Ekologiya va salomatlik - Valeologiya - Referatlar

Ekologiya va salomatlik

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74 KB

Ko'chirib olish

Ekologiya va salomatlik Reja: 1.Kimyoviy moddalarning odam organizmiga kirish yo`llari. 2.Odam sog`lig`iga ta`sir etadigan faktorlar. 3.Endoekologik kasalliklar. 4.Rodon gazi. 5.Asbest (ganj). 6.Tutun tarkibidagi zaharli dioksin moddasi. 7.Lyuminnessit lampalarning zararli ta`siri. 8.Karbonat angidrid gazi. 9.Endoekologiya haqida tushuncha

Bundan 50-70 yil muqaddam Xolera (vabo), chuma, bo`g`ma, qora chechak, qorin tifi, tepkili tif, qutirish, traxoma, qizamiq, brutsellyoz, bezgak, ich buruq, poliomiyelit kabi yuqumli kasalliklar inson hayotiga xavf solgan bo`lsa, bugungi kunda ekologik o`zgarishlar tufayli yuzaga kelayotgan zaharlanishlar, allergik, tug`ma va genetik kasalliklar odamlar sog`lig`iga ziyon yetkazmoqda. Ekologiya so`zini turlicha ifodalash mumkin: ya`ni ekos-bizning uyimiz, bizning vatanimiz, ekologiya – odamlarning yashash sharoiti, degan ma`noni anglatadi. Taniqli rus yozuvchisi S.P.Zaliginning ta`riflashiga ko`ra “Ekologiya – odam faoliyatini cheklashga qaratilgan fan” 1 . Chunki odamning ko`pgina faoliyati uning o`ziga va jamiyatga zarar yetkazadi.Chunonchi, atom, vodorod, bakteriologik qurollarni kashf etish ham inson faoliyatidir. Nisbiylik nazariyasini yaratib, jahonga mashhur bo`lgan olim Albert Eynshteyn “Yadrodan ajralgan atom tabiatdagi ko`p narsalarni o`zgartirdi, ammo odamlarning fikrlash qobiliyatini o`zgartira olmadi”, deb afsuslanib yozgan. Chunki, ma`naviyat ko`p hollarda fan rivojiga bog`liq emas. Zero, insonga xos bo`lgan ushbu olijanob fazilat eramizdan avval yashagan ajdodlarda ham bo`lgan. 2 Moskvada nashr etiladigan Rossiya shifokorlarining eng nufuzli gazetasi hisoblangan “Meditsinskaya gazeta” ning tahririyatida 1992 yilning dekabr oyida o`tkazilgan taniqli olimlarning ekologiya muammolariga bag`ishlangan davra suhbatida e`tirof etilishiga ko`ra, ekologiya inson faoliyatini cheklash doirasida xizmat qiladigan fan sifatida ifodalangan. Bu ma`lum ma`noda to`g`ri bo`lsa kerak, deb ta`riflaydi, mazkur gazetaning bosh muharriri professor P. Komarov 3 . Chunki, Allox dunyoni yaratishda eng avvalo yerni, so`ngra suvni, havoni, keyin o`simliklarni, hayvonlar-u-parrandalarni va eng oxirida odamni yaratgan ekan. Odam esa o`z faoliyatida daraxtlarni kesdi, hayvonlarni qirdi, daryo-ariqlarni quritdi yoki suvini ifloslantirdi, yerni kovlab ag`dar-to`ntar qildi. Bular natijasida odam o`zini-o`zi qirishga kirishdi.

Odam ekologiyasi odamning atrof-muhitga munosabatini belgilabgina qolmay, avvalo odamning o`zini – o`ziga, oila-a`zolariga, barcha yaqinlariga, shuningdek, jamiyatga, Vatanga munosabatini ham belgilaydi. Shunday qilib, ekologiya muammosi faqat ishlab chiqarishgagina taalluqli bo`lmay, u axloq, ma`naviyat muammosi hamdir. Zotan, o`zi yashayotgan muhitni ifloslantirishi tufayli, nafaqat hozirgi davrda yashayotgan avlod, balki kelajak avlod sog`lig`i va hayotiga ziyon yetkazayotgan odamni axloqli, vijdonli deyish qiyin. Daryolarga to`siq (platina) qo`yib, sun`iy suv havzalari qurish foyda o`rniga ziyon yetkazadi. Chunki qo`yilgan to`siqlarga ko`p miqdorda og`ir metall tuzlari va boshqa zaharli kimyoviy moddalar cho`kib, qalin qatlamlar hosil qiladi va suvni zararlaydi. Bu esa baliqlarga ham, dehqonchilikka ham, odamlarning sog`lig`iga ham ziyon yetkazadi, deb ta`kidlandi, olimlarning davra suhbatida. Tabiiy muhitda odam sog`lig`iga zarar yetkazadigan faktorlar (omillar) juda ko`p. Jumladan, - Dunyo fani ro`yxatida 6 mln turdagi kimyoviy moddalar bor 4 . - shulardan hozirgi kunda 60 mingtasi sanoatda, qishloq xo`jaligida, turmush jarayonida keng qo`llanmoqda; - s anoatda qo`llanayot gan kimyoviy moddalar: og`ir metall tuzlari (qo`rg`oshin, simob, benzin, gaz); - qishloq xo`jaligida qo`llanayotgan kimyoviy moddalar: gerbitsidlar, pestitsidlar. - turmush jarayonida qo`llanayotgan kimyoviy moddalar: dorilar, ovqatga, pishiriqlarga qo`shiladigan kimyoviy moddalar, ayollarning sochi, tirnoqlarini bo`yashga ishlatiladigan lak, kir yuvadigan poroshoklar va bo`yoqlar. Shuningdek, sigaret, nos, narkotik moddalar, spirtli ichimliklar. Kimyoviy moddalarning odam organizmiga kirish yo`llari.

Kimyoviy moddalar odam organizmiga ovqat hazm qilish a`zolari, nafas olish, teri, shuningdek, in`yeksiya qilish orqali kiradi.Organizmga kirgan moddalar qon orqali o`pka, yurak, jigar, buyrak, miya, oshqozon-ichak, endokrin, immun, jinsiy tizimlarga zaharli ta`sir ko`rsatib, kasalliklarni yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Kimyoviy moddalarning odam organizmiga kirish yo`llari. Kimyoviy moddalar odam organizmiga ovqat hazm qilish a`zolari, nafas olish, teri, shuningdek, in`yeksiya qilish orqali kiradi.Organizmga kirgan moddalar qon orqali o`pka, yurak, jigar, buyrak, miya, oshqozon-ichak, endokrin, immun, jinsiy tizimlarga zaharli ta`sir ko`rsatib, kasalliklarni yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Odam sog`lig`iga ta`sir etadigan faktorlar. Jahon Sog`liqni Saqlash Tashkiloti ( ВОЗ ) ning ma`lumotiga ko`ra odam sog`lig`i shartli ravishda 100 foiz deb qabul qilinadigan bo`lsa, uning: - 50 foizi - har bir odamning turmush tarziga; - 20 foizi - atrof-muhitga, ya`ni yashash, o`qish, ishlash sharoitiga; - 20 foizi – irsiyatga; - 10 foizi – tibbiy xizmatga bog`liq. Shundan ko`rinib turibdiki, odam sog`lig`ining 70 foizi turmush tarzi va atrof- muhitga bog`liq ekan. Demak, o`z sog`lig`ini mustahkam bo`lishini va uzoq umr ko`rishini istagan odam, ayniqsa ana shu ikkala omilga e`tiborini kuchaytirishi lozim. Endoekologik kasalliklar.

Tashqi muhit – havo, suv, tuproq va boshqa narsalarni zararlanishi odam organizmining ichki muhiti (гомеостазис) ni buzilishiga, ya`ni endoekologik deb nomlangan kasalliklarni vujudga kelishiga sabab bo`layapti. Jumladan, Avtotransportdan ajratiladigan chiqindi gaz tarkibida 100 dan ko`proq zaharli kimyoviy moddalar bo`lib, ular havo tarkibida nafas a`zolariga kirib, yallig`lanish va allergik kasalliklarni yuzaga kelishiga sabab bo`layapti. Shular jumlasidan: 1. Allergik (vazomotor) rinit; 2. Allergik bronxit; 3. Bronxial astma (nafas qisish); 4. Allergik alveolit; 5. O`pkaning surunkali kechadigan interstitsial – fibroz kasalligi; 6. O`pka raki; 7. O`pka sili. 8. Shuningdek, allergik dermatit – terini qizarishi, qichishi, yaralanishi kabilar. Endoekologik kasalliklarga, shuningdek, mikroblar, viruslarning mutatsiyalanishi tufayli vujudga keladigan kasalliklar ham kiradi. Tashqi muhitda mikroblarning 1000 dan ortiq turi, viruslarning 250 dan ko`proq turi, zamburug` va boshqa mikroorganizmlarning 200 dan ortiq turlari borligi aniqlangan. Bularning ko`pchiligi odamda kasallik qo`zg`atish xususiyatiga ega, ba`zilari esa kasallik qo`zg`atish xususiyatiga ega emas. Masalan, mavjud bo`lgan 250 dan ziyod viruslarning 100 ga yaqini odamda turli xil kasalliklarni qo`zg`atadi, qolganlari kasallik qo`zg`atmaydi. Ammo, tashqi muhit sharoitini uzoq yillar davomida o`zgarishi tufayli, bu viruslarning ayrimlari

tabiiy mutatsiyaga uchrab, odamda kasallik qo`zg`atish xususiyatiga ega bo`layotgani hayotda isbotlanayapti. Chunonchi, - OITS (SPID) kasalligini qo`zg`atuvchi virus ming yillar davomida maymunlar tanasida parazitlik qilib, ularda kasallik qo`zg`atgan. Ammo, odamda kasallik qo`zg`atmagan. Tashqi muhitning o`zgarishlari tufayli bu virus tabiiy evolyutsiyaga uchrab, maymun virusidan odam immunodefitsit virusiga – “OIV” ga aylandi va OITS kasalligini qo`zg`atish xususiyatiga ega bo`ldi. Bu kasallik birinchi marta 1979 yilda AQSh da aniqlandi. Yildan-yilga ko`payib, XXI asr boshida Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan “Asr vabosi” deb e`lon qilindi. Har yili 1-dekabr jahonning hamma mamlakatlarida OITS ga qarshi kurash kuniga bag`ishlangan tadbirlar o`tkazilmoqda. Bu virus sog` odamlarga OITS bilan xastalangan bemordan va virus tashib yuruvchi sog` odamdan jinsiy, in`yeksiya, qon quyish, tibbiy va sartaroshlik asboblari orqali yuqadi. Sabzavotlar, sut, go`sht mahsulotlarini buzilishdan saqlaydigan asboblarni (muzlatgichlarni) keng ishlatilishi tufayli, ana shu mahsulotlarda yashab, avvallari kasallik qo`zg`atmaydigan iersiniy mikroblari, yillar davomida mutatsiyaga uchrab, iersinoz nomli og`ir kechadigan ichak kasalligini vujudga keltirish xususiyatiga ega bo`ldi. Demak, mazkur asboblar (muzlatgichlar) da uzoq vaqt davomida (bir necha kun) saqlangan ovqat mahsulotlarini yaxshi yuvib, qaynatib- pishirib iste`mol qilish zaruriyati vujudga keldi. Legionell deb ataluvchi mikrob tashqi muhit havosida doim bo`lgan. Ammo, u odamda kasallik qo`zg`atmagan. Keyingi yillarda kondinsionerlarni haddan ortiq ko`p ishlatish, u ishlab turgan uy havosi namligining normadan (40-60 %) oshib ketishi tufayli, kondinsioner so`rib olgan tashqi muhit havosi tarkibidagi legionell mikrobini tashqi muhitdan uy ichiga kirishi va uyning nam havosida mikrobning tabiiy evolyutsiyaga (mutatsiyaga) uchrashi natijasida, bu mikrob odamda og`ir kechadigan o`pka to`qimasining yallig`lanishini, ya`ni legionellez pnevmoniyasi nomli kasallikni yuzaga keltirish xususiyatiga ega bo`ldi.

Mazkur kasallikning oldini olish uchun kondinsionerni uzoq vaqt ishlatmaslik. Kondisioner ishlashi tufayli namligi oshgan uy havosini quritish. Buni uchun deraza-eshiklarni tez-tez ochish zaruriyati yuzaga keldi. Ko`p yillar davomida dehqonchilikning agroximik qoidalarini buzilishi, ya`ni hosildorlikni oshirish maqsadida ko`r-ko`rona turli xil kimyoviy o`g`itlarni yerga solinishi natijasida yerning sho`rlanishi oshayapti. Tuproqdagi tuzlar yer osti suviga o`tib, ulardan oqar suvlarga qo`shilib, iste`mol qilinadigan suv tarkibida tuzlar ko`paymoqda. Buning natijasida hatto vodoprovod suvida kalsiy-magniy tuzlari ko`paydi. Buni isbotlash uchun har 2-3 haftadan keyin suv qaynatiladigan tunika choynik tubiga qaralsa, tuz qatlamlari hosil bo`lganini ko`rish mumkin. Normada 1 litr suvda tuzlarning umumiy miqdori 650 mg. gacha bo`lishi mumkin.Shundan, kalsiy-48 mg. dan, magniy-8 mg. dan oshmasligi kerak. Ikkalasi 56 mg bo`lib, suv qattiqligining me`yorini tashkil etadi. Bundan oshsa suv qattiq hisoblanadi. Qaynatilmagan qattiq suv tarkibida kalsiy-magniy tuzlari ko`p bo`lgani uchun, u qattiq suv deyiladi. Sinab ko`rish uchun yaxshi qaynatilmagan, ya`ni tuzlari cho`ktirilmagan suvda kir yuvilsa, sovun yaxshi ko`pirmaydi, bosh yuvilsa, soch qattiqlashib qoladi, hatto qo`l yuvganda terisi quruqlashib, dag`allashib qoladi. Qaynatilmagan qattiq suvni uzoq vaqt davomida iste`mol qilish buyrak tosh va jigar o`t-tosh kasalliklarini yuzaga kelishiga sabab bo`layapti. Rodon gazi. Odatda hamma joydagi tuproq, tosh, suv tarkibida tabiiy holda uran, toriy, radiy kabi og`ir metall elementlari bo`ladi. Ba`zi joylarda ularning miqdori ko`p, ba`zi joylarda kam bo`lishi mumkin.Bu moddalardan doimiy ravishda rodon gazi ajralib turadi. U shu joydagi havo tarkibida odam nafas a`zolariga kiradi. Bir qavatli uylarni poli ostidagi, ko`p qavatli uylarning 1-nchi qavatini poli ostidagi nam tuproq va toshlardagi radiy, uran, toriy metall elementlardan ajralgan rodon gazi polni oralig`i – teshiklari orqali uyga kirib, uy havosiga aralashib, shu uyda yashayotgan odamlarning nafas yo`llariga kiradi. Rodonning hidi yo`q,

shuning uchun uy havosida uning bor-yo`qligini aniqlash qiyin. U maxsus rodonometr asbobi yordamida aniqlanadi. Rodon gazining miqdori uy havosida ko`paysa odamlarda nafas qisish, uyqu bosish, yurakning g`ijimlab-og`rishi, ko`z qovoqlarida shish kabi belgilar paydo bo`ladi. Bu gazdan zaharlanishning oldini olish uchun quyidagi tadbirlar qo`llanadi: 1. Iloji bo`lsa, San.epid.stansiya xodimini chaqirib, uy va uy poli ostidagi havoda rodon gazi miqdorini aniqlatish kerak. Normada rodon gazi 1 kubometr havoda 25 bekkereleydan oshmasligi kerak. 2. Polning ostidan ko`cha tomonga teshik-tuynik ochib, pol ostidagi rodonni ko`chaga chiqarish chorasi ko`riladi. 3. Pol oraliqlarini (teshiklarini) germetik yopish. 4. Yangi uy qurish uchun yer tanlanganda, shu joyning tuprog`i va toshlari tarkibida radiy, uran, toriy moddalari miqdorini, shu joy havosidagi rodon gazi miqdorini tekshirtirish kerak.Agar shu joyning havosi tarkibida rodon gazining miqdori 25-30 bekkereleydan oshsa, bu joyda turar uy qurish mumkin emas. 5. Bir uchastkada rodon miqdori oz, qo`shnisining uchastkasida esa ko`p bo`lishi ham mumkin. 6. Bir necha yil davomida 1-2-3 ta qo`shni xonadonlarning yashovchilari orasida rak kasalligi yuzaga kelish hollari kuzatilganda, shu uy ostidagi tuproqda radiy, uran, toriy va rodon gazi miqdori ko`p bo`lganidan shubha qilish mumkin. Asbest (ganj). AQSH , Angliya olimlari tomonidan binokorlikda qo`llanadigan ganjdan (asbestdan) ajraladigan nurlanish va chang o`pkada rak kasalligini vujudga keltirishi mumkinligi aniqlangan. Shuning uchun AQSh hukumatining maxsus qarori bilan 1985 yilda kinoteatr, maktab va boshqa jamoatchilik binolarining devorini, shipini suvog`iga naqqoshlash uchun qo`llangan asbest buzib, ko`chirib olingan. Uning o`rnini ta`mirlash uchun 160 mln. dollar mablag`

ajratilgan.Asbestni binokorlikda qo`llash maxsus qaror bilan taqiqlangan.Angliyada ham shunday tadbir o`tkazilgan. Tutun tarkibidagi zaharli dioksin moddasi. Avtomashinadan ajratiladigan dud tarkibida, chiqindilarni yondirganda hosil bo`ladigan dud hamda tamaki dudi tarkibida dioksin moddasi aniqlangan. U nafas yo`llari orqali organizmga kirib, ayol va erkak jinsiy hujayralari yadrosidagi xromosoma va genlarni zaharlab, mazkur oilaning dunyoga keladigan bolasida tug`ma irsiy (nasl) kasalliklarni vujudga keltirishi mumkinligi ilmiy tekshiruvlarda aniqlangan. Bu tug`ma va irsiy (nasl) kasalliklarining turi juda ko`p bo`lib, yengil va og`ir kechadiganlari bo`ladi. Tug`ma kasalliklarga quyidagilar kiradi: - yurakning tug`ma poroki; - tanglayi teshik, labi tirtiq; - ko`r; - soqov; - kar; - shol. Irsiy (nasl) kasalliklari ikki turda bo`ladi: - genetik irsiy kasalliklar; - xromasoma irsiy kasalliklar. Genetik irsiy kasalliklarga quyidagilar misol bo`ladi: - fenilketonuriya; - galaktozemiya.

Xromasoma irsiy kasallikka misol: - Daun kasalligi. Erkak va ayol jinsiy hujayralariga uzoq muddat davomida narkotiklar, tamaki tutunidagi dioksin, antibiotiklar (streptomitsin, kanamitsinni katta dozada va uzoq muddat qo`llash), shuningdek, tepki (epidemik parotit), nizomiq (krasnuxa) kasalliklarining viruslari tug`ma va irsiy (genetik) kasalliklarni yuzaga keltirishi mumkinligi aniqlangan. Lyuminnessit lampalarning zararli ta`siri. Lyuminnessit lampalari ichida simob bo`ladi. Lampa yonganida uning ichidagi simobning ma`lum qismi gaz sifatida tashqi muhit havosiga aralashib, odamlarning nafas a`zolariga kiradi. U hatto eshik va deraza orqali tashqaridan uy ichiga kirib, devor va buyumlarga, idishlarga o`rnashib, uzoq muddat davomida shu uyda yashaydigan odamlarni zaharlaydi. Rak va irsiy (nasl) kasalliklarini yuzaga keltiradi. Karbonat angidrid gazi. Hozirgi kunda tashqi muhit havosi tarkibida karbonat angidrid gazi ko`payib bormoqda. Bunga quyidagilar sabab bo`layapti: - Avtotransport sonining ko`payishi. Ayniqsa, ta`mirlanmagan avtotransportdan karbonat angidrid ko`p ajraladi; - chiqindilarni yerga ko`mib, chiritish va o`g`itga aylantirish kerak. Ko`pchilik aholi esa chiqindilarni yoqadi. Uning dudi tarkibida ko`p miqdorda karbonat angidrid va dioksin ajraladi; - tamaki dudida ham ma`lum miqdorda karbonat angidrid va dioksin bo`ladi. Endoekologiya haqida tushuncha (Tibbiyot fanida keyingi 20 yilda kashf etilgan yangiliklarning biri).

Rossiya Klinik Limfologiya Markazining boshlig`i professor Levin Yu.M. 1989 yilda Limfologiya atamasi o`rniga Endoekologiya atamasini tavsiya etgan (Meditsinskaya gazeta. 24.12.1989). Endoekologiya atamasi – tibbiyot faniga kiritilishiga asos shundaki, limfa aylanishi tizimi odam organizmi ichki muhitining tozaligini ya`ni endoekologik muvozanatni ta`minlaydi. Iste`mol qilingan ovqat moddalari oshqozon-ichaklarda hazm bo`lib, qonga so`rilib, jigarda zaharli moddalardan ma`lum darajada tozalangach, arterial qon tomirlari orqali organizmning hamma hujayralariga boradi. Hujayralarga o`zlashtirilgan ovqat moddalarining qoldiqlari va karbonat angidrid vena qon tomirlar hamda limfa tomirlariga so`rilib, ayirish a`zolari orqali tashqi muhitga ajratiladi. E`tiborlisi shundaki, hujayralarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`lgan qoldiq moddalarni maydalari hujayralardan vena tomirlariga o`tadi. Qoldiq moddalarning yiriklari esa hujayralardan limfa tomirlariga o`tadi. Limfa tomirlariga o`tgan zaharli qoldiq moddalar limfa tugunlarida zararsizlantiriladi. Tozalangan limfa suyuqligi limfa tomirlaridan qon aylanish tizimiga quyilib, to`qima-hujayralarga boradi. Limfa tomirlarini kengaytiruvchi dorilarni aniqlab, ularni vena tomiriga yoki limfa bezlariga in`yeksiya qilish orqali, kasallangan to`qima-a`zolarda limfa aylanishini yaxshilash natijasida, mazkur to`qima-a`zoning kasalligini tuzatishga erishilayapti. Masalan, no-shpa limfa tomirlarini kengaytirib, kasallangan to`qima-a`zoda limfa aylanishini yaxshilaydi. Natijada mazkur to`qima yoki a`zoning kasalligini tuzalishiga erishilmoqda. Bu usul yurak, jigar, buyrak, oshqozon-ichak kasalliklarini davolashda yaxshi natija berayapti.

Limfa aylanishini yaxshilovchi dorilar vena tomiriga, limfa tugunlariga (intranodulyar usul) in`yeksiya qilish yo`li bilan yuboriladi, shuningdek, limfa tomirlari va tugunlari sohasiga elektrofarez usuli yordamida ham yuboriladi. Ta`kidlash lozimki, miokard infarkti, gepatit, nefrit, piyelonefrit, pnevmoniya va boshqa kasalliklarda kasallangan a`zo sohasidagi limfa tomirlari va tugunlariga limfa tomirlarini kengaytiruvchi, limfa tugunlarida limfotsitlar ishlab chiqarilishini yaxshilovchi dorilarni yuborish orqali kasallangan, zaharlangan a`zolarni davolash usuli keng qo`llanmoqda. Shuni e`tiborga olish zarurki, kordiamin yurak faoliyatini yaxshilash uchun qo`llanadi. Ammo, u yurak muskullari orasida joylashgan limfa tomirlarini toraytirib, limfa harakatini sekinlashtirib, miokardni kuchsizlantirishi aniqlangan. Aksincha, no-shpa miokarddagi limfa tomirlarini kengaytirib, limfa aylanishini va umuman miokardni ishini yaxshilar ekan. Limfa aylanishini yaxshilovchi dorilarni qo`llash usuli Rossiyada 70 dan ziyod kasalliklarni davolashda qo`llanmoqda. Ekologiya muammosi XX asrning 20-nchi yillarida AQSh da vujudga keldi.

Iqtisodiy raqobat ta`siridan saqlanish maqsadida turli hududlarning sharoitidan kelib chiqqan holda aholini joylashtirish, odamlarga yashash uchun qo`lay joy topish zaruriyati vujudga kelgan. Ekologiya so`zini turlicha ifodalash mumkin. Masalan, - Ekologiya – odamning yashash sharoiti; - Ekos – bizning uyimiz, bizning vatanimiz, degan ma`noni anglatadi. Ensiklopedik lug`atda – “Ekologiya – o`simlik va hayvon organizmi hamda atrof- muhitning bir-biriga munosabati”, sifatida ta`riflangan. Bunda odam organizmi o`simlik va hayvon, ya`ni barcha tirik mavjudotlar organizmiga tenglashtirilgan. Ammo, masalaga kengroq yondashadigan bo`lsak odam organizmi, boshqa barcha tirik mavjudotlarga nisbatan, nihoyatda murakkab tuzilganligi bilan farq qilibgina qolmay, balki u shaxs ekanligi bilan ham farq qiladi. Shunday ekan, odam ekologiyasi odamning atrof-muhitga munosabatini belgilabgina qolmay, avvalo odamning o`zini – o`ziga, oila-a`zolariga, barcha yaqinlariga, shuningdek, jamiyatga, Vatanga munosabatini ham belgilaydi. Odam sog`lig`iga zarar yetkazadigan faktorlar (omillar) juda ko`p. - Dunyo fani ro`yxatida 6 mln turdagi kimyoviy moddalar bor ( Бочк o в Н., академик. Генетик. Журнал “Врач”. 1991 № 10, стр. 11-14). - shulardan hozirgi kunda 60 mingtasi sanoatda, qishloq xo`jaligida, turmush jarayonida keng qo`llanmoqda; - s anoatda qo`llanayot gan kimyoviy moddalar: og`ir metall tuzlari (qo`rg`oshin, simob, benzin, gaz); - qishloq xo`jaligida qo`llanayotgan kimyoviy moddalar: gerbitsidlar, pestitsidlar.

- turmush jarayonida qo`llanayotgan kimyoviy moddalar: dorilar, ovqatga, pishiriqlarga qo`shiladigan kimyoviy moddalar, ayollarning sochi, tirnoqlarini bo`yashga ishlatiladigan lak va bo`yoqlar. Shuningdek, sigaret, nos, narkotik moddalar, spirtli ichimliklar. Kimyoviy moddalarning odam organizmiga kirish yo`llari. Kimyoviy moddalar odam organizmiga ovqat hazm qilish a`zolari, nafas olish, teri, shuningdek, infeksiya qilish orqali kiradi. Organizmga kirgan moddalar qon orqali o`pka, yurak, jigar, buyrak, miya, oshqozon-ichak, endokrin, immun, jinsiy tizimlarga zaharli ta`sir ko`rsatib, kasalliklarni yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Odam sog`lig`iga ta`sir etadigan faktorlar. BMT qoshidagi Jahon Sog`liqni Saqlash Tashkiloti ( ВОЗ ) ning ma`lumotiga ko`ra odam sog`lig`i shartli ravishda 100 foiz deb qabul qilinadigan bo`lsa, uning: - 50 foizi - har bir odamning turmush tarziga; - 20 foizi - atrof-muhitga, ya`ni yashash, o`qish, ishlash sharoitiga; - 20 foizi – irsiyatga; - 10 foizi – tibbiy xizmatga bog`liq. Shundan ko`rinib turibdiki, odam sog`lig`ining 70 foizi turmush tarzi va atrof- muhitga bog`liq ekan. Demak, o`z sog`lig`ini mustahkam bo`lishini va uzoq umr ko`rishini istagan odam, ayniqsa ana shu ikkala omilga e`tiborini kuchaytirishi lozim. Endoekologik kasalliklar. Tashqi muhit – havo, suv, tuproq va boshqa narsalarni zararlanishi odam organizmining ichki muhiti (гомеостазис) ni buzilishiga, ya`ni endoekologik deb nomlangan kasalliklarni vujudga kelishiga sabab bo`layapti. Jumladan,

Avtotransportdan ajratiladigan chiqindi gaz tarkibida 100 dan ko`proq zaharli kimyoviy moddalar bo`lib, ular havo tarkibida nafas a`zolariga kirib, yallig`lanish va allergik kasalliklarni yuzaga kelishiga sabab bo`layapti. Shular jumlasidan: 1. Allergik (vazomotor) rinit; 2. Allergik bronxit; 3. Bronxial astma (nafas qisish); 4. Allergik alveolit; 5. O`pkaning interstitsial – fibroz kasalligi; 6. O`pka raki; 7. O`pka sili. 8. Shuningdek, allergik dermatit – terini qizarishi, qichishi. Endoekologik kasalliklarga - mikroblar, viruslarning mutatsiyalanishi tufayli vujudga keladigan kasalliklar ham kiradi. Tashqi muhitda mikroblarning 1000 dan ortiq turi, viruslarning 250 dan ko`proq turi, shuningdek, zamburug` va boshqa mikroorganizmlarning 200 dan ortiq turlari bor. Bularning ko`pchiligi odamda kasallik qo`zg`atish xususiyatiga ega, ba`zilari esa kasallik qo`zg`atish xususiyatiga ega emas. Masalan, mavjud bo`lgan 250 dan ziyod viruslarning 100 ga yaqini odamda turli xil kasalliklarni qo`zg`atadi, qolganlari kasallik qo`zg`atmaydi. Ammo, tashqi muhit sharoitini uzoq yillar davomida o`zgarishi tufayli, bu viruslarning ayrimlari tabiiy mutatsiyaga uchrab, odamda kasallik qo`zg`atish xususiyatiga ega bo`layotgani hayotda isbotlanayapti. Masalan,

- OITS (SPID) kasalligini qo`zg`atuvchi virus ming yillar davomida maymunlar tanasida parazitlik qilib, ularda kasallik qo`zg`atgan. Ammo, odamda kasallik qo`zg`atmagan. Tashqi muhitning o`zgarishlari tufayli bu virus tabiiy evolyutsiyaga uchrab, maymun virusidan odam immunodefitsit virusiga OIV ga aylandi va OITS kasalligini qo`zg`atish xususiyatiga ega bo`ldi. Bu kasallik birinchi marta 1979 yilda AQSh da aniqlandi. Yildan-yilga ko`payib, XXI asr boshida BMT tomonidan “Asr vabosi” deb e`lon qilindi. Har yili 1-dekabr jahonning hamma mamlakatlarida OITS ga qarshi kurash kuniga bag`ishlangan tadbirlar o`tkazilmoqda. Bu virus sog` odamlarga OITS bilan xastalangan bemordan va virus tashib yuruvchi sog` odamdan jinsiy, in`yeksiya, qon quyish, tibbiy va sartaroshlik asboblari orqali yuqadi. Sabzavotlar, sut, go`sht mahsulotlarini buzilishdan saqlaydigan asboblarni (muzlatgichlarni) keng ishlatilishi tufayli, ana shu mahsulotlarda yashab, kasallik qo`zg`atmaydigan iersiniy mikroblari yillar davomida mutatsiyaga uchrab, iersinoz nomli og`ir kechadigan ichak kasalligini vujudga keltirdi. Demak, mazkur asboblar (muzlatgichlar) da uzoq vaqt davomida (bir necha kun) saqlangan mahsulotlarni yaxshi yuvib, qaynatib, pishirib iste`mol qilish zaruriyati vujudga keldi. Legionell deb ataluvchi mikrob tashqi muhit havosida doim bo`lgan. Ammo, u odamda kasallik qo`zg`atmagan. Keyingi yillarda kondinsionerlarni haddan ortiq ko`p ishlatish, u ishlab turgan uy havosi namligining normadan (40-60 %) oshib ketishi tufayli, kondinsioner so`rib olgan tashqi muhit havosi tarkibidagi legionell mikrobini uy ichiga kirishi va uyning nam havosida mikrobning tabiiy evolyutsiyaga (mutatsiyaga) uchrashi natijasida, bu mikrob odamda og`ir kechadigan o`pka to`qimasining yallig`lanishini, ya`ni legionellez pnevmoniyasi nomli kasallikni yuzaga keltirdi.

Bundan qutilish chorasi: 1.Kondinsionerni uzoq vaqt ishlatmaslik. 2. Kondisioner ishlashi tufayli namligi oshgan uy havosini quritish. Buni uchun deraza-eshiklarni tez-tez ochish zaruriyati yuzaga keldi. Yer, suvni sho`rlanishi va buyrak, jigar tosh kasalligi. Dehqonchilikning agroximik qoidalarini buzilishi, hosildorlikni oshirish maqsadida ko`r-ko`rona turli xil kimyoviy o`g`itlarni yerga solinishi natijasida yerning sho`rlanishi oshayapti. Tuproqdagi tuzlar yer osti suviga o`tib, ulardan oqar suvlarga qo`shilib, iste`mol qilinadigan suv tarkibida tuzlar ko`paymoqda. Buning natijasida hatto vodoprovod suvida kalsiy-magniy tuzlari ko`paydi. Buni isbotlash uchun har 2-3 haftadan keyin suv qaynatiladigan tunika choynik tubiga qaralsa, tuz qatlamlari hosil bo`lganini ko`rish mumkin. Qaynatilmagan suvni uzoq vaqt davomida iste`mol qilish buyrak tosh va jigar o`t-tosh kasalliklarini yuzaga kelishiga sabab bo`layapti. Qaynatilmagan suv tarkibida kalsiy-magniy tuzlari ko`p bo`lgani uchun, u qattiq suv deyiladi. Sinab ko`rish uchun yaxshi qaynatilmagan, ya`ni tuzlari cho`ktirilmagan suvda kir yuvilsa, sovun yaxshi ko`pirmaydi, bosh yuvilsa, soch qattiqlashib qoladi, hatto qo`l yuvganda terisi quruqlashib, dag`allashib qoladi. Normada 1 litr suvda tuzlarning umumiy miqdori 650 mg. dan oshmasligi kerak. Shundan, kalsiy – 48 mg. dan, magniy – 8 mg. dan oshmasligi kerak. Ikkalasi 56 mg bo`lib, suv qattiqligining me`yorini tashkil etadi. Bundan oshsa suv qattiq hisoblanadi. Rodon gazi. Odatda hamma joydagi tuproq, tosh, suv tarkibida tabiiy holda uran, toriy, radiy kabi og`ir metall elementlari bo`ladi. Ba`zi joylarda ularning miqdori ko`p, ba`zi joylarda kam bo`lishi mumkin.Bu moddalardan doimiy ravishda rodon gazi ajralib turadi. U shu joydagi havo tarkibida odam nafas a`zolariga kiradi.

Rodon gazining miqdori 1 kubometr havo tarkibida 25 bekkereleydan oshmasligi kerak. Bu miqdordan oshsa, odamda zaharlanishni yuzaga keltiradi. Rodon miqdorini San.epid.stansiyaning radiologiya bo`limi (laboratoriyasi) aniqlaydi. Bir qavatli uylarni poli ostidagi, ko`p qavatli uylarning 1-nchi qavatini poli ostidagi nam tuproq va toshlardagi radiy, uran, toriy metall elementlardan ajralgan rodon gazi polni oralig`i – teshiklari orqali uyga kirib, uy havosiga aralashib, shu uyda yashayotgan odamlarning nafas yo`llariga kiradi. Rodonning hidi yo`q, shuning uchun, uy havosida uning bor-yo`qligini aniqlash qiyin. U maxsus rodonometr asbobi yordamida aniqlanadi. Rodon gazining miqdori uy havosida ko`paysa odamlarda nafas qisish, uyqu bosish, yurakning g`ijimlab-og`rishi, ko`z qovoqlarida shish kabi belgilar paydo bo`ladi. Bu gazdan zaharlanishning oldini olish uchun quyidagi tadbirlar qo`llanadi: 1. Iloji bo`lsa, San.epid.stansiya xodimini chaqirib, uy va uy poli ostidagi rodon gazi miqdorini aniqlatish kerak. Normada rodon gazi 1 kubometr havoda 25 bekkereleydan oshmasligi kerak. 2. Polning ostidan ko`cha tomonga teshik-tuynik ochib, pol ostidagi rodonni ko`chaga chiqarish chorasi ko`riladi. 3. Pol oraliqlarini (teshiklarini) germetik yopish. 4. Yangi uy qurish uchun yer tanlanganda, shu joyning tuprog`i va toshlari tarkibida radiy, uran, toriy moddalari miqdorini, shu joy havosidagi rodon gazi miqdorini tekshirtirish kerak.Agar shu joyning havosi tarkibida rodon gazining miqdori 30-40 bekkereleydan oshsa, bu joyda turar uy qurish mumkin emas. 5. Bir uchastkada rodon miqdori oz, qo`shnisining uchastkasida esa ko`p bo`lishi ham mumkin. 6. Bir necha yil davomida 1-2-3 ta qo`shni xonadonlarning yashovchilari orasida rak kasalligi yuzaga kelish hollari kuzatilganda, shu uy ostidagi tuproqda radiy,

uran, toriy va rodon gazi miqdori ko`p bo`lganidan shubha qilish mumkin.Ayrim xonadonlarda yashovchilarda Asbest (ganj). AQSH , Angliya olimlari tomonidan binokorlikda qo`llanadigan ganjdan (asbestdan) ajraladigan nurlanish va chang o`pkada rak kasalligini vujudga keltirishi mumkinligi aniqlangan. Shuning uchun AQSh hukumatining maxsus qarori bilan 1985 yilda kinoteatr, maktab va boshqa jamoatchilik binolarining devorini, shipini suvog`iga naqqoshlash uchun qo`llangan asbest buzib, ko`chirib olingan. Uning o`rnini ta`mirlash uchun 160 mln. dollar mablag` ajratilgan.Asbestni binokorlikda qo`llash maxsus qaror bilan taqiqlangan.Angliyada ham shunday tadbir o`tkazilgan. Tutun tarkibidagi zaharli dioksin moddasi. Avtomashinadan ajratiladigan dud tarkibida, chiqindilarni yondirganda hosil bo`ladigan dud hamda tamaki dudi tarkibida dioksin moddasi bo`ladi. U nafas yo`llari orqali organizmga kirib, ayol va erkak jinsiy hujayralari yadrosidagi xromosoma va genlarini zaharlab, mazkur oilaning dunyoga keladigan bolasida tug`ma irsiy (nasl) kasalliklarni vujudga keltirishi mumkinligi ilmiy tekshiruvlarda aniqlangan. Bu tug`ma va irsiy (nasl) kasalliklarining turi juda ko`p bo`lib, yengil va og`ir kechadiganlari bo`ladi. Tug`ma kasalliklarga quyidagilar kiradi: - yurakning tug`ma poroki; - tanglayi teshik, labi tirtiq; - ko`r; - soqov;

- kar; - shol. Irsiy (nasl) kasalliklari ikki turda bo`ladi: - genetik irsiy kasalliklar; - xromasoma irsiy kasalliklar. Genetik irsiy kasalliklarga quyidagilar misol bo`ladi: - fenilketonuriya; - galaktozemiya. Xromasoma irsiy kasallikka misol: - Daun kasalligi. Erkak va ayol jinsiy hujayralariga uzoq muddat davomida narkotiklar, tamaki tutunidagi dioksin, antibiotiklar (streptomitsin, kanamitsinni katta dozada va uzoq muddat qo`llash), shuningdek, tepki (epidemik parotit), nizomiq (krasnuxa) kasalliklarining viruslari tug`ma va irsiy (genetik) kasalliklarni yuzaga keltirishi mumkinligi aniqlangan. Lyuminnessit lampalarning zararli ta`siri. Lyuminnessit lampalari ichida simob bo`ladi. Lampa yonganida uning ichidagi simobning ma`lum qismi gaz sifatida tashqi muhit havosiga aralashib, odamlarning nafas a`zolariga kiradi. U hatto eshik va deraza orqali tashqaridan uy ichiga kirib, devor va buyumlarga, idishlarga o`rnashib, uzoq muddat davomida shu uyda yashaydigan odamlarni zaharlaydi. Rak va irsiy (nasl) kasalliklarini yuzaga keltiradi. Karbonat angidrid gazi.

Hozirgi kunda tashqi muhit havosi tarkibida karbonat angidrid gazi ko`payib bormoqda. Bunga quyidagilar sabab bo`layapti: - Avtotransport sonining ko`payishi. Ayniqsa, ta`mirlanmagan avtotransportdan karbonat angidrid ko`p ajraladi; - chiqindilarni yerga ko`mib, chiritish va o`g`itga aylantirish kerak. Ko`pchilik aholi esa chiqindilarni yoqadi. Uning dudi tarkibida ko`p miqdorda karbonat angidrid va dioksin ajraladi; - tamaki dudida ham ma`lum miqdorda karbonat angidrid va dioksin bo`ladi.

O'xshashlar

Salomatlik haqida tushuncha

Bolalar salomatligi xolati va uni himoyalash

Valeologiya asoslari fani haqida tushuncha. sog`liq. kasallik. Uchinchi holat

Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanining predmeti va vazifalari. O`sish va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari. Irsiyat va muhit

Aseptika va antiseptika qon oqishi va qon yo‘qotish