Irsiy va tug`ma kasalliklar - Valeologiya - Referatlar

Irsiy va tug`ma kasalliklar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.5 KB

Ko'chirib olish

Irsiy va tug`ma kasalliklar Reja: 1.Nasl kasalliklarining material asosi xromasoma va genlar mutatsiyasi haqida tushuncha. 2.Xromasoma nasl kasalliklari. 3.Xrosoma nasl kasalliklarining turlari. 4.Daun kasalligi. 5.Genetik nasl kasalliklari haqida umumiy tushuncha. 6.Genetik nasl kasalliklarning turlari. 7. Galaktozemiya. 8. Fenilketonuriya. 9. Tug‘ma kasalliklar. 10. Sitomegaliya. 11. Gipotireoz. 12. Bosh miya sholi 13. Yurakning tug`ma poroklari (norasoliklari). 14. Displaziya.Chanoq-son bo`g`imi chiqishi belgilari

Nasl kasalliklarining material asosi xromasoma va genlar mutatsiyasi haqida tushuncha. Nasl (irsiy) kasalliklari haqida so`z yuritishdan avval, bu kasalliklarning material asosi bo`lgan xromasoma va genlar haqida tushunchaga ega bo`lish lozim. Odam organizmi barcha hujayra, to`qima, a`zolarining tuzilishi, shakli,funksiyasi,hayotiy jarayonlarining har bir odamga xos xususiyatlari, avloddan-avlodga (nasldan-naslga) xromasomalar va genlar orqali beriladi. Nasldan-naslga berilish (o`tish) qonunlarini genetika fani o`rganadi.Nasldan berilish xususiyatlarining material asosi xromasomalar va genlar hisoblanadi. Xromasomalar odam organizmining, shuningdek, barcha mavjudodlarning, hujayralari yadrosida joylashgan.Barcha hayvon, hashorat organizmining har bir turi uchun xromasomalarning o`ziga xos soni va shakli bo`ladi. Odam organizmining hamma somatik (tananing barcha to`qima va a`zolarining) hujayralari yadrosida 46 ta xromasoma bo`ladi.Har bir xromasoma tarkibida ko`plab genlar bo`ladi. Har qaysi xromasoma va gen odam tanasidagi ma`lum hujayra, to`qima, a`zolarning tuzilishi, shakli, funksiyasi, moddalar almashinuvi va barcha hayotiy jarayonlarini normal bo`lishini ta`minlaydi. Somatik hujayralardan farqli o`laroq, ayol va erkak jinsiy hujayralari (ayol tuxum hujayrasi, erkak spermatozoidi) yadrosida xromasomalar soni 46 ta emas, balki 23 ta bo`ladi. Bularning 22 tasi autosomalar bo`lib, ular yuqorida aytilganidek, ota- ona (oldingi avlod) organizmlarining irsiy (nasl) belgilarini bo`lg`usi avlod (homila) ga o`tkazadi. Jinsiy hujayralardagi 23-nchi xromasoma esa ayol va erkak (ota-ona) jinsiy hujayralarini ayol ichki jinsiy a`zosida (bachadon yo`lida) qo`shilishi (birikishi) natijasida bunyod bo`lgan yangi hujayra (homila) ning jinsini belgilaydi. Ayol jinsiy hujayrasi (tuxum hujarasi) dagi 23-nchi xromasoma iks-iks (XX), erkak jinsiy hujayrasi (spermatozoid) dagi 23-nchi xromasoma, iks-igrik (XY) bo`ladi.Erkak jinsiy hujayrasining iks (X) xromasomasi ayol jinsiy hujayrasining iks (X) xromasomasi bilan qo`shilsa homila qiz bo`ladi.Erkak jinsiy hujayrasidagi igrik (Y) xromasoma ayol jinsiy hujayrasining iks (X) xromasomasi bilan qo`shilsa homila o`g`il bo`ladi.Ta`kidlash lozimki, ayol jinsiy hujayrasi yadrosining xromasomasi faqat XX (iks-iks) bo`ladi. Shunday qilib, bunyod bo`lgan homilaning qiz yoki o`g`il bo`lishi, asosan erkak jinsiy hujayrasi yadrosidagi 23-nchi iks-igrik (XY) xromasomaga bog`liq. Ammo, bu jarayon erkak va ayolning xohishi (ixtiyori) ga bog`liq emas. Ayol va erkak jinsiy hujayralarining har ikkalasi ayol bachadon nayida bir-biri bilan qo`shilishi (urug`lanishi) natijasida yangi hujayra (homila) paydo bo`ladi. Bu yangi hujayra (homila) da 46 ta xromasoma bo`lib, ularning har qaysisida ko`plab genlar bo`ladi. Mazkur xromasomalar va genlar ota-ona va ulardan oldingi avlodlar organizmining irsiy (nasl) xususiyatlarini homilaga o`tkazadilar.Agar mazkur homilaning otasi yoki onasini (ular yaqin qarindosh bo`lsa ikkalasini) oldingi avlodining xromasoma va genlari mutatsiyaga uchragan bo`lsa (yoki irsiy kasalligi bo`lsa), mazkur kasallik bilan kasallangan (mutatsiyaga uchragan) xromasoma va genlar homilaga o`tishi va unda irsiy (nasl) kasallikni paydo qilishi mumkin. Er va xotinning birovini avlodida irsiy (nasl) kasallik bo`lgan bo`lsa, uning jinsiy

