Endokrin sestema (sistema endocrinum) - Valeologiya - Referatlar

Endokrin sestema (sistema endocrinum)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

298.8994140625 KB

Ko'chirib olish

Endo k rin sestema (sistema endocrinum) Reja: 1. Endokrin sistemaning markaziy a’zolari 2. Gipotalamus (hypotnalamus) 3. Endokrin sistema

Endokrin sistema ichki sekretciya bezlaridan, ya’ni endokrin organlardan tashkil topgan bo’lib, ular o’z mahsulotini qonga yoki limfaga (ichki muhitga) chiqaradi. Bu bezlarda tashqi sekretciya bezlaridan farqli ravishda chiqaruv naylari bo’lmaydi. Endokrin sistemaga bezlardan tashqari turli a’zolardagi yakka (alohida- alohida) joylashgan hujayralar ham kiradi. Endokrin sistemaning bezlari va hujayralarida go-monlar (yunon. hormon - qo’zg’atmoq, ta’sir qilmoq) deb yuriti- luvchi biologik aktiv moddalar hosil bo’ladi. Turli a’zolarning ishi faqat nerv sistemasi orqali boshqarilmay, balki gumoral yo’l bilan ham bajariladi. Hamma hujayralarga nerv tolalari etib bormaydi va natijada turli hujayralarning hayot jarayoni hujayralar atrofida joylashgan suyuqliklar (hujayra oraliq modda) va qon bilan keluvch» biologik aktiv moddalar orqali bajariladi. To’qimalar va a’zolar ishini qon va limfa orqali boshqarilishini gumoral sistema deb yuritiladi. Biologik aktiv moddalar ichida ichki sekretciya bezlarida sintezlanuvchi gormonlar alohida o’rin tutadi. Nerv sistemasi va gormonlarning ta’siri o’z-o’zicha bo’lmay, balki bir-birini to’ldiruvchi, organlar ishining regulyatciyasini ta’-minlovchi ta’sirlardir. Endokrin bezlarning ishi nerv sistemasi tomonidan boshqariladi. Nerv sistemasi turli ta’sirlarni ikki yo’l bilan: to’g’ridan-to’g’ri nerv impul’slari orqali yoki endokrin bezlar orqali bajaradi. Nerv ta’sirining endokrin sistemaga o’tishini ta’minlovchi ilk bosqich - gipotalamusdir. Gipotalamus nerv impul’slar ta’sirida endokrin sistemaga ta’sir etuvchi biologik aktav moddalar hosil qiladi. Nerv sistema orqali ta’sir tez va qisqa vaqt bo’lsa, endokrin sistema orqali organlarning ishi boshqarilganda ta’sir nisbatan sekin boshlanib uzoqroq davom etadi. Endokrin bezlarga gipotalamusning neyrosekretor yadrolari, gipofiz, epifiz, qalqonsimon bez, qalqonsimon bez oldi bezi, buyrak usti bezi, me’da osti bezining endokrin qismi, jinsiy bezlar (tuxumdon va urug’don) kiradi. Bulardan tashqari yo’l-dosh, buyrak, hazm sistemasi endokrin funktciyaga ega. YAkka (alo-hida) joylashgan endokrin hujayralar buyrak va hazm sistemasidan tashqari nafas sistemasida va boshqa a’zolarda ham uchraydi. Endokrin bezlar sofendokrin bezlarva aralash bezlarga bo’linadi. Sof endokrin

bezlar faqat endokrin funktciyani bajaradi. Ularga gipofiz, epifiz, qalqonsimon bez, qalqonsimon bez oldi bezi va buyrak usti bezlari kiradi. Aralash bezlar endokrin ishlab chiqarish bilan bir qatorda boshqa funktciyalarni ham bajaradi. Me’da osti bezi gormon ishlab chiqarish bilan bir qatorda fermentlar (tashqi sekretciya bezi qismi) hosil qilsa, urug’don va tuxumdonda gormonlar bilan birga jinsiy hujayralar etiladi va hokazo. Endokrin sistema hujayralarida hosil bo’lgan gormonlar oqsil yoki steroid tabiatga ega. Asosiy ko’pchilik gormonlar oqsil (peptidlar, glikopeptidlar) yoki aminokislotalar hosilasidir, Jinsiy gormonlar va buyrak usti bezining gormonlari ( ste-roid moddadir. Ba’zi gormonlar bir necha endokrin organlarda ishlanishi yoki bir endokrin hujayra bir necha xil gormonlar ishlab chiqarishi mumkin (alohida joylashgan endokrin hujayralar). Endokrin bezlarning yana bir xarakterli joyi shundaki, ular qon tomirlarga juda ham boy. Hujayralarda ishlangan gormonlar qon orqali organizmning turli qismlariga etib boradi. Ular faqat ishlab chiqarilgan gormonga nisbatan retcep-tori bo’lgan a’zolargagina ta’sir qiladi. Binobarin, har bir gormonning o’z spetcifik retceptori bo’ladi. Retceptori bo’lgan hujayralar nishon-hujayralar (mishen’-hujayralar) deb yuritiladi. Gormon retceptor bilan birlashgan hujayra ichidagi tciklik AMF (adenozinmonofosfat) aktivlashadi va hujayra o’z funktcional holatini o’zgartiradi. Gormonlar a’zolar ishini kuchaytirishi yoki susaytirishi mumkin. E ndrokrin bezning rivojlanish manbalari turlicha. Ko’pchilik endokrin bezlar epiteliydan rivojlanadi, ba’zi endokrin hujayralar nerv to’qimasining hosilasi hisoblanadi (gipotala-musning neyrosekretor hujayralari, buyrak usti bezining mag’iz moddasi hujayralari, paragangliylar). Epifiz neyrogliyadan, jinsiy bezlarning endokrin hujayralari mezenximadan rivojlanadi va hokazo. Endokrin sistemani turlicha klassifikatciya qilish mumkin. Hozirgi vaqtda endokrin sistemani markaziy va p e r i f e-r'i k endokrin bezlarga bo’lib o’rganish ko’proq ma’qul-lanmoqda. SHuni aytib o’tish kerakki, qalqonsimon bez, buyrak usti bezi po’stloq qismi, jinsiy bezlar endokrin hujayralarining faoliyatini gipofizning oldingi bo’lagida ishlangan gormonlar boshqaradi. Qolgan bezlar

gipofizning oldingi qismiga-tobe emas. Bunday klassifikatciya nisbiydir, chunki turli endokrin a’zolar o’zaro bir-biriga va nerv sistemasiga ta’sir qiladi va o’zaro bog’liqdir. Natijada, bir-butun neyroendokrin sistema shakllanadi. Endokrin sistemani quyidagicha klassifikatciya qilish mumkin (396-betga q.). Endokrin sistemaning markaziy a’zolari Gipotalamus (hypotnalamus) Gipotalamus endokrin sistemaning eng oliy markazidir. U ichki a’zolarning ishini muvofiqlashtiradi va a’zolarning ishini nerv va endokrin sistema orqali bajarilishini ta’minlaydi. Nerv sistemasi va endokrin sistemaning material asosi gipotalamusdagi neyrosekretor hujayralar hisoblanadi. Gipotalamus oraliq miyaning bazal qismida joylashgan bo’lib, u bosh miya III qorinchasini o’rab turadi. III qorincha bo’shlig’i chuqurcha- infundibulum gacha davom etadi. CHuqurcha devori gipofiz oyoqchalari hosil qilib, gipofiz oyoqchalari quyi (distal) qismda gipofizning orqa bo’lagini yoki neyrogipofizni hosil qiladi. Gipofiz oyoqchalari-ning old tomonida III qorinchaninl devori qalinlashgan bo’lib, uni oraliq tepalik yoki medial eminentciya (eminentia mediata) deyiladi. Medial eminentciya ependimogliya hujayralaridan iborat bo’lib, u hu-jayralarning ba’zilari tanitcitlarni hosil qiladi. Tanitcit hujayralarining o’siqlari medial eminentciya sohasida birlamchi kapillyarlar to’ri bilan bog’lanadi. Endokrin sistema Endokrin sistemaning markaziy Enorokrin sisteshning perigrik a’zol a ri a’zolari: I j, 1. Gipotalamus (neyrosekretor Sof endokrin bezlar: Echdokrin va noendokri pyadrolar) I Qalqonsimon bez. vazifalarni o’tovch» 2- Gipofiz. 2. Qalqonsimon bez a’zolar: 3. Epifiz. oldi Q e3ll I Me’da osti b/zi 3. Buyrak usti bez 2. Urug’don. lari 3. Tuxumdon 4.Yo’ldosh. YAkka joylashgan en d okrin xujayralar: 1 APUD sistemaching endokrin xujayralari (cherv to’qimz hosilalari). 2. YAkka jo

yl a shgan , nerv to’qima hosilasi bo’lmagan hujairalar. Gipotalamusning o’zi unchalik katta bo’lmasa ham, uning tci- toarxitektonikasi murakkabdir. Gipotalamusning kulrang moddasi miyaning uchinchi qorinchasi bo’shlig’ining atrofida joylashadi. Nerv hujayralari kulrang moddada ayrim-ayrim to’plam-lar - gipotalamik yadrolar hosil qiladi. Odam va boshqa sut emizuvchilar gipotalamusida 32 juft yadro tafovut etiladi. Bu yadrolar orasida oraliq nerv hujayralari yoki ularning ayrim gruppalari joylashganligidan biror yadroning fiziologik faoliyatini faqatgina shu yadroga taalluqli bo’lmay, gipotalamusning yadrolararo zonasiga ham taalluqli hisoblanadi. Gipotalamus yadrolari neyrosekretor hujayralar tutadi. Har bir neyrosekret hujayrada tana (yoki perikarion) va terminal kengaymalar (neyrosekret oxirlari) hosil qiluvchi o’simtalar tafovut etiladi. Usimtalarga ko’ra bi- va mul’tipo-lyar hujayralar ajratiladi. Hujayralarning, ayniqsa, perikarion qismining nozik tuzilishi bu neyronlarning bez hujayralariga o’xshashlik tomonlarini ko’rsatadi. Neyrosekret hujayra tcitoplazmasi bazofil xususiyatga ega bo’lib, RNK ga mo’ldir. Donador endoplazmatik to’r bu hujayralarda o’ta rivojlangan, erkin joylashgan ribosoma va polisomalar ham mo’ldir. TCitoplazma chekkalarida donador endoplazmatik to’r tcisternalari bir-biriga parallel’ va zich yotgan kanalchalardan iborat bo’lsa, hujayra markaziy zonasida bu organella tcisternalari kam bo’lib, ular tartibsiz, siyrak joylashganligi ko’rinadi. Donador en- doplazmatik to’rning ayrim elementlari neyrosekret hujayraning barcha o’simtalarga kirganligi, o’simtalar qalinligi deyarli bir xil bo’lganligi va ularning barchasi bir xilda neyrosek-ret donalari tutganligidan bu hujayralarning «dendrit» va «akson» larini farqlab olish qiyin bo’ladi. Plastinkasimon kompleks rivojlangan bo’lib, ko’pincha, akson tomonda joylashib, lamella, pufak va vakuolalardan iborat. Yirik mitoxondriyalar faqatgina hujayra tanasida joylashibgina qolmay, barcha o’sim-talarda ham mavjud. Neyrosekretor hujayra perikarionida ney- rofibrillalar kuzatilmasa-da, ular neyron o’simtalarida va oz bo’lsa ham, neyrosekret tola oxirlarida uchraydi. Hujayra tcitoplazmasida lizosomalar va mul’tivezikulyar tanachalar ham bo’ladi.

Gipotalamus neyronlari orasida RNQ miqdorining har xil-ligiga qarab turli funktcional holatlarda bo’lgan «och» va «to’q» bo’yaluvchi hamda degeneratciyaga uchragan hujayralar mavjud. Ney-rosekret hujayralarning o’ziga xosligi ularda sekretor dona va vakuolalarning bo’lishidir. Gipotalamus yadrolarining kraniokaudal yo’nalishda joylashishi bo’yicha aniq ajralmagan uchta oldingi, o’rta (yoki tube-ral) va oraliq (mamilyar) zonalarni farqlash mumkin. Bu zonalarning funktcional ahamiyati, ular tutgan yadrolarga (hujayralar to’plamiga) qarab turlicha bo’ladi. Gipotalamusning oldingi zonasi supraoptik va paraventri-kulyar neyrosekretor yadrolar tutadi. Supraoptik yadro yirik 162- rasm. Gipatalyamo- pshsfizar sistema va trop gormonlarning mishen- a’zolarga ta’siri (sxema) (B. V. Alyoshin rasmi). 1 - ko’rish xiazmasi; 2 - birlamchi kapillyarlar to’ri va medial eminentciya; 3 - SH q:;rincha e^shlig’i; gipotalamus ba’zi yadrolarining proekiiyasi; 4- supraoptik yadro; 5 - oldingi gipotalamus

yadrosi (gipotalamusning preo17tik zonasi); 6 - paraventrikulyar yadro; 7 - me- diobaeal i ipotalamusning arkuat va veyatromedial yadrolar kompleksi; 8 - gipotalamusning adenogipofizar gormonlarini Sirlamchi kapillyarlar to’riga sekreqiya qiluvchi me^iobazal yadro xujayralari; 9- - gipotalamusning zffektor nerv tutamlarini hosil qiluvchi medioba-’gl neyronlari (garagipos).izlar ta’sir) 10 - talamus ; 11 - sh qorincha voronkasi va gi-lofiz osqchasi; 12 - pshofizning orqa bo’lagi; 13 - Xerring tanachasi (oldingi gpotalamus suprooptik va paraventrikulyar yadro xujayralari o’simtalarining gipofiz orqa bo’lagi ka-gillyarlarida tugashi); 14 - gipofvz o’rta bo’lagi; 15 - gipofiz yorigi; 16 - gipofiznnng oxdingi bo’lagi r.a ikkilamchi kapillyarlar to’ri; 17 - portal (darvoza) venasi; 1? - adeno- . gipofizning tuberal qismi. hujayralardan iborat lateral va medial gruppalardan tashkil topgan. Supraoptik va paraventrikulyar yadrolar sohasi qon to-mirlarga mo’l bo’lishi bilan ajralib turadi. Bu yadrolar ney-ritlari gipotalamoneyrogipofiz tutamlar hosil qilib, gipofiz oskchasi orqali gipofizning orqa bo’lagiga o’tadi va bu yadrolar-da ishlangan neyrogormonlar gipofizning orqa b o’lagida neyro-vazal sinapslar orqali qonga ajraladi (162-rasm). Supraoptik va paraventrikulyar yadrolardagi yirik neyrosekretor hujayra-larda oqsil tabiatli ikki xil neyrogormon - vazopressin yoki antidiuretik gormon (ADG) va oksitotcin sintezlanadi. Odamda antidiuretik gormon asosan s praoptik yadroda, oksitotcin esa paraventikulyar yadro hujayralarida sintezlanadi. Gipotalamusning o’rta qismida lateral, periven-trikulyar, ventro-medial, dorso-medial, arkuat (infundibulyar) va ulardan chetroqda lateral tuberal yadrolar farqlanadi. Bu yadrolarning neyronlari turli kattalikda bo’lib, chekka sohalarda mayda nerv hujayralarining to’plamlarini tutadi. Ventro-medial yadro neyronlari gipotalamus lateral sohasining nerv hujayralari bilan ko’plab kontaktlar hosil qilib, gipotala-musning qarama-qarshi tomonidagi shunday yadrolar bilan bog’-lovchi komissural tutam hosil qiladi. Arkuat yoki infundibu-lyar yadro uncha katta bo’lmagan uchburchak, duksimon hujayralar to’plamidan iborat bo’lib, medial eminentciyaga qadar davom etadi. G’rta gipotalamusning mayda neyrosekretor

hujayralarida adenogipofizotrop neyrogormonlar ishlanadi. Bu neyrogormonlar oqsil tabiatli bo’lib, ular adenogipofiz ishini boshqa-radi. Neyrogormonlarning ikki turi: liberinlar va statinlar farqlanadi. Liberinlar - adenogipofiz hujayralari faoliya- tini stimullaydi va gormonlar ajralishini kuchaytiradi. Sta-tinlar liberinlardan farqli ravishda adenogipofiz hujayra-larining faoliyatini susaytiradi va gormon chiqishini kamayti-radi yoki to’xtatadi. Bu gormonlar periventrikulyar yadrolarda, tipotalamusning preoptik zonasida, hamda supraxiazmatik yadro-larda hosil bo’ladi. Gipotalamus yadrolari neyrosekretor hujayralarning o’si!^lari tuberoinfundibulyar tutam holida me-dial eminentciya tomon yo’naladi va bu sohada bnrlamchi kapil-lyarlar to’ri bnlan aksovazal sinapslar hosil qiladi (162- rasm). Adenogipsfizar gormonlar va ularning ta’sir qilish joyi; STG - organizm turli a’zolari, xususan skelet o’sishini tezlashtiradi; AKTG -bo’yrak ustn po’stloq moddasnning tutamli va to’rsimon zonalari ishini kuchaytiradi; LG-ovulya-tciyani, sariq tana hosil bo’lishini va unda progesteron ishlanishini stnmullaydi. ErkaklarDa urug’donda testosteron ishlanishini stimullaydi; FSG - ayollar tuxumdonida follikullar o’sishini va ularda estrogen hosil bo’lishini, erkaklar urug’do-nida spermatogenezni stimullaydi; TTG-qalqonsimon beyada tireoid gormoni ishlab chiqarilishini va umuman sekretciyasini tezlashtiradi; LTG - sut bezlarida sut ho- sil bo’lishini tezlashtiradi. Gipofiz orqa bo’lagida to’planuvchi gormonlar; OKS -bachadon qisqarnshinn va sut bezlaridan sut ajralishin yuzaga keltiradi; ADG - buyrakda birlamchi siydik- dan suvni qayta so’rilishini kuchaytiradi (diurezni kamaytiradi) va shu vaqtda arteriyalardagi qon bosimini ko’taradi. SHu yo’sinda neyrosekretor hujayralarida hosil bo’lgan neyrogor-monlar qonga tushadi va adenogipofiz ishini boshqaradi. SHun-day qilib, gipotalamusning adenogipofizga ta’siri asosan gumoral yo’l bilan ifodalanadi. YUqorida aytib o’tilganidek,. gipofizning orqa qismida ajralgan gormonlar oldingi gipota-lamus yadrolari hujayralarining mahsulotidir.

O rqa gipotalamus mamillyar va premamillyar yadrolardan iborat. Odamda mamillyar yadro juft bo’lib, lateral va medial qismlardan iborat. Lateral qismda nerv hujayralari yirikroq bo’lsada, umuman, mamillyar yadroda neyronlar unchalik katta emas. Gipotalamusning o’rta va orqa bo’limlari orasida orqa gipotalamik yadro bo’lib, u odamlarda yaxshigina rivojlan-gan. Bu yadro mayda va yirik, oval hujayralardan iborat. Yirik neyronlar mamillyar yadroga tomon yo’nalgan tutamga ega bo’lgani-dan bu oraliq yadro mamilo infundibulyar yadro deyiladi. Gipotalamusning gipofizga va periferik endokrin bezlargata’siri Gipotalamusning periferik endokrin bezlarga ta’siri ikki yo’l bilan (neyrogormonlar va nerv orqali) amalga oshiriladi. 1. Gipotalamusning ma’lum neyrogormonlari (liberin va sta-tinlar) portal sistema orqali gipofizning oldingi va o’rta bo’lagi hujayralari ishini boshqaradi, ya’ni bu hujayralar gormon ishlashini kuchaytiradi yoki susaytiradi. Stimulyatciyaga uchragan hujayralar esa turli ma’lum periferik endokrin bezlarga ta’-sir qiluvchi gormonlar ishlab chiqarib, shu bezlarning ishini kuchaytiradi (162-rasmga q.). Statinlar ta’sirida ishi susaygan hujayralar esa periferik endokrin bezlarga ta’sir qnluvchi gormonlarni kam ishlab chiqaradi ski umuman ishlab chiqarmaydi. Bu esa shu bezlar ishini susaytiradi. Gipotalamusning peri-ferik bezlarga gipofiz orqali ta’siri transadenogipofizar ta’sir deb yuritiladi. 2. Gipotalamus simpatik yoki parasimpatik nervlar orqali to’g’ridan-to’g’ri periferik bezlarga ta’sir qilishi mumkin. Bu ta’sir paraadenogipofizar ta’sir deb yuritiladi. SHuni qayd qilish kerakki, gipotalamus periferik endokrin bezlarga ta’sir kilibgina qolmay, periferik endokrin bezlar gipotalamusga ham ta’sir o’tkazishi mumkin. Masalan, periferik bezlarda ish-lab chiqarilgan gormonlarning miqdori oshib ketsa, u gipotala-musga ta’sir qilib, tegishli liberinlar ishlab chiqarishini su-saytiradi va statinlar hosil bo’lishini kuchaytiradi. Gipotalamusga bosh miyaning oliy qismlari, xususan, limbik sistema, bodomsimon yadrolar, gippokamp va epifiz ta’sir qiladi. Gipotalamusda neyrogormonlar ishlashida bosh miyaning ma’lum hujayralarida ishlanuvchi endorfinlar va enkefalinlar muhim o’rin tutadi.

GIPOFIZ (HYPOPHYSIS) Gipofiz boshning turk egari chuqurchasida joylashgan kichik, toq organ. U oraliq miyaning voronkasi bilan gipofiz oyoqchasi orqali bog’langan. Gipofizning og’irligi 0,34-0,65 g, Uning og’irligi jinsiy balog’atga etish, homiladorlik davri va shu kabi jarayonlarda o’zgarib turib, boshqa endokrin bezlarning funktcional holatiga bog’liq bo’ladi. Gipofiz anatomik jihatdan murakkab a’zo bo’lib, sut emizuvchilarda tuzilishi va faoliyatiga ko’ra keskin farqlanuvchi 4 qismdan: 1) bez tuzilishiga ega bo’lgan va a’zoning 3/4 qismini tashkil etuvchi oldingi bo’lak; 2) sut emizuvchilarda unchalik rivojlanmay, sodda hayvonlarda anchagi-na katta bo’lgan o’rta (oraliq) bo’lak; 3) oldingi bo’lakning da-vomi hisoblanib, bez tuzilishiga ega bo’lgan tuberal (do’mbok) bo’lak; 4) miyaning davomi bo’lgan va neyrogipofiz yoki nerv qism deb ataluvchi orqa bo’laklardan iborat. Gipofizning oldingi bo’lagi, do’mboq qism va oraliq bo’lak bez epiteliysidan iboratligidan adenogipofiz nomini olgan. Neyrogipofiz (orqa bo’lak) miya oyoqchasi yoki voronkasi bilan tu-tashib ketg’an bo’ladi. YOsh o’tishi bilan gnpofiz kichiklashib bo-radn. Gipofizning taxminan 70% ini oldingi bo’lak, 20% ini orqa bo’lak, 10% ini oraliq bo’lak tashkil qiladi. Gipofizning funktciyasi. Uning oldingi bo’lagida quyidagi gormonlar ishlab chiqariladi: 1) somatotrop gormon (o’sish gor moni)-organizmning o’sish protcesslariga ta’sir etadi. Bu gor-monning ishlab chiqarilishi me’yoridan oshib ketsa - gigantizm, etishmaganda esa pakanalik vujudga keladi; 2) krinotrop gor- monlar - endokrin bezlarning ishini tartibga solib turadi. Ularga tireotrop (qalqonsimon bez faoliyatini oshiruvchi), adre-nokortikotrop (buyrak usti bezi po’stloq qismining funktciyasini qo’zg’atuvchi) hamda gonadotrop - jinsiy bezlar ishini kuchayti-ruvchi gormonlar kiradi. Gonadotrop gormonlar gruppasi; a) fol- likulni stimullovchi, ya’ni tuxumdonlarda follikullarning etilishini, estrogen ishlab chiqarishini, urug’donlarda esa sperma-togenez protcessini intensivlashtiruvchi; b) lyuteinlovchi (ovulya-tciyani vujudga keltirib, sariq tanani hosil qilishda ishtirok etuvchi va urug’donda jinsiy gormonlar ishlanishiga ta’sir qi-luvchi); v) lyuteotrop yoki prolaktin (tuxumdonda sariq tana hosil bo’lish protcessini va sut bezlarida sut

ishlanishini stimul-lovchi gormonlardan iborat (162-rasmga q.). Urta bo’lakda mela-nin hosil bo’lishini stimullovchi gormon (melanotropin) va li-potropin (lipidlar metabolizmini kuchaytiruvchi) gormoni ishlab chiqariladi. Melanotropin terining pigment hujayralarini ko’-paytiradi va teri rangiga ta’sir qiladi (bu ta’sir past tabaqa hayvonlar uchun xarakterlidir). Gipofizning orqa bo’lagida gor-moklar sintez qilinmaydi. Bu erga gipotalamus yadrolarining neyrosekret hujayralari sintez qnlgan mahsulot yig’iladi va saqlanadi. Gipofizning taraqqiyoti. Gipofiz kurtagining xssil bo’lishi 163- rasm. Gipofizning taraqqiyoti. 15 kunlnk quyon hsmilasi. 1 - sraliq miya voronkasining bo’shliri; 2 - gipofiz orqa bo’tashning kurtagi, 3 - gig.ofizar cho’ntak - adenogipofiz kurtagi; 4 - og’iz bo’shlsha; 5 - til (Falindan). -.pusht rivojining birinchi oylari oxirlarnda yuz beradi. Bu davr-da og’iz bo’shlig’i tepa epiteliysining rivojlanayotgan bosh miya tomon botib kirishi natijasida qalin devorli tor va uzun nay hosil bo’ladi. Oldingi devori bilan oraliq miya pufagiga tegib turuvchi bu tuznlma Ratke chuntagi deb ataladi (163-rasm). Bu cho’ntakning taraqqiyoti miya rivojlanishi bilan birga kechadi. Agar shu taraqqiyot davrida miya pufagi olib tashlansa, gipofiz oldingi va o’rta bo’laklari rivojlanmay qo’yadi, ya’ni differen-tciallanish to’xtab"qoladi. Dastavval, gipofiz ekzokrin bez kabi burun-

halqum' zonasi bilan aloqador bo’lgan chiqaruv nayiga ega bo’ladi! So’ngra bu nay reduktciyaga uchrab, yo’qolib ketadi. Ratke cho’ntagi oldingi devorining epiteliysi tez ko’payishi natijasida qalin qatlam hosil bo’ladi. Bundan esa gipofizning oldingi bo’- 164-rasm. 1ipo[)iz. Gemagoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 06. 10, ok. 10. 1 » oldingi bo’lakS 2 - orqa bo’lak; 3 ™ oraliq bo’laklagi, cho’ntak orqa devori hujayralaridan esa gipofiz o’rta qis-mi vujudga keladi. CHo’ntak bo’shlig’i torayib, oldingi va o’rta bo’laklararo tor gipofiz yorng’iga aylanadi. Orqa bo’lax-epiteliy tasmachalariga yondoshgan miya voronkasidan hosil bo’ladi. Gipofiz epiteliy kurtagining neyrogipofizni hosil qiluvchi oraliq miya devertikuli bilan qo’shilib, yagona a’zoga aylanishi embrion ta-komilining ettinchn haftalarida ro’y beradi. Bu tuzilmalarga qon tomirlarning kirib kelishi gipofizning murakkab qoya t to’rini hosil qiladi. Oldingi bo’lakda dastavval bazofil hujanralar, so’ngra em-brion taraqqiyotining to’rtinchi oylaridagina atcidofil hujayralar takomillashgan. Keyinchalik bu hujayralar rizojlaiishi va takomillanishi bir xil tarzda kechmaydi. Erkak jinsiga Man-eye homilas ing 4,5-5-oylarida bazofil hujayralarining yirik- lashishi va degranulyatcnyasi ro’y beradi. Bu holatni shu davrda rivojlanayotgan jinsiy sistemaga pshofiz ta’sir etishi bilan bog’lash mumkin. Gipofizning tuzilishi . Gipofizda yuqormda kayd hilinganidek nkki asosiy qism: adenogipofiz va neyrogipofiz farklanadi. Adeno-gipofizda esa oldingi bo’lak

(lobus anterior), oraliq qism (pars intermedia) va tuberal qismlar (pars tuberalis) farqlanadi. Gipofiz oldingi bo’lagi bez hujayralarining qalin tasmadan iborat bo’lib, siyrak birnktiruvchn to’qima va sinusoidllyarlar orqali ajralib turadi (164-rasm). Gematoksilin bo’yab ko’rilganda 2 gruppa hujayralar yaqqol ajralib turadi. Tasma o’rtalarida joylashgan och hujayralar xromofoblar bo’lsa, qon tomirlarga yaqin joylashgan va to’q bo’yalgan hujayralar xromofil hujayralardir. Xromofil hu- jayralar o’z navbatida ikkiga bo’linadi: 1) eozin va boshqa nordon bo’yoqlarni yaxshi qabul qiluvchi, zich donadorlikka ega bo’lgan atcidofil (eozinofil) yoki oksifil hujayralar; 2) asosiy bo’yoqlarga moyil bo’lgan bazofil hujayralar. Bazofil hujayralar 30-35% ni, atcidofillar 4-10% ni tashkil etsa, xromofob (bosh) hujayralar 60% ni tashkil etadi. Bioximiyaviy va fiziologik tadqiqotlar natijasi sut emizuvchilar gipofizining oldingi bo’lagida 6 xil gormon ishlab chiqarilishini ko’rsatadi. Bu gormonlar spetcifik faoliyatga ega. SHu gormonlardan o’sish gormoni (STG, somatotropin) , adreno-kortikotrop gormon (AK.TG) va prolaktin (laktotropin, lakto-trop gormon - LTG) oddiy oqsil bo’lsa, follikulni stimullovchi gormon (FSG), lyuteinlovchi gormon (LG, lyuteotropin) vatireo-trop gormon (TTG, tirotropin) glyukoproteiddir. YUqorida aytib o’tilgan gormonlarni hosil qiluvchi hujayralarni farqlab olish hujayraning kattaligi, shakli, ularning qon tomirlarga muno-sabati, hujayralar sekretor donachalarining kattaligi, shakli va tcitoplazmada joylashishi hamda donador endoplazmatik to’r, Gol’ji kompleksi, mitoxokdriyalar kabi hujayra ichki organel-lalarining nozik tuzilishini sinchiklab o’rganish oqibatida amalga oshiriladi. Ko’pgina hayvonlarda gipofizning oldingi bo’lagi o’zida 7 xil hujayra tutadi. Bu hujayralar s a m o t o-tropotcitlar, laktotropotcit, ya’ni mammatropotcit (prolaktin hujayralari), adrenokortikotrop (AKTG) huujayralari va 2 tipdagi gonadotrop hujayralar: follikulni stimullovchi, lyuteinlovchi, hujayralar va tirotropotcitlar (TTG) hamda agranulyar hujayra (xromofob) lardan iborat. Atcibofil endokrinotcitlarga ikki turdagi hujayralar; somatotropotcitlar va laktotropotcitlar kiradi.

Somatotropotcitlar ko’pincha yumaloq yoki ovalsimon bo’lib, odatda, qon kapillyarlariga yaqin joylashadi. Hujayra yadrosi yumaloq shaklda va u somatotropotcit markazida joyla-shib ekstcentrik yotgan yadrochaga ega. Sekretor donachalari yumaloq va ko’p bo’lib, butun tcitoplazma bo’ylab tarqoq joylashadi (165-rasm). Bu donachalar 300-350 nm bo’lib, ular o’ta elektron zichdir. Hujayra yadrosi va sekretor donachalar orasida yotgan donador endoplazmatik to’r bir- biriga parallel’ bo’lib, unchalik rivojlanmagan. Gol’ji kompleksi kam rivojlanib, uning atro-fida shakllanayotgan sekretor donachalari yotadi. Bu hujayralar-ning qon tomirlarga yaqin joylashishi, urg’ochi va erkaklarda bir xil ko’pgina sekretor donalar tutishi, ularning o’ziga xos tomoni hisoblanadi. Bu hujayralarning adrenokortikotropotcitlarga o’ta yaqin joylanishining funktcional tomoni hozirgi kunga qadar mavhum qolyapti. Bu hujayralar o’sish gormoni - somatotrop gormon ishlaydi. 165-rasm. Gipofiz ssmatotrop hujayrasipipg elektroch mikrsfotsgrafiyasi Xb.OOE. 1 - YADR°; 2 - yadrocha; 3 - sekretor donachalar; 4 - donador endopl1ematik to’r; 5 - MI . toxondrinlar .

166- rasm. Gipsfiz laktotrop hujayrasining elektron mikrofotografiyasi. Xb.OOO. 1- yadro; 2- sekretor dsnachalar; 3 - plastinkagimon kompleks; 4 - donador endoplazm» tik to’r; 5 - lyuteinlovchi xujayra; 6 - FSG - xuj»yra. Laktotrop hujayralar gipofizning oraliq qismi yaqinida o’ta ko’p bo’lib, oldingi bo’lakning bu joyiga jinsiy zona, ya’ni jinsiy faoliyat bilan bog’liq bez hujayralarining to’plamidan iborat zona deb qaraladi. Laktotropotcitlar urg’ochilarda o’ta ko’p bo’lib, erkaklarda bu hujayralarni topish anchagina qiyin. Bu hujayra kosasimon, ba’zan uzunchoq bo’lib, qon kapillyarlariga yaqin joylashadi. Laktotropotcitlarga xos narsa shuki, ular ko’pincha boshqa gonadotrop hujayralari bilan o’raladi (166-rasm). Hujayra sekretor donachalari yirik (600- 700 nm), shakli polimorf - yumaloq, cho’zinchoq bo’ladi. Hujayra ichki organellalari lakotropotcitlarda o’ta yaxshi rivojlangan. Hujayraning tuzilishida bu aniq belgilar oldingi bo’lak hu-jayralari orasidan laktotropotcitlarni ajratib ko’rish uchun qiyinchilik tug’dirmaydi. Bu xujayralar homiladorlikning va sut emizish davrida o’ta ko’p uchraydi. Bu hujayralar laktotrop gormon yoki prolaktin hosil qilib, prolaktin sut bezlarida sut hosil qilishni kuchaytiradi. Bu gormon ta’sirida tuxumdonda sariq tana uzoqroq saqlanadi. Adrenokortikotrop hujayralar gipofiz oldingi «bo’lagining yuqorida aytilgan jinsiy zonasida o’ta kam bo’lib, odatda, bo’lakning oldingi chekkalarida ko’p uchraydi. Bu hujay-

167- asm. Gipofiz adrenokortikotrop (AKTG) hujayrasining elektron mikro- fotsgrafnyasi. x8.000. 1 - yadro; 2 - hujayra o’simtasi; 3 - sekretor donachlar. 4 - mitoxondriyalar; 5 - somatotropotcig. 168- rasm. Gipsfiz fellikul stimullovchi gonadotr:p (FSG) hujayrasining elektron mikrsfstogr?,fiyaei. xb.OSO. 1 - yadro; 2 - sekretor donachalar; 3 - mitoxondrnyaralar noto’g’ri, yulduzsimon shaklga ega bo’lib, ularning ayrim; o’simtalari qon kapillyarlarigacha etib boradi. Adrenokortikot-ropotcit somatotrop hujayralari bilan yaqin aloqada bo’ladi.. Bu hujayralar tcitoplazmasining o’rta elektron och ko’rinishi: unga oddiy yorug’lik mikroskopi ostida yaxshi bo’yalmaydigan (xro-mofob), ya’ni bosh hujayra sifatida qarashni taqozo etadi.

Hujayra sekretor donalari ko’pincha hujayra o’simtalarida joy-lashgan bo’lib, ular mayda va yumaloq shaklga ega (167-rasm). Sekretor donachalar somatotropotcitlar donalariga ko’ra ochrok bo’lsa-da, anchagina elektron zich va areola bilan o’ralgan. Andre-nokortikotropotcitlarning o’ziga xos tomonlaridan biri yana. shundan iboratki, ularning sekretor donachalari hujayra plaz-molemmasi bo’ylab bir qator joylashadi. Bu hujayra organel-lari unchalik rivojlanmagan bo’ladi. Bu hujayralar buyrak usti bezining po’stloq qismiga ta’sir qiluvchi adrenokortikotrop gormon (AKTG) yoki kortikotropin ishlaydi. Bazofil endokrinotcitlarga gonodotropotcitlar va tireotro-potcitlar kiradi. Gonodotrop hujayralarning ikki hili - follikulni stimullovchi (FSG) va lyuteinlovchi gormonlarga (LG) aloqador hujayralari farqlanadi. Bu hujayralar asosan oldingi bo’lakning 169-rasm. Gipsfiz lyuteotrop-gonadotrop (LG) hujayrasiping elektron mikro- fotografchyasi. xbOOO 1 - yadro; 2 - sekretor donachalar; 2-donador endoplazmatik to’r bo’shlig’n. ventral sohasida va jinsiy zonasida ko’plab joylashsa ham, ol-dingi bo’lak boshqa qismlarida ham uchraydi. FSG hujayralar guruh-guruh bo’lib joylashib, lyuteinlovchi hujayralarga yondoshib turadi. Bu hujayralar yirik (250-300 nm) sekretor donachalarga mo’l bo’lib, bu donachalar plazmatin membrana yonida yotadi. Ba’zan turli kattalikdagi sekretor donalar ham uchraydi (168-rasm). Barcha hujayra ichki organellalari bu

hujayrada yaxshigina rivojlangan bo’ladi. Bu hujayralar follikulostimullovchi gormon ishlaydi. Lyuteotrop gonadotropotcitlar ham FSG hujayralari singari gipofiz oldingi bo’lagining ventral va jinsiy zonasida joylashadi. Bu hujayralar yumaloq yoki kubsimon bo’lib, qon tomirlarga yaqin yotadi. Lyuteotrop hujayralar FSG va laktotropotcitlar bilan aloqador bo’lib joylashadi. LG - gonodotropotcitlarning sekretor donachalari ko’pgina bo’lib, ular 150-200 nm diametrga ega va hujayra tcitoplazmasida bir tekis tarqalib yotadi (169-rasm). Gipofiz oldingi bo’lagining marka-zida noto’g’ri shaklda va ul’trastrukturasiga ko’ra ham FSG ham LG hujayralarini eslatuvchi oraliq hujayralar uchraydi. Bu hujayralar tcitoplazmasida yirik sekretor donachalar bilan bir qatorda mayda, turli elektron zichlikka ega donalar ham bo’ladi. Bu oraliq hujayralarning birorta gonadotropotcitlarga Maneye ekanligini aniq ko’rsatish hozirgi kunda ancha qiyin. Tireotropotcitlar piramidasimon yoki ovalsimon, ba’- 170-rasm. Gipsfiz tireotrop hujayrasining elektron mikrofotografiyasi. x 10.000 1 - yadro; 2 - sekretor donachalar; Z-plastinkasimen kompleks; 4 - mitoxondriya. zan esa noto’g’ri shaklda bo’lib, gipofizning markaziy sohasida ular gruppalar hosil qilib joylashadi. Hujayra yadrosi yumaloq shaklga ega bo’lib, tireotropotcitlar o’rtasida yotadi va ko’p miqdorda geteroxromatin tutishi bilan ajralib turadi. Bu hujayralar doimo qon kapillyarlariga zich joylashadi. Hujayra tcitoplazmasi anchagina elektron zich bo’lib, ko’p bo’sh vakuolalar tutadi. Tireotropotcitlar sekretor donacha-larining kattaligi va tuzilishi jihatdan har xildir. Uning yirik donachalari (diametri 180-200

nm) o’ta elektron zich bo’-lib, ingichka areola bilan o’ralgan. Mayda sekretor donachala-rining diametri esa 120-150 nm dir. Bu donachalarning qobig’i- membranasi yaxlit bo’lmay, uning moddasi o’rtacha elektron zich, har bir dona moddasi esa, ayrim - mayda donachalardan iborat. Plazmatik membrana sohasida bunday mayda sekretor donalar ko’plab uchraydi (170-rasm). Tireotropotcitlarda h ujayra ichki organellalari kam rivojlangan bo’ladi. Donador endoplazmatik to’r yaxshi ko’rinmaydi. Gol’ji plastinkali kompleksi esa ayrim hujayralarda aniq ko’rinmaydi ham. Tajriba o’tkazib, hayvonlar qalqonsimon bezi olib tashlansa, gipofiz tireotrop hujayralarida kuchli o’zgarishlar bo’lishi aniqlangan. Xromofob yoki bosh hujayralari bo’yoqlarni yomon qabul qiladi. Ular gi-pofiz oldingi bulagining 60% ini tashkil qiladi. Bu hujayralar kam differentciallashgan va turli fiziologik holatdagi (sekret donalari yo’q) hujayralar majmuasidir. Bu hujayra- larning uzun o’siqli turlari o’zaro bog’lanib to’r hosil qilishi mumkin. Ularni yulduzsimon yoki follikulo-yulduzsimon hujayralar deb yuritiladi. Bu hujayra sekretor donalarni tutmaydi. 171- rasm. Gipsfiz xrsmgfsb (bsg’) hujayrasshshng elektron mikrsf:tografiyasi. x'10.000. 1 - yadro; 2 - mitoxondriya; 3 - plagtinkasimon kou.pleks. Bu hujayralar yumaloq, ovalsimon, ba’zida esa, o’simtali bo’-lib, o’ta elektron zich tuzilmadir (171-rasm). Gipofizning oraliq bo’lagi . Gipofizning oraliq qismi pasg tabaqali hayvonlarda yaxshi rivojlangan. Ba’zi sut emizuvchn hayvonlarda oraliq bo’lak

orqa bo’lakdan ingichka yoriq bilan ajralib turadi. Odamda oraliq bo’lak orqa bo’lakdan (neyrogi-pofizdan) siyrak biriktiruvchi to’qimali parda yordamida aj- ralib turadi. Andrenogipofizning oraliq qismi ingichka epiteliy to’plami yoki tasmasi sifatida ko’zga tashlanadi. Bu bo’lakning bez hujay-ralari oqsil yoki shilliq sekret ishlab chiqarish qobiliyatiga ega. Bu moddalar hujayralar orasiga ajralish natijasida gi- pofizning oraliq qismida follikulasimon tuzilmalar hosil bo’ladi (follikulsimon tuzilmalar qalqonsimon bezning fol-likulini eslatadi, ammo ichida shilliq yoki oqsil tutadi). Gipofizning oraliq (o’rta) bo’lagida melanotropotcit-l a p joylashib, bu hujayralar yirik, tcitoplazmasida mayda sekretor donachalar tutadi (172-rasm). Melanotropotcitlar melanin stimullovchi gormon saqlaydi. Gipofizning orqa bo’lagida lipidlar ajralishini kuchaytiruvchi lipotropin gormoni ham bor. Ba’zi mualliflar oraliq bo’lim parenximasida yulduzsimon hujayralarni ham farqlaydilar. Bu hujayralar adrenokortikotrop (AQGG) gormonini ishlab chiqarishi mumkin. Oxirgi tadqiqotlar melanin stimullovchi gormon, lipotropin hamda adre- nokortikotrop gormonlar bosh miyada, bosh miya tcerebral peptidlardan hosil bo’ladi degan fikrlarni yuzaga keltiradi. Oraliq bo’lakdan gipofizning orqa bo’limiga ayniqsa, neyrogipofiz bilan chegaradosh zonaga ko’pgina nerv tolalari kiradi. Bu tolalar-ning oxirgi tarmoqlari orasida sinapslarni uchratish mumkin. Urta bo’limning funktcional ahamiyati sodda hayvonlarda yaxshi o’rganilgan bo’lib, bu qismning melanin stimullovchi gormoni sodda hayvonlarning tana rangini boshqarib turishi aniqlangan. Adenogipofizning tuberal qismi. Bu adenogipofizning yuqorida joylashgan gipofiz oyoqchasiga tegib yotuvchi qismidir. YUqori tarafdan tuberal qism medial eminentciya bilan chegaradosh. Bu qism tcitoplazmasi bazofil bo’yaluvchi kubsimon hujayralarning epiteliy tortmalaridan iborat. Bu qism gipofizning oldingi bo’lagiga davom etadi. Gipofizning orqa bo’lagi. Gipofizning orqa bo’lagi alohida mustaqil bez bo’lmay, neyrogormonlar vaqtincha akkumulyatciya qilinadigan a’zo hisoblanadi. Orqa

bo’lak - neyrogipofiz, gipofiz-gipotalamus trakti tarkibidagi (supraoptik va paraven-trikulyar neyrosekret hujayralar) aksonlarning so’nggi tarmoq 72-pacm. Gipofpz melanotrop hujayrasining elektron mikrofotografiyasi. xl0.000. I- yagrs; 2 - pilastkkaimsion kopleks; 3 - migoxendriya; 4 - sekretor don«ch»lar. (terminaliy) lari tugaydigan tuzilma hisoblanib, neyrogliya hujayralari va qon kapillyarlaridan tashkil topgan. Ba’zi terminal aksonlar kengayib, neyrosekretga to’lib turadi. Bu tuzilmalar Gerring tanachasi nomi bilan yuritiladn. Neyrogipofizda ko’pgina neyrogliya hujayralari (pituitcitlar) va qon tomirlar joylashadi. Demak, neyrosekretor hujayralarning aksoni va ularning qon kapillyarlariga zich joylashgan so’nggi tarmog’i (terminali) hamda alohida glial hujayralar - pituitcitlar gipofiz orqa bo’lagining asosiy tuzilmasi hisoblanadn. Orqa bo’lakning neyrosekretor tolalari ko’pincha mielin parda tutmaydi. Terminal aksonlar kengaymalar hosil qilib, bir- bi-riga zich yotsada, ular orasida qon kapillyarlari, pituitcitlar va gliya hujayralarining o’simtalari joylashadi. Neyrosekretor hujayralarning aksonlari ko’pgina neyrofibrillalar, mitoxondriyalar va kam miqdorda neyrosekretor donalar tutadi. Akson tarmog’ining so’ngida, aksoplazmada neyrofibrillalar kamayib, sekretor donalar miqdori oshib ketadi. Terminal akson qon kapillyarlari bilan akso-vazal sinaps hosil qiladi. Ba’zi akson terminaliylari o’ta kengayib, bir He-Ma mikron kattalikka ega bo’ladi. SHu

kengaymalar neyrogipofiz gormonlarining deposi hisoblanib, yuqorida aytib o’tilganidek, Gerring tanachalari nomi bilan yuritiladi. Gipofiz orqa bo’lagida neyrosekret tutgan nerv tolalaridan tashqari, qon kapillyarlari yonida, shunday nerv tolalari borki, ular neyrosekret donalar tutmay, mayda simpatik pufakchalarga ega bo’ladi. Bu tolalar xolenergik hamda adrenergik nerv oxirlaridir. Nervto-lalari orasida o’simtalari bir-biri bilan qo’shilib ketgan glial hujayralar - pituitcitlar yotadi. Neyrosekret tolalar va ular terminaliylari, ko’pincha shu pituitcitlar tanasi hamda o’simta-lariga botib joylashadi va ular bilan zich kontakt hosil qila-di. Markaziy nerv sistemasining neyrogliyalari kabi neyrogipofizda ham uch xil neyrogliya: astro-, oligo- va mikronituitcitlar tafovut qilinadi. Neyrogipofizning sinusoid kapillyarlari zich to’r hosil qiladi. Ularning endoteliysi yassi bo’lib, ko’p fenestralarga ega va bu tomir neyro-vaskulyar kontaktlar tutadi. Gipofiz orqa bo’lagining aksonlarining qon tomirlari bilan kontakti, ya’ni neyrovaskulyar sinapslar hosil qilish bilan yakunlanishi, gipotalamus va markaziy nerv sistemasi uchun xos bo’lgan struktur va funktcional tuzilma hisoblanadi. Gipofiz orqa bo’lagida yig’iluvchi' gormonlar oksitotcin va va-zopressin bo’lib, ular silliq mushaklar qisqarishini ta’minlay-di; masalan, oksitotcin gormoni faqatgina bachadon mushaklari-ning qisqarishini va sut ajralishini kuchaytiruvchi gormon hisoblanadi. Vazopressin qon tomirlar devoriga ta’sir ko’rsatib, qon bosimining ortishini ta’minlaydi hamda bu gormon buyrakda reabsorbtciyani kuchaytirib, diurezni .susaytiradi. Vazopres-sin gormonining bu xususiyatiga ko’ra u antidauretik gormon deb ataladi. Bu gormonning kamayishi qandsiz diabet kasalligiga sababchi bo’ladi. Gipofiz va gipotalamusda qon aylanishi. Gipofiz gipotalamus bilan asosan gumoral yo’l orqali bog’langan. Gipotalamo-gipofizar qon aylanish portal (darvoza sistema) deb yuritiladi. Ichki uyqu arteriyasi va Villiziev doirasidan tarmoqlangan yuqori gipofiz arteriyasi oldingi va orqa gruppalarga ajraladi. Oldingi gruppa gipofiz arteriyalari tuberal bo’lakning yuqori qismiga yo’nalib ularning bir qismi gipotalamus yadrolari, boshqalari esa medial eminentciya va gipofiz oyog’ining infundi-bulyar qismini qon bilan ta’minlaydi. YUqori gipofiz

arteriya-lari tuberal qism parenximasining medial eminentciyaga qaragan yuzasida ko’pgina arteriola va kapillyarlarga bo’linadi. Bu tarmoqlar o’zaro qo’shilib, birlamchi kapillyarlar chigalini bunyod etadi (162-rasmga q.). Bu kapillyarlar to’ri gipotalamus kerv hujayralarining akson terminallari bilan kontaktlar - aksovazal sinapslarni hosil qiladi. SHunday qilib, gipotalamusning neyro-gormonlari akso-vazal sinapslar orqali qonga o’tib, adenogipofiz faoliyatini boshqaradi. Birlamchi kapillyarlar to’ri darvoza venasini hosil qilib, gipofiz osqchasi bo’ylab, oldingi bo’lak tomon yo’naladi va shu erda ikkilamchi kapillyarlar to’ri, ya’ni oldingi gipofizning sinusoid kapillyarlar to’rini vujudga keltiradi. Gipotalamusda joylashgan maxsus glial hujayralar bilan neGfogormonlar sekretciyasi o’rtasida mavjud bo’lgan funktcional bog’liqlik so’nggi vaqtlarda olimlar e’tiborini jalb etmoqda. Uchinchi qorincha devorining ependima hujayralarining o’simtalari tcerebrospinal suyuqliq va neyrovaskulyar kontakt zonalar uchun oraliq tuzilma hisoblanadi. Gipotalamusning aktivligi faqatgina akso-vazal kontaktlar sonining ortishi bilan ifodalanmay, balki ependima hujayralari o’simtalari terminaliylari bilan ham yuzaga keladi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975 7. Sidorova M.V. Davidova Praktikum po anatomi s osnovami gistologii L.: “Selxozizdat” 1985 8. Vrakin V.F. embriologi selskoxozyaystvennux jivotnux M. “Kolos” 1982.

O'xshashlar

Nerv sistemasi (systema nervosum)

O’pkaning tuzilishi

Jigar

Yutqin

Me’da osti bezining tuzilishi