantsevadan). Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda neytrofillar sitoplazmasi och oksifil bo`lib, unda ko`p sonli ko`kish-pushti rangli mayda donachalar ko`rinadi. Elektron mikroskop ostida neytro-fillarning donachalari asosiy ikki xildan - birlamchi (azurofil) va ikkilamchi (maxsus) donachalardan iborat ekanligi aniqlangan (61- rasm). Birlamchi donachalar yirikroq (0,4- 0,8 mkm diametrga) va katta elektron zichlikka ega. Ikkilamchi donachalar elektron zichligi kamroq va o`lchamlari ham nisbatan kichikroqdir (0,2-0,5 mkm). Shuni ta’kidlab o`tish kerakki, neytrofil hujayralarining suyak ko`migidagi taraqqiyoti davomida birlamchi donachalarning soni kamayib boradi va ular yetuk neytrofillarda umumiy donachalar sonining faqatgina 10-15% ga yaqin qismini tashkil etadi. Elektron mikroskopik, sitoximik va bioximik usullar yordamida mazkur donachalar bir-biridan o`z ximiyaviy tarkibi bilan tubdan farq qilishi aniqlangan. Birlamchi donachalar o`z tarkibida bir qator gidrolitik fermentlar, jumladan, kislotali fosfataza, b-glyukuronidaza, arilsulfataza, proteaza va miyeloperoksidaza saqlaydi. Ikkilamchi donachalarning tarkibi boshqacharoq bo`lib, ularda asosan ishqoriy fosfataza bo`ladi, kislotali fosfataza va miyeloperoksidaza esa uchramaydi. Ularga xos bo`lib laktoferrin, kationli oqsillar, lizotsim va boshqa mikroblarga sarshi xizmat qiluvchi moddalar hisoblanadi. Neytrofillar tashqi tomondan qalinligi 10 nm va ko`p sonli yolg`on oyoqlari (psevdopodiylar) tufayli notekis bo`lgan hujayra qobig`i bilan o`ralgandir. Ko`p sonli psevdopodiylarning bo`lishi neytrofillarning aktiv harakat silish qobiliyatiga ega ekanidan dalolat beradi.

61-rasm. Odam qonining segment yadroli neytrofil leykotsiti. Elektron mikrofotogramma. X 10.000. 1-yadro segmentlari; 2-sitoplazmadagi spetsifik donachalar; 3-gialoplazma. Leykotsitlar umumiy sonining mutloq ko`pchiligini (60- 65%) segment yadroli yetuk neytrofillar tashkil etadi. Yetuk neytrofillar yadrosi ko`pincha 3-4 ta alohida bo`laklardan (seg-mentlardan) iborat bo`lib, bu bo`laklar ingichka ko`prikchalar yordamida o`zaro tutashib turadi. Xromatin asosan yadro chekkasida to`plangan bo`lib, yadro markazida esa siyrak joylashadi. Neytrofillarning bir qismi (2-4%) egilgan tayoqcha yoki «S» shaklida yadro tutadi va tayoqcha yadroli neytrofillar deb ataladi. Yosh neytrofillar yoki metamiyelotsitlar deb ataluvchi neytrofillar loviyasimon yoki taqasimon, xromatini tarqoq yadroga ega. Bu neytrofillar fiziologik sharoitlarda periferik qonda ham uchrab, ularning mitsdori 0,5% Dan oshmaydi. Tayoqcha yadroli va yosh neytrofillar sonining ko`payib ketishi muhim diagnostik ahamiyatga ega. Ayollarning yetuk neytrofilla-rida maxsus xromatin tanachalari yoki Barr tanachalari uchraydi. Ular yadro qobig`i ostida baraban tayoqchasi yoki uzilayotgan tomchi shaklida bo`ladi. Barr tanachalari XX xromosomaga ega bo`lgan kishilarda, ya’ni faqat ayollar neytrofillaridagina bo`lib, erkaklarda bitta X-xromosoma bo`lganligi sababli uchramaydi. Barr tanachalari yoki jinsiy xromatinning bo`lishi sud-meditsina tajribasida muhim ahamiyatga ega.

Neytrofillar aktiv harakat qilish qobiliyatiga ega bo`lib, organizmning yallig`lanish jarayoni va to`qimalar yemirilishi sodir bo`layotgan joylariga yetib boradi. Bu yerda neytrofillar yot zarrachalar, mikroblar va yemirilgan hujayra bo`laklarini fagotsitoz qiladi. Shu xususiyati tufayli neytrofillarni mikrofaglar ham deb ataladi. Neytrofillarning muhim xususiyatlaridan biri ularning bazal membranadan va hujayra elementlari orasidan o`tib, biriktiruvchi to`qimaning asosiy moddasi tomon siljish qobiliyatidir. Yuqorida ko`rsatib o`tilganidek, neytrofillar o`z sitoplazmasida qator gidrolitik fermentlarni saqlaydi. Bulardan tashqari, neytrofillarda 5 ga yaqin bakteritsid (mikroorganizmni «miruvchi) oqsil moddalar, jumladan, fagotsitin, opsonin va boshqalar topilgan. Neytrofillarda glikogen va bir qator aminokislotalarning bo`lishi ularning modda almashinuv protsesslarida aktiv ishtirok etishidan dalolat beradi. Bulardan tashqari, neytrofillarda maxsus moddalar - keylonlar bo`lib, ular granulotsitlarning proliferatsiya va differensiala- nish jarayonlarini boshtsarishda ishtirok etadi. Neytrofillarning yashash muddati o`rta hisobda 10,2 sutkaga teng bo`lib, shundan 4 sutkasi suyak ko`migida o`tadi. Neytrofillar periferik qonda oz muddat (8-24 soat) bo`ladi. To`qimaga tushgach, ular qaytib tomirlarga o`tmaydi, to`qimalarda o`z vazifalarini ado etgach, yemiriladi. Neytrofillar miqdorining ko`payib ketishi - neytrofilyoz turli xil yallig`lanish reaksiyalarida kuzatiladi. Bunday hollarda ko`pincha tayoqcha yadroli va yosh neytrofillar protsent miqdoriniig ko`payishi, ya’ni leykotsitar formulaning chapga siljishi qayd etiladi. Eozinofil leykotsitlar yoki eozinofillar (granulocyti eosinophilici). Ular neytrofillarga nisbatan birmuncha yiriqroq bo`.lib, diametri qonda 10-11 mkm, qon surtmasida esa 12-15 mkm ga teng. Eozinofillar fiziologik holatda leykotsitlar umumiy miqdorining 2-5% ini tashkil etadi. Eozinofillar yadrosi, neitrofillarnikiga o`xshash tuzilgan bo`lib, alohida bo`laklardan (segmentlardan) iborat. Bo`laklar soni eozinofillarda asosan 2 ta bo`lib, 3 yoki undan ko`p segmentli yadro saqlovchi eozinofillar juda kam uchraydi. Eozinofillarni boshqa leykotsitlardan aljatib turuvchi asosiy xususiyati ular sitoplazmasida joylashgan maxsus donachalarning o`ziga xos tuzilishidir.

Eozinofil donachalari ikki turli bo`lib, birinchisi yumaloq yoki oval shaklga ega va neytrofillarnikiga nisbatan yirikroqdir (diametri 0,3-1,5 mkm). Ular ko`p miqdorda bo`lib, Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda eozin bilan qizil rangga bo`yaladi va tashqi ko`rinishi bo`yicha «qizil ikrani» eslatadi. Elektron mikroskop ostida eozinofillar o`zlarining hujayra organellalari tuzilishi bo`yicha neytrofillardan deyarli farq qilmaydi. Ular sitoplazmasidagi maxsus eozinofil donadorligi esa o`ziga xos ultramikroskopik tuzilishga ega. Odamda va kalamush eozinofillarida birinchi tur donachalar oval yoki cho`zinchoq shaklga ega bo`lib, har xil elektron zichlikka ega bo`lgan qismlardan iborat (60-rasm). Donachalarning markazida yoki markazdan sal chetroqda katta elextron zichlikka ega bo`lgan prizma, trapetsiya yoki to`g`ri burchak shaklidagi kristalloid tuzilma joylashgan bo`lib, qolgan qismi esa elektron zichligi kamroq donador materialdan iborat. Ikkinchi tur donachalar maydaroq (0,1-0,5 mkm) bo`lib, gomogen yoki donador tuzilishga ega. Ularda kristalloid uchramaydi. Bu donachalar oz miqdorda bo`lib, o`zida kislotali fosfataza va arilsulfataza fermentlarini saqlaydi. Ularga birinchi tur donachalar hosil bo`lishidagi dastlabki bosqich deb qaraladi. Bioximiyaviy va sitoximiyaviy usullar bilan birinchi tur eozinofil donachalarda kislotali fosfataza va arilsulfatazadan tashqari oksidlanish fermentlari - peroksidaza, diaminoksidaza (gistaminaza) va katalazalar borligi aniqlangan. Peroksidaza eozinofillarda neytrofillarga nisbatan 2,5 baravar ko`p bo`lib, ximiyaviy tarkibi bilan laktoperoksidazalarga kiradi. Peroksidaza donachalarning periferik qismida joylashib, kristalloid tuzilmalarda uchramaydi. Fermentlardan tashqari donachalar tarkibida ko`p miqdorda asosiy va kation oqsillar bor. Barcha ko`rsatilgan moddalar eozinofillarning maxsus vazifalarni bajarishini ta’minlaydi. Eozinofil leykotsitlar aktiv harakat qilish va birmuncha fagotsitoz qobiliyatiga ega. Biroq eozinofil leykotsitlarning fagotsitoz qilish qobiliyati juda past bo`lib, neytrofillar fagotsitoz aktivligining faqat yarmini tashkil etadi. Eozinofillarning allergik reaktsiyalarda ishtirok etishi hozirgi paytda to`la tasdiqlangan.

Turli allergik holatlarda eozinofillarning soni bilan gistamin moddasi almashinuvi orasida o`zaro bog`lanish bo`lib, eozinofillar gistaminni aktiv ravishda yutadi va gistaminaza fermenti yordamida parchalaydi. Arilsulfataza va asosiy oqsillar ham allergik reaksiyalarda hosil bo`ladigan moddalar (mediatorlarni) ni neytrallashda aktiv ishtirok etadilar. Peroksidaza, asosiy va kation oqsillar organizmga tushgan turli xil parazitlarga va ularning lichinkalariga sitotoksik ta’sir ko`rsatadi. Eozinofillar sonining oshib ketishi eozinofiliya deb atalib, turli xil allergik holatlarda, jumladan, bronxial astmada, zardob kasalligida, parazitar kasalliklarda va boshqalarda uchraydi. Eozinofillar takomili va ularning qonga tushishi gumoral boshqaruv mexanizmlari ta’siri ostida bo`ladi. Buyrak usti bezi po`st moddasining gormonlari (glyukokortikoidlar) va gipofiz gormonlarining (AKTG) miqdori oshgan paytda eozinofillar sonining kamayib ketishi kuzatiladi (eozinopeniya). Shu sababdan eozinofillar miqdori ko`rsatilgan gormonlar yorda-mida boshqarib turiladi deb hisoblanadi. Eozinofillarning yashash muddati 10-12 sutkaga teng bo`lib, shundan 4 sutkasi suyak ko`migida o`tadi. Ular qonda qisqa vaqt (4-12 soat) bo`lib, keyin to`qimalarga chiqadi va o`z asosiy vazifalarini bajaradi. Bazofil leykotsitlar yoki bazofillar (granulocyti basophilici). Ular neytrofil va eozinofillarga nisbatan maydaroq bo`lib, o`rtacha diametrlari qonda 7- 8 mkm, qon surtmalarida esa 10-12 mkm ga teng. Bazofillar, leykotsitlar ichida eng kam sonli hujayralar bo`lib, fiziologik sharoitlarda ular leykotsitlar umumiy miqdorining 0,5-1 % ini tashkil etadi. Bazofil leykotsitlar yadrosi ko`pincha 2 segmentdan iborat bo`lib, hujayra organellalarining tuzilishi jihatidan neytrofil va eozinofillardan deyarli farq qilmaydi. Bazofillar sitoplazmasidagi maxsus donachalarning tuzilishi va bo`yalishi ularni boshqa donador leykotsitlardan ajratishga imkon beradi. Bazofil donachalari Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda o`zlariga ishqoriy bo`yoqlarni yaxshi qabul qilib, har xil, ya’ni pushti binafshadan tortib qora ranggacha bo`yaladi. Bazofil donachalarining bu xususiyati, ya’ni bo`yoq rangiga xos bo`lmagan tusni olishi metaxromaziya deb nomlanadi va donachalar tarkibidagi maxsus glikozaminoglikan - geparin bilan bog`liq.

Elektron mikroskop ostida ko`rilganda bazofil donachalarining bir xil tuzilishga ega emasligi aniqlangan. Donachalar ancha yirik (diametrlari 0,4-1,2 mkm) bo`lib, yumaloq yoki oval shaklga egadir. Ularning mag`zida bir-biriga parallel yo`nalgan ko`p sonli tuzilmalar ko`rinadi. Donachalarning ximiyaviy tarkibi ancha murakkab bo`lib, ularda geparin, gistamin va serotonin (5- oksitriptamin) borligi aniqlangan. Bazofillar tarkibida qondagi barcha gistaminning yarmi mujassamlashgandir. Ular geparinga ham boy. Bazofillar tarkibida glikogen, kislotali fosfataza va peroksidaza ham uchraydi. Bulardam tashqari, donachalarda maxsus gistidindekarboksilaza fermenti bo`lib, u gistidindan gistamin sintezlanishini ta’minlaydi. Shunday qilib, ximiyaviy tarkibi bo`yicha bazofil leykotsitlar biriktiruvchi to`qimaning semiz hujayralari yoki to`qima bazofillariga juda ham yaqin turadi. Uz tarkibida ko`p miqdorda geparin va gistamin saqlovchi bu hujayralar allergik reaksiyalarda va immunitet protsesslarida faol ishtirok etadk. Ular organizmda allergenlarning maxsus IgE antitelolar bilan hosil qilgan kompleksiga javoban o`z donachalarini chiqaradi (degranulyatsiya). Natijada, ajralib chiqqan gistamin va boshqa biologik aktiv mediatorlar to`qimalar ichki muhitining o`zgarishiga va allergiya paydo bo`lishiga olib keladi. Bazofillarning hayotiy sikli 10-12 sutkadan iborat bo`lib, eozinofillardan deyarli farq qilmaydi. Agranulotsitlar (donasiz leykotsitlar, agranulocyti) Agranulotsitlar yoki donasiz leykotsitlar o`z sitoplazmalarida maxsus donachalar saqlamaydigan oq qon tanachalaridir. Ammo «agranulotsitlar» termini ko`p jihatdan shartli bo`lib, hujayralarning tuzilishini to`la ifodalamaydi. Tuzilishi va funksiyasi jihatidan agranulotsitlar limfotsitlarga va monotsitlarga bo`linadi (62-rasm). Limfotsitlar (lymphocyti). Ular voyaga yetgan organizmda leykotsitlar umumiy sonining 20-35% ini tashkil qiladi. Organizmda o`rta hisobda 1,5 kg atrofida limfotsitlar bo`lib, shundan faqatgina 5 g ga yaqinigina periferik qonda, 70 g suyak ko`migida, qolganlari esa to`qima va organlarda taqsimlangan bo`ladi. Limfotsitlar yirik (diametri 10-15 mkm), o`rta(diametri 7-9 mkm) va mayda limfotsitlarga (diametri 4,5-6 mkm) ajratiladi. Normal sharoitlarda qonda faqat

10% ga yaqin yirik limfotsitlar bo`lib,. qolgan 90% ini esa o`rta va mayda limfotsitlar tashkil qiladi. Limfotsitlarning umumiy tuzilish prinsipi juda oddiy, ular ko`pincha markazda joylashgan yirik, yumaloq va loviyasimon shaklga ega bo`lgan yadro saqlaydi. Elektron mikroskop ostida yadro strukturasining yirik, o`rta va mayda limfotsitlarda har xil ekanligi ko`rinadi. Mayda limfotsitlarda yadro yumaloq yoki birgina botiqlikka ega bo`lib, xromatin zichlashgan va yadro bo`ylab barobar taqsimlangandir. Urta va yirik limfotsitlar ochroq yadroga ega bo`lib, xromatin mayda donachalar shaklida asosan yadro qobig`i ostida to`plangan. Bu limfotsitlar yadrosida ko`pincha bir yoki bir necha yadrochalarni uchratish mumkin. Limfotsitlar sitoplazmasi ingichka„ ba’zida esa keng hoshiya shaklida yadro atrofida joylashib. Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda to`q ko`kish rangdan (o`ta bazofil) och havorang tusgacha (sust bazofil) bo`yalishi mumkin. 62- rasm. Agranulotsitlarning yoki donasiz leykotsitlarning ultramikroskopik tuzilishi (sxema). A-limfotsit; B- monotsit; 1- yadro; 2- ribosomalar; 3 -mikrovorsinkalar: 4 - lizosomalar 5-Golji kompleksi; 6- mitoxondriyalar; 7- pinotsitoz pufakchalar (N.A.Yurina va L.S. Rumyan- tsevadan). Elektron mikroskop yordamida mayda va o`rta limfotsitlar sitoplazmasida ko`p sonli erkin ribosomalarni va bir necha mitoxondriyalarni ko`rish mumkin.

Endoplazmatik to`r va Golji kompleksi sust taraqqiy etgan bo`ladi. Ba’zida yadroning botiq zonasida hujayra markazi va mayda pufakchalar uchraydi. Rastrlovchi elektron mikroskop ostida limfotsitlarning yuzasida tur-li miqdorda va kattalikda bo`lgan mikrovorsinkalar ko`rinadig (63-rasm). yirik limfotsitlar sitoplazmasi nisbatan ko`prots va tekis taqsimlangan mitoxondriyalar bo`lishi, ba’zi bir hollarda esa elektron zich donachalar saqlashi bilan xarakterlanadi. Shuni qayd etib o`tish kerakki, limfotsitlar garchand donasiz leykotsitlar qatoriga kirsada, ularning ma’lum bir miqdorida sitoplazmada zich donachalar va parallel yo`nalgan naychalar-(PYN) sistemasi topilgan. Bu limfotsitlar asosan yirik bo`lib, «yirik donador limfotsitlar» nomi bilan yuritiladi. Ular umumiy limfotsitlarning taxminan 10-15% ini tashkil etib, yot hujayralar yoki mikroorganizmlarni halok etishda asosiy rolni o`taydi. Sitoximiyaviy va bioximiyaviy usullar bilan limfotsitlar tarkibida ko`p miqdorda nukleoproteidlar, katepsinlar, glikogen, gistidin, fermentlardan nukleazalar, amilaza, kislotali fosfataza, sitoxromoksidaza va boshqalar bo`ladi. Limfotsitlar immunitet jarayonida eng faol ishtirok etadigan hujayralardir. Immunologik va funktsional nuqtai nazardan limfotsitlarning ikki turi - T- va B-limfotsitlar sistemasi farqlanadi. T-limfotsitlar buqoq bezida (Thymus) rivojlanadi. Ularning nomi ham shu organning bosh harfidan kelib chiqadi. Timusga kelgan o`zak hujayralar shu a’zoda hosil bo`luvchi moddalar ta’sirida T- limfotsitlarga aylanadi. T-limfotsitlar qon orqali periferik organlarga (taloq, limfa tuguni, murtaklar va boshqalar) boradi va shu a’zolarning ma’lum qismida (T- zonasida) joylashadi. Taloqda T-zona periarterial qismda, limfa tugunida esa parakortikal qismda joylashadi. Hozirgi vaqtda T-limfotsitlarning anchagina turi farqlanadi. B-limfotsitlar xaqidagi ta’limot birinchi marta qushlarda topilgan Fabritsiy xaltasi (Bursa Fabricius) bilan bog`liq bo`lib, shu tufanli B-l i m f o si t l a r deb yuritiladi. Ammo qushlarda mavjud bu a’zo odamda yo`q, demak, uning o`rnini bosuvchi a’zolar bo`lishi kerak. Ko`p yillik muhokamalar odam organizmida bu xaltaning (bursaning) o`rnini qizil suyak ko`migini (ingl.- bone marrow) bosishini ko`rsatdi.

63-rasm. Periferik qondagi mikrovorsinkalar tutuvchi limfotsit. Rastrlovchi elektron mikroskopda ko`rinishi. X 8.000. 1-mikrovorsinkalar. Demak, odamda T-sistemaning asosiy a’zosi bo`lib timus xizmat qilsa, V- sistemaning asosiy a’zosi qizil suyak ko`migidir. Unda hosil bo`lgan B-limfotsitlar taloq, limfa va boshqa limfoid tuzilmalarga borib, u yerda ma’lum bir qismlarda yetuk B-limfotsitlarga shakllanadi. Bu qismlar B-l i m f o s i t l a r zonasi yoki B-z o n a deb nomlanadi. B-limfotsitlar organizm biror antigen bilan uchrashganda ko`paya boshlaydi. Dastlab B-blastlar hosil bo`lib (yirik, yosh hujay-ra), ulardan esa antitelolar sintez qiladigan plazmatik hu-jayralar hosil bo`ladi. T-limfotsitlar hujayraviy immunitet reaksiyalarida ishtirok etsa, B-limfotsitlar gumoral immunitet reaktsiyalarini ta’minlaydi. Limfotsitlarning immunologik reaksiyalarda tutgan o`rni, T-, B-limfotsitlarning xususiyatlari va o`zaro munosabatlari darslikning «Immunologik reaktsiya-larning morfologik asoslari» bobida keltirilgan. Limfotsitlarning ma’lum sharoitlarda turli moddalar - stimulyatorlar (masalan, fitogemagglyutinin - FGA, bakterial antigenlar) ta’sirida kam differensiallangan blast hujay-ralarga aylanishi ularning muhim xususiyatlaridan

biridir. Blast hujayralar bo`linish va differensiallanish qobiliyatiga ega bo`lib, natijada, ular hisobiga aktivlashgan limfotsitlar (immunotsitlar) kloni hosil bo`ladi. Limfotsitlarning yashash muddati turlicha bo`lib, ular orasida qisqa muddat (hafta va oylab) yashovchi B-limfotsitlar 10- 20% ni tashkil etadi. Uzoq muddat (bir necha yilgacha) yashovchi limfotsitlar ko`proq (80% gacha) bo`lib, asosan, T- limfotsitlardan iboratdir. Limfotsitlar miqdorining absolyut ko`payib ketishi (limfotsitoz) turli kasalliklarda kuzatilishi mumkin. Yangi tug`ilgan chaqaloqlarda limfotsitlar 50-60% ni tashkil etadi. Limfotsitlar sonining kamayib ketishi (limfopeniya) nur kasalligida va turli xil intoksikatsiyalarda uchraydi. Monotsitlar (monocyti). Monotsitlar qonning eng yirik hujayralari hisoblanadi. Ularning kattaligi surtmalarda 20 mkm gacha, qonda esa 9-12 mkm gacha bo`ladi. Monotsitlar soni yetuk organizmda umumiy leykotsitlar miqdorining 6-8% ini tashkil etadi. Monotsitlar yadrosi shaklining turli xilda bo`lishi bilan xarakterlanadi - ko`pchilik hollarda yadro loviyasimon yoki taqasimon shaklga ega bo`ladi. Xromatin siyrak, note-kis to`r shaklida joylashib, Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda qizg`ish binafsha rangga bo`yaladi. Ba’zan 1-2 ta oksifil bo`yalgan yadrocha ko`rinadi. Monotsitlar sitoplazmasi bazofil bo`yalish xususiyatiga ega bo`lib, ularning bazofilligi limfotsitlarga nisbatan ko`proq ifodalangandir. Sitoplazma Romanovskiy usuli bilan qisman ko`k, qisman binafsha rangga bo`yalib, bu sitoplazmaga xarakterli ko`kish-binafsha tus beradi. Monotsitlar sitoplazmasida nafis maxsus azurofil donadorlik, ba’zan esa yirikroq bazofil bo`yaluvchi donadorlik ham uchrashi mumkin. Elektron mikroskopda monotsitlar sitoplazmasining limfotsitlarga nisbatan hujayra or-ganellalariga ancha boy ekanligi ko`zga tashlanadi (62-rasm). Mitoxondriyalar ko`p sonli bo`lib, endoplazmatik to`r va Golji komplekslari yaxshi taraqqiy ztgan. Hujayra qobig`i ostida juda ko`p pinotsitoz pufakchalar joylashib, ba’zan ularda fagotsitoz qilingan zarrachalar uchraydi. Bundan tashqari, sust elektron zichlikka ega bo`lgan, kattaligi 0,1-0,5 mkm keladigan donachalar

ham bo`lib, ular yorug`lik mikroskopida ko`rinadigan azurofil donachalariga mos keladi. Bir hujayra sitoplazmasida 150 ga yaqin donacha bo`lishi mumkin. Donachalar tarkibida kislotali fosfataza, peroksidaza va arilsulfataza fermentlari bo`lib, ular donachalarning o`ziga xos lizosomalar ekanligidan dalolat beradi. Monotsitlar aktiv harakat qilish qobiliyatiga ega bo`lib, ularning asosiy vazifalaridan biri fagotsitozdir. Ular qonda 2-3 sutka davomida aylanib, so`ngra to`qimalarga o`tadi. To`qimalar va organlarda monotsitlar mikromuhit ta’siri ostida makrofagotsitlarga aylanadi. Barcha makrofaglarni monotsitlarning avlodi deb hisoblash mumkin. Shu tufayli monotsitlar mononuklear fagotsitlar sistemasining asosiy hujayralaridir. Qon plastinkalari - trombotsitlar (thrombocyti) Qon plastinkalari eritrotsitlar va leykotsitlar bilan bir qatorda qonning uchinchi xil shaklli elementlarini tashkil etadi. Leykotsitlar va eritrotsitlardan farqli ravishda qon plastinkalari haqiqiy hujayralar bo`lmay, suyak ko`migidagi gigant megakariotsit hujayralari sitoplazmasining mayda (kat-taligi 2-3 mkm) parchalari hisoblanadi. Shu tufayli trombotsit termini odam qon plastinkalariga nisbatan unchalik to`g`ri emas. Uzida yadro saqlovchi va haqiqiy hujayralar bo`lgan trombotsitlar faqat tuban umurtqalilarda (masalan, baqa qonida) kuzatiladi va Reklengauzen hujayralari deb ataladi. Normal sharoitda qon plastinkalarining miqdori odamda 1 mm 3 qonda 200000 dan 300000 gacha (200-300X 10 9 /l) bo`ladi. Qon plastinkalari odatda yumaloq va oval shaklga ega bo`lib, ularda periferik, strukturaga ega bo`lmagan zona - gialomer va markaziy, donador zona - granulomer tafovut etiladi. Elektron mikroskop ostida qon plastinkalarining ko`p sonli bo`rtmalar - psevdopodiyalarga egaligi ko`rinadi. Ularning soni va kattaligi plastinkalarning funksional holatiga bogliq bo`ladi. Donador zona yoki granulomerda har xil kattalikka ega bo`lgan (30 nm dan 0,2 mkm gacha) donachalar ko`rinadi (64-rasm). Donachalarning asosiy qismini alfa-donachalar tashkil etadi. Ularning markaziy qismida yuqori elektron zichlikka ega bo`l-gan mag`zi bo`lib, ularda fosfatazalar va mukopolisaxaridlar borligi aniqlangan. Alfa-donachalardan tashqari

granulomer-da o`ta yuqori zichlikka ega donachalar ham mavjuddir. Bu donachalar o`zida serotonin (5-gidroksitriptamin) saqlaydi. Yuqorida qayd etilgan donachalardan tashqari, qon plastinkalarining granulomer zonasida mitoxondriyalar, vezikulalar va mikronaychalar ham joylashadi. Ularning orasida to`da-to`da bo`lib yotgan glikogen zarrachalarini yoki «glikogen paketlarini» uchratish mumkin. Qon plastinkalari qonda turli shakllarda, ya’ni yosh, yetuk va qari plastinkalar shaklida uchrashi mumkin. Yosh plastinkalar to`q binafsha rangga bo`yalgan granulomer zonaga va och pushti gialomer zonaga ega bo`ladi. Patologik holatlarda qonda degenerativ plastinkalar va gigant (7-9 mkm keladigan) plastinkalar uchrashi mumkin. Qon plastinkalari muhim biologik vazifalarni o`tab, bu vazifalardan eng avvalo ularning qon ivishidagi rolini qayd qilib o`tish kerak. Ularda trombokinaza, tromboplastin va hokazo (12 ga yaqin) faktorlar bo`lib, bu faktorlar qon ivish jarayonida aktiv ishtirok etadi. Trombotsitlarda 50 ga yaqin fermentlar borligi aniqlangan. 64-rasm. Qon plastinkasi (trombotsit). Elektron mikrofotogramma. x 9.000. 1-granulalar; 2-vakuola; 3-trombotsit o`sig`i. Qon plastinkalarining soni simpatik nerv sistemasi qo`zg`alganda, haddan tashqari jismoniy harakatlarda, taloq olib tashlanganda va boshqa hollarda ko`payib ketishi mumkin. Bu hol trombotsitoz deb ataladi. Plastiikalar sonining

kamayishi - trombotsitopeniya ham turli kasalliklarda uchraydi. Qon plastinkalarining yashash muddati qisqa bo`lib, o`rtacha 5-8 kunga teng. Gemogramma. Gemogramma tushunchasi qon shaklli elementlarining miqdoriy nisbati, gemoglobin miqdori, eritrotsitlarning cho`kish reaksiyasi (SOE), gematokrit ko`rsatkichi va boshqalarni o`z ichiga oladi. Bu ko`rsatkichlar meditsina praktikasida muhim ahamiyatga ega. Gemogrammani bilish har bir vrach uchun muhim ahamiyat kashf etadi. Turli leykotsitlar protsent miqdorining nisbati leykotsitar formula yoki Shilling formulasi deb ataladi. Hozirgi vaqtda normal leykotsitlar formula ko`rsatkichlari qilib quyidagilar qabul qilingan. Leykotsitlar miqdori 1 mm 3 qonda 3,8-9 ming (3,8-9x10 9 /l) atrofida bo`ladi, shulardan: neytrofillar-65-70% ni (segmentlilari-60-65% ni, tayoqcha yadrolilar-2- 4% ni, yosh neytrofillar yoki metamiyelotsitlar 0-0,5% ni), eozinofillar-2-5% ni, bazofillar-0,5-1% ni, limfotsitlar-20- 35% ni, monotsitlar-6-8% ni tashkil etadi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975 7. Sidorova M.V. Davidova Praktikum po anatomi s osnovami gistologii L.: “Selxozizdat” 1985 8. Vrakin V.F. embriologi selskoxozyaystvennux jivotnux M. “Kolos” 1982.

O'xshashlar

Gemogrammaning yoshga qarab o’zgarishi

Maxsus xususiyatga ega bo’lgan biriktiruvchi to’qimalar

Qon. Yurak-tomir va nafas olish tizimi

Gemolimfatik tugunlar

Ruhiy va jismoniy zo`riqishlar