hujayrasidagi mutatsiyaga uchragan xromasoma va genlar homilaga o`tadi. Bordiyu er-xotin bir-biriga yaqin qarindosh bo`lsa, ularning ota-onalari, bobo- momolari bir-biriga yaqin bo`lgani uchun avloddagi irsiy kasallik er va xotinning ikkalasida ham bo`lishi tufayli, bularning har ikkalasining jinsiy hujayrasi yadrosidagi mutatsiyaga uchragan xromasoma va genlar homilaga o`tadi. Natijada homila otasi va onasining avlodida bo`lgan irsiy (nasl) kasallik bilan xastalanadi. Demak, homilaning otasi va onasi tanasidagi mutatsiyaga uchragan, lekin kasallikni yuzaga keltirmagan. Xromasoma va genlar homilada irsiy (nasl) kasallikni vujudga keltirishi mumkin. Shuning uchun ham oilaviy turmush qurish bo`saxonasida bo`lgan yigit-qizga maslahat tariqasida aytish lozimki, ular bir-birlariga yaqin qarindosh bo`lmaganlari ma`qul. Irsiy (nasl) kasalliklarning yuqorida aytilganidek, avloddan-avlodga o`tishidan tashqari, har bir odamning yashash jarayonida ichki jinsiy a`zosi kasallanishi (yallig`lanishi), turli xil kimyoviy moddalar bilan zaharlanishi tufayli unda ishlab chiqariladigan jinsiy hujayralar (erkakda spermatozoid, ayolda tuxum hujayra) yadrosidagi 23 tadan xromasomaning qaysi biridir va uning tarkibidagi ko`plab genlarning qaysi biridir mutatsiyaga uchrashi mumkin. Natijada, mazkur ayol va erkak jinsiy hujayrasining urug`lanishidan paydo bo`lgan homilada xromasoma yoki genetik kasallik yuzaga kelishi mumkin. Vaholanki, bu shaxsning avlodida bunday kasallik bo`lmasa ham. Bu haqda quyida Daun kasalligi sababi bayon qilinganda batafsil tushuncha beriladi. Shu bois, har bir yigit va qiz yosh bolalik davridan boshlab, o`zining butun reproduktiv (farzand ko`rish) davrida, ayniqsa ichki jinsiy a`zosini shamollashi (yallig`lanishi) dan extiyot qilishi lozim. Shuningdek, kimyoviy moddalar, narkotiklar, tamaki, spirtli ichimlik kabilardan extiyot bo`lishga alohida e`tabor qaratish lozim. Nasl kasalliklarining guruhlari.Nasl kasalliklarini genetika fani o`rganadi. Irsiy (nasl) kasalliklarining 2000 dan ko`proq turi aniqlangan. Nasl kasalliklari 2 guruhga bo`linadi: - birinchi guruh-xromasoma nasl kasallilari.Bular xromasomalarning mutatsiyasi tufayli yuzaga keladi; - ikkinchi guruh-genetik nasl kasalliklari.Bular genlarning mutatsiyasi tufayli yuzaga keladi. Xromasoma nasl kasalliklari. Sabablari. Xromasoma nasl kasalliklari xromasomaning mutatsiyalanishi (kasallikka uchrashi, o`zgarishi) natijasida yuzaga keladi.Xromasoma nasl kasalligi avloddan-avlodga beriladi. Shuningdek, erkak va ayolning hayoti jarayonida tashqi muhitning turli xil noqulay ta`sirlari (kimyoviy moddalar, yuqumli kasalliklarning viruslari, mikroblarining zahari, dori moddalar, narkotiklar, nurlanish va hokazolar ta`siri) natijasida uning organizmini qaysidir xromasomasi mutatsiyaga (o`zgarishga) uchrab kasallanishi mumkin. Erkak yoki ayol jinsiy hujayrasidagi avlodidan berilgan mutatsiyaga uchragan xromasomani homilaga o`tishi, shuningdek, erkak yoki ayolning hayoti davomida tashqi muhitning turli xil zararli ta`sirlari natijasida jinsiy hujayra yadrosidagi

qaysidir xromasomani mutatsiyaga uchrashi va uni homilaga berilishi, bo`lg`usi avlodda xromasoma nasl kasalligini yuzaga keltiradi. Xrosoma nasl kasalliklarining turlari. Yuqorida ta`kidlanganidek, ayol va erkak jinsiy hujayralarida 23 tadan xromasoma bo`lib, ularning 23-nchisi bo`lg`usi homilaning jinsini belgilaydi, 22 ta ayol va 22 ta erkak jinsiy hujayrasi yadrosidagi xromasomalar esa bo`lg`usi avlod (homila) tanasi va uning hamma hujayra, to`qima, a`zolarining tuzilishi, shakli, funksiyasi, barcha hayotiy jarayonlarini belgilaydi. Ana shu xromasomalarning qaysi biri mutatsiyalangani (kasallangani) ga qarab xromasoma nasl kasalliklari bir nechta turda bo`ladi.Ularning ayrimlari aniqlagan olimlarning nomi bilan atalgan. Daun kasalligi 21-xromasomaning mutatsiyasi natijasida yuzaga keladi. Kasallikni Langdon Daun aniqlagan. Edvarde sindromi (kasalligi) - 18-nchi xromasomaning mutatsiyasi natijasida yuzaga keladi. Edvarde aniqlagan. Patau kasalligi - 13-nchi xromasomaning mutatsiyasi natijasida yuzaga keladi. Klaynfelter kasalligi - Klaynfelter ismli olim aniqlagan. Yuqorida qayd etilgan xromasoma nasl kasalliklarida homilaning tana tuzilishida, ayrim to`qima-a`zolarining tuzilishida, shaklida, funksiyasida jiddiy nuqsonlar bo`ladi.Shu bois xromasoma nasl kasalligi bilan tug`ilgan chaqaloqning tashqi qiyofasidayoq bu o`ta og`ir xastalikning belgilari namoyon bo`ladi. Xromasoma nasl kasalliklariga misol sifatida quyida Daun kasalligining belgilari bayon etiladi. Daun kasalligi. Kasallikni Langdon Daun aniqlagan. Ma`lumki, odam tanasi hujayralari yadrosidagi 46 ta xromasomaning 23 tasi onadan, 23 tasi otadan berilgan. Shulardan 21-nchi xromasomaning mutatsiyasi natijasida Daun kasalligi yuzaga keladi. Mutatsiyaga uchragan xromasoma erkak yoki ayolning oldingi avloddan berilgan bo`lib, uning o`zida kasallikni namoyon qilmagan, ya`ni mutatsiyalangan xromasoma yashirin-nofaol saqlangan bo`lishi mumkin. Mazkur mutatsiyalangan xromasomaning homilaga berilishi, unda Daun kasalligini yuzaga keltiradi. Ilmiy ma`lumotlardan ma`lum bo`lishicha Daun kasalligi bilan tug`ilgan homila (chaqaloqning) otasi yoki onasiga ularning oldingi avlodidan mutatsiyalangan xromasoma berilmagan bo`lsa ham, yuqorida bayon etilganidek, mazkur erkak yoki ayolning jinsiy hujayrasi, uning yashah jarayonida tashqi muhitning zararli ta`sirlari natijasida mutatsiyaga uchrashi mumkin.Mutatsiyalangan xromasomani o`zida saqlagan ayol yoki erkak jinsiy hujayrasi urug`lansa, paydo bo`lgan yangi hujayra (homilaning) birinchi marta bo`linishida, ikkiga bo`lingan homila hujayrasining birida 47 ta, ikkinchisida 45 ta xromasoma bo`lishi natijasida Daun kasalligi yuzaga keladi. Bunday holat ko`pincha yoshi 40 dan o`tgan ayol homilasida ro`y berishi aniqlangan. Chunki, yoshi o`tgan ayol tuxumdoni ko`p marta yallig`lanishi, turli xil kimyoviy moddalarda zaharlanishi tufayli unda ishlab chiqariladigan tuxum hujayralarining xromasomalari mutatsiyaga uchragan bo`ladi. Shu bois ayolning tug`ish yoshi 20-30 oralig`ida, ko`pi bilan 35 yoshgacha bo`lishi tavsiya etiladi.

Demak, Daun kasalligining sababi erkak va ayolga ota-bobo, ona-momolaridan (avlodidan) mutatsiyaga uchragan 21-xromasomaning berilishi bilan bog`liq bo`lishidan tashqari, yoshi ulg`aygan ayolning hayoti jarayonida uning jinsiy hujayrasi yadrosidagi xromasomasning tashqi muhitning turli xil zararli ta`sirlarida mutatsiyaga uchrashi natijasida, ayol tuxum yo`lida paydo bo`lgan yangi hujayra (homila) ning birinchi bo`linishida, xromasomalar sonini ikkita bo`lingan hujayralarga noto`g`ri taqsimlanishi (ya`ni birida 47 ta, birida 45 ta bo`lishi) bilan ham bog`liq. Daun kasalligining belgilari. Kasallik belgilari bolaning chaqaloqlik davridayoq namoyon bo`ladi. Chaqaloqning vazni normaga nisbatan kam, boshi yapaloq, ensasi yassi, chakkasi bo‘rtgan, burni kichik, burnining orqa tomoni pachoqlashgan, ko‘zlari kichik va qiya joylashgan, tili katta, uning uchi og‘zidan chiqib turadi. Harakati sust, tovushi bo`g`iq.O`tirishi, tik turishi, yurishi normaga nisbatan ancha kechikadi. Nutqi va aqliy qobiliyati rivojlanmaydi. U kuchsiz, quvvatsiz bo`lgani uchun gripp, nafas olish, ovqat hazm qilish a`zolarining turli xil kasalliklariga beriluvchan bo`ladi.Aksariyat hollarda kichik yoshidayoq bu kasalliklardan nobud bo`ladi.Tirik qolganida ham u psixik va jismoniy nogiron bo`ladi. Genetik nasl kasalliklari haqida umumiy tushuncha. Genetik nasl kasalliklarida, xromasoma nasl kasalliklaridan farqli ularoq, homila tanasining tuzilishi va shakli deyarli normal bo`ladi.Shu bois, chaqaloqning tashqi qiyofasi bo`yicha unda nasl kasalligi borligini aniqlab bo`lmaydi. Genetik nasl kasalliklarida odam organizmining qaysidir to`qima va a`zosi funksiyasini, qaysidir modda almashinuvini normal bo`lishini ta`minlaydigan fermentning sintez qilinishini boshqaradigan gen mutatsiyaga uchragan (kasallangan) bo`ladi. Jahon sog`liqni saqlash tashkilotining ma`lumotiga ko`ra dunyo mamlakatlarida chaqaloqlarning 4-6 foizi genetik kasalliklar bilan tug`ilmoqda.Jahondagi bolalar shifoxonalari hamda psixonevrologiya, endokrinologiya,gematologiya,ko`z,LOR,jarrohlik, urologiya, nefralogiya, gepatologiya, gastroenterologiya, kardiologiya va boshqa tor mutaxassislikdagi shifoxonalarda bolalarga ajratilgan o`rinlarning 20-25 foizi nasl kasalliklari, asosan genetik kasalliklar bilan xastalangan bolalarga band. Chunki, ularning ko`pchiligi har yilning bir necha haftalari va oylar davomida hayotini shifoxonada o`tkazadi. Genetik nasl kasalliklarning turlari. Genetik nasl kasalliklar ikki guruhga bo`linadi: Birinchi guruh - monogen nasl kasalliklari.Bularga quyidagi genetik nasl kasalliklar kiradi: - galaktozemiya; - fenilketonuriya; - gemofiliya; - Albinizm; - Doltonizm va boshqalar.

Monogen nasl kasalliklarining belgilari bolaning chaqaloqlik davridayoq namoyon bo`ladi. Quyida galaktozemiya va fenilketonuriya monogen nasl kasallilari haqida tushuncha beriladi. Galaktozemiya. Monogen nasl kasalligi bo`lib, ota yoki onaning mutatsiyaga uchragan (kasallangan) genini homilaga berilishi tufayli yuzaga keladi. Kasallangan gen ona sutidagi laktoza (sut qandini) galaktozaga aylantirib, uni chaqaloq organizmida hazm bo`lishini ta`minlovchi fermentni sintez qilinishini (ishlab chiqarilishini) boshqarish xususiyatini yo`qotgan bo`ladi.Natijada ona suti tarkibidagi laktoza (sut qandi) chaqaloq organizmida galaktoza qandiga aylanib, hazm bo`lishi o`rniga, u zaharli moddaga aylanadi. Bu modda chaqaloqni bosh miya to`qimasini, jigarini, ko`zini va boshqa hayotiy muhim to`qima-a`zolarini zaharlaydi. Chaqaloqni ichi ketadi, qayd qiladi, qorni damlaydi, ozadi, kuchsizlanadi, jigari zaharlanishi tufayli ko`zining oq pardasi, terisi sarg`ayadi, ko`z gavhari xiralashib katarakta kasalligi yuzaga keladi, bosh miya to`qimasi zararlangani uchun chaqaloqda vaqti-vaqti bilan tirishish holati kuzatiladi. Kasallik o`z vaqtida aniqlanib, chora ko`rilmasa, chaqaloq nobud bo`lishi mumkin. Tibbiy yordam. 1.Chaqaloqqa ona suti va tarkibida laktoza (sut qandi) bo`lgan sut mahsulotlari berilmaydi. 2.Chaqaloq tarkibida laktoza (sut qandi) saqlamaydigan maxsus tayyorlangan aralashmalar bilan sun`iy ovqatlantiriladi. 3.Keyinchalik meva, sabzavot, go‘sht va tuxum mahsulotlari bilan ovqatlantiriladi. Fenilketonuriya. Monogen nasl kasalligi bo‘lib, ota yoki onaning mutatsiyaga uchragan (kasallangan) genini homilaga berilishi tufayli yuzaga keladi.Kasallikni Felling ismli olim 1934 yilda aniqlagan. Sutning oksili tarkibidagi fenilalanin aminokislotasini tirozin aminokislatasiga aylantirib, uni chaqaloq organizmida hazm bo`lishini ta`minlovchi fermentni sintez qiladigan gen mutatsiyaga uchragan bo`ladi. Natijada chaqaloq organizmida ona sutidagi oqsil tarkibiga kirgan fenilalanin aminokislotasi hazm bo`lmaydi.U zaharli moddaga aylanadi. Chaqaloqning bosh miya nerv hujayralari zaharlanadi.Unda tirirshish, qusish, ichining buzilishi holati kuzatiladi. Chaqaloq organizmida pigment almashinuvi buziladi. Shu bois, uning terisi oqaradi, sochi, kiprigi rangsizlanadi (oppoq bo`ladi), ko‘zining oq pardasi ko‘kish havorang tus oladi.Ko‘rish qobiliyati pasayadi. O`z vaqtida kasallik sababi aniqlanib, chora ko`rilmasa, chaqaloq nobud bo`ladi. Tibbiy yordam. 1.Chaqaloqni ona va boshqa sut mahsulotlari bilan ovqatlantirish to`xtatiladi. 2. U tarkibida fenilalanin aminokislota bo`lmagan, maxsus tayyorlangan aralashma «Gipofinat» bilan ovqatlantiriladi. 3.Shunigdek, sabzavot va meva suvlari beriladi. Poligen nasl kasalliklariga quyidagilar kiradi:. - qandli diabet; - ateroskleroz; - gipertoniya;

- glaykoma; - shizofreniya va boshqalar. Poligen nasl kasalliklarining mutatsiyaga uchragan (kasallangan) genlari ota- onadan, ularning avlodidan, keyingi avlodlarga beriladi. Bu kasalliklarning belgilari chaqaloqda va bolalik davrlarida namoyon bo`lmaydi. Bolaning yoshi ulg`ayganda, ya`ni o`smirlik, yigitlik, katta odam yoshida, hatto keksalik davrida, uning hayoti jarayonida tashqi muhitning noqulay ta`sirlari (kimyoviy, fizikaviy, biologik, ayniqsa, psixogen ta`sirlar) natijasida yashirin shaklda saqlanayotgan mutatsiyaga uchragan genlar, faollashib, yuqorida ko`rsatilgan poligen nasl kasalliklarining bitta, ikkita, hatto uchta turini mazkur odamda yuzaga keltirishi mumkin.Shuning uchun ham qandli diabet, ateroskleroz, gipertoniya, glaukoma va boshqa poligen nasl kasalliklari hamma odamlarda ham paydo bo`lavermaydi.Bu kasalliklarni paydo bo`lishi uchun birinchidan, shu kasallikni vujudga keltiradigan mutatsiyaga uchragan genlar, mazkur odamning avlodida bo`lgan va mazkur odamning otasi yoki onasining jinsiy hujayralaridagi mutatsiyaga uchragan genlar orqali beriladi. Ikkinchidan, shu odamning hayoti jarayonida, unga tashqi muhitning noqulay faktorlari ta`siri tufayli, ayniqsa, uning sog`lom turmush tarzi qoidalariga amal qilmasligi tufayli yashirin holda saqlanayotgan, mutatsiyaga uchragan genlar faollashib, yuqoridagi kasalliklarni vujudga keltiradi. Poligen nasl kasalliklarini davolashga oid ma`lumotlar mazkur kasalliklarga taaluqli mavzularda batafsil beriladi. Tug‘ma kasalliklar. Tug‘ma kasalliklarning yuzaga kelishi xromasoma va genlarning mutatsiyalanishi bilan bog`liq emas, ya`ni ular ota-onadan nasl orqali berilmaydi. Tug‘ma kasalliklar ayolning homiladorlik davrida ayrim yuqumli kasalliklar, ayniqsa, nizomiq, sitomegaliya, gripp bilan kasallanishi, shuningdek, unga kimyoviy va dori moddalarning zararli ta`sirining asorati sifatida yuzaga keladi. Tug‘ma kasalliklarning ko`pchiligini tug`ma norasoliklar tashkil etadi. Masalan, egizaklar tanasini bir-biriga yopishgan holda tug`ilishi (Siam egizaklari), yurakning tug`ma poroklari, lab tirtiqligi, tanglayda teshikni bo`lishi kabilar. Bulardan tashqari, homilador ayol yuqumli kasallik bilan xastalangan bo`lsa, shu kasallikni qo`zg`atuvchi mikrob (virus) kindik qoni orqali homilaga o`tishi tufayli chaqaloqning yuqumli kasallik bilan xastalangan holatda tug`ilishi. Masalan, sitomegaliya, OITS, sil kasalliklari. Homilador ayol giyohvand bo`lsa, u qabul qilgan narkotik modda kindik qoni orqali muntazam ravishda homilaga o`tib turishi natijasida, uning organizmi mazkur narkotik moddaga o`rganib qoladi va homila tug`ma giyohvand kasalligi bilan tug`iladi. Homilador ayolning turli xil kasalliklari tufayli, homilaning qalqonsimon bezini funksiyasi pasayishi yoki butunlay yuqolishi natijasida, u tug`ma gipotireoz kasalligi bilan tug`iladi.Bunday bola umr bo`yi tireoidin gormonini qabul qilib yashashga majbur bo`ladi. Aks holda uning jismoniy, ayniqsa, aqliy rivojlanishi normal bo`lmaydi. Ayrim tug`ma kasalliklar tog`risida quyida qisqa ma`lumot beriladi.

Sitomegaliya. Tug‘ma kasallik bo‘lib, so‘lak bezlari va ichki a’zolarning zararlanishi bilan xarakterlanadi. Uni sitomegaliya virusi qo‘zg‘atadi. Virus homila tanasining hujayralarini zararlab, gigant hujayralar (sitomegallar) hosil qiladi. Bu hujayralarni so‘lak bezlari suyuqligida, orqa miya suyuqligida, siydikda laboratoriya usuli yordamida aniqlab tashhis qo`yish mumkin. Belgilari: Ko‘pincha bola chala tug‘iladi. Uning terisi sarg‘aygan, jigar va talog‘i kattalashgan bo‘ladi. Ayrim chaqaloqlarda meningoensefalit, gemolitik kamqonlik, gemorragik diatez kasalliklarining belgilari yuzaga keladi. Chaqaloq vaqti-vaqti bilan tirishadi, tana harorati 38-40 0 gacha ko‘tariladi. Agar chaqaloq sog‘lom tug‘ilib, ikki-uch oydan keyin unda mazkur kasallikning belgilari paydo bo‘lsa, virus bola tug‘ilgandan keyin yuqqan hisoblanadi. Tibbiy yordam: 1.Sitomegaliya virusiga qarshi maxsus davolash usuli yo‘q. 2.Antibiotiklar, gamma-globulin, A,B,C vitaminlari qo‘llanadi. Oldini olish. Homilador bo‘lishni rejalashtirgan ayol o`zida sitomegaliya kasalligi bor-yo`qligini aniqlash uchun bakteriologik laboratoriya tekshiruvidan o‘tishi kerak. Agar virus borligi aniqlansa, davolash tadbirlari o`tkazilgandan keyin homilador bo`lish tavsiya etiladi. Gipotireoz. Bolada qalqonsimon bez funksiyasining pasayishi yoki butunlay yo‘qolishi bilan kechadigan tug`ma kasallik. Bu kasallikda qalqonsimon bezining tiroksin gormoni normadan kam ishlab chiqariladi yoki butunlay ishlab chiqarilmaydi. Sababi. Homilador ayol organizmiga yod moddasining yetishmasligi tufayli homilaning qalqonsimon bezi rivojlanmaydi. Belgilari. Kasallik belgilari chaqaloq tug`ilgach birinchi oyidayoq sezila boshlaydi. Ko‘pincha chaqaloq katta vaznda tug‘iladi. Terisi quruq, teri ostida shilimshiq modda paydo bo‘ladi. Shuning uchun bola shishgandek, yoki semizdek ko`rinadi. Bolaning jismoniy va ruhiy rivojlanishida jiddiy kamchiliklar bo`ladi. Bola boshini kech tutadi, o‘tirishi, tik turishi, tishlarining chiqishi kechikadi. Aqliy rivojlanishi juda sust bo`ladi. U 3-4 yoshgacha gapirmaydi. O`z vaqtida davolanmasa bola jismoniy va aqliy jihatdan nogironga aylanishi mumkin. Tibbiy yordam. Bola endokrinolog shifokorning nazoratida turishi kerak. U tireoidin gormonini umr bo‘yi qabul qiladi. Glutamin kislota, vitamin C, B guruhi, massaj, gimnastika tavsiya etiladi. Oldini olish . O`zbеkistоn Rеspublikаsi Hukumatining “Yod tanqisligi kаsаlliklаrining оldini оlish to`g`risida”gi 2007 yil 3 mаyda qabul qilingan qonuni d a osh tuzi va homilador ayollar hamda yosh bolalar uchun maxsus tayyorlangan ovqat mahsulotlari yodlashtiril ib, maxsus qutilarga joylashtirilishi, qutu ustiga qo`llash muddati aniq ko`rsatilgan (sertifikatlangan) holda sotuvga chiqarilishi belgilab qo`yilgan. Ushbu Rеspublikа m i z Hukumatining , ona va bola sog`lig`ini muhofaza qilishga qaratilgan g`amxo`rligining yorqin ifodasidir. Bosh miya sholi - tug‘ma kasallik bo‘lib, homilaning rivojlanishi davrida onaning kasallanishi, zaharlanishi, shikastlanishi, chaqaloqning tug‘ilish jarayonini qiyin kechishi tufayli chaqaloq bosh miyasining shikastlanishi natijasida yuzaga keladi.

Belgilari. Chaqaloqning bosh miyasi zararlanganligi uchun uning asab-ruhiy rivojlanishi normal bo`lmaydi.Chaqaloq ko‘p yig‘laydi, bezovta va uyqusi notinch bo‘ladi, ko‘krakni yaxshi emolmaydi. Boshini tuta olmaydi, qo‘l-oyqlari tirishgan holatda bo‘ladi, o`tira olmaydi, tik tura olmaydi. Aqliy rivojlanishi zaif boladi, u gapira olmaydi, faqat g‘o`ldiraydi. Tibbiy yordam: Bola chaqaloqlik davridan boshlab umr bo`yi psixonevrolog shifokor nazoratida davolanadi. Siam egizaklari. Egiz homilalar tanasi ona bachadonida bir-biriga yopishib qolgan holda rivojlanadi va yopishgan holda tug`iladi.Bir-biriga yopishgan holatda tug`ilgan egizaklarga tibbiyotda siam egizaklarlari deb nom berilgan. AQSh ning Korolina shtatida 1986 yilda ikki nafar qiz egizaklar bir-biriga yopishgan holatda tug`ilgan.Ular bir yoshdan oshganida operatsiya qilingan.Tug`ilganda ikkalasi uchun ikkitagina oyoq bo`lgan.Tanasini ajratilganda, har birida bittadan oyoq qoldirilgan.Ular 3 yoshga kirganida ikkalasiga ham protezdan oyoq yasab o`rnatilgan (protez oyoqni xohlagan paytda olib, yana qo`ysa bo`ladi). Tug`ma lab tirtig`ligi va tanglayning teshik bo`lishi. Operatsiya yo`li bilan davolanadi. Yurakning tug`ma poroklari (norasoliklari). Bularning o`ndan ortiq turi bor. Asosan murakkab operatsiya yordamida norasoliklar bartaraf etiladi. Chanoq-son bo`g`imining tug`ma displaziyasi va chiqishi. Chanoq-son bo`g`imining tug`ma displaziyasi va chiqishi har 100 nafar chaqaloqdan bittasida uchraydi. Qiz chaqaloqlarda bir necha marta ko`p uchraydi.Xastalik bir tomonlama va ikki tomonlama bo`lishi mumkin.Bu kasallik haqida ilk ma`lumotlarni eramizdan avval yashagan Yunoniston tibbiyot olimi Gippokrat yozgan. Abu Ali ibn Sinoning “Tib qonunlari” kitobida bu nuqsonga alohida o`rin berilgan. Displaziya - bu chanoq-son bo`g`imining chiqishdan oldingi holati bo`lib, homilada chanoq-son bo`g`imi qismlarining noto`g`ri o`sishi va noto`g`ri shakllanishi tufayli yuzaga keladi. Ona-momolarning tajribasizligi oqibatida displaziya bilan tug`ilgan chaqaloqni qattiq yo`rgaklash, beshikka tang`ib bog`lash, ayniqsa, ko`krak yoshidagi bolaning raxit kasalligida ehtiyot qilmaslik tufayli, son suyagini tashqariga va yuqoriga siljishi natijasida son suyagining to`la chiqish holati yuzaga keladi.Bu jarayon og`riqsiz kechadi.Shu bois o`z vaqtida aniqlanmaydi va kasallik tobora murakkablasha boradi. Chanoq-son bo`g`imi chiqishi belgilari. 1.Tizza bo`g`imida bukilgan holatdagi oyoqni tanadan uzoqlashtirish cheklangan (qiyinlashgan) bo`ladi. 2.Son ichki sathidagi teri burmalari past-baland joylashadi, ular bir-biriga to`g`ri kelmaydi. 3.Bolani orqasida oyoqlarini uzatib yotqizganda, ikkala bo`g`im ham chiqqan bo`lsa, ikkala oyoq ham tashqariga burilgan holatda bo`ladi. Bir tomon chiqqan bo`lsa, bo`g`im chiqqan oyoq tashqariga burilib turadi.

4.Bir tomonlama chiqqanda bir oyoq ikkinchisiga nisbatan kalta bo`ladi. Yuqoridagi belgilardan birontasi chaqaloqda yoki ko`krak yoshidagi bolada aniqlansa, albatta ortoped-vrachga murojaat qilish kerak. Uch oylikkacha ultratovush apparati yordamida, uch oylikdan keyin rentgenografiya usuli bilan diagnoz aniqlashtiriladi. Tibbiy yordam. 1.Displaziya va chanoq-son bo`g`imining yarim chiqish holatida maxsus moslamalar yordamida bolaning oyog`iga “baqa” holati beriladi. 2.Bo`g`im to`liq chiqqan bo`lsa, son suyagi joyiga solinib, gipsli boylam qo`yiladi. Gips qismasligi, og`ritmasligi kerak. 3.Bu usul yordam bermasa, jarrohlik usuli qo`llanadi.Operatsiyadan keyin bola 8- 12 oy oyog`iga bosmaydi va 16-18 yoshgacha ortoped-travmatolog nazoratida bo`lishi kerak. 4.Operatsiyadan keyin bola tuzalgunicha jismoniy mashq, uzoq vaqt o`tirib ishlash, yuk kutarish, chopish, sakrash kabilarda qatnashmasligi kerak. 5.Suzish, velosipedda sekin yurish tavsiya etiladi. 6.Yuqoridagi tartib qoidalarning buzilishi, bo`g`im artroziga olib keladi (bog`im qotib qoladi).

O'xshashlar

O‘tkir terapevtik kasalliklar

Asab-psixik kasalliklar

Ekologiya va salomatlik

KO`PAYISH VA RIVOJLANISH.

Valeologiya asoslari fani haqida tushuncha. sog`liq. kasallik. Uchinchi holat