Jigar - Valeologiya - Referatlar

Jigar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

241.0625 KB

Ko'chirib olish

Jigar Reja: 1. Jigar 2. Jigarning tuzilishi 3. Jigarda regeneratciya

Jigar (hepar) hazm sistemasining eng yirik bezi bo’lib, organizm uchun muhim qator vazifalarni bajaradi. Jigarda modda almashinuvining ko’p mahsulotlari zararsizlantiriladi; gormonlar, biologik aminlar hamda dori moddalar kuchsizlan-tiriladi. Jigar himoya vazifasini ham bajaradi, uning yulduzsimon retikuloendoteliotcitlari (Kupfer hujayralari) mikroorganizmlar va yot (zararli) moddalarni ushlab qolish hamda emirish xususiyatiga ega. Jigarda glikogen hosil bo’ladi va to’planadi, u qondagi glyukoza miqdorini muntazam boshqarib turadi. Jigarda qon plazmasining al’bumin, globulin (80%), fibrinogen, protrombin kabi muhim oqsillari sintezlanadi. Jigarda o’t hosil bo’lib, u ichakda yog’lar so’rilishida muhim ahamiyatga ega. U hujayra membranalarining zarur tarkibiy qismi bo’lgan xolesterin almashinuvida muhim rol’ o’ynaydi. Jigarda organizm uchun zarur bo’lgan A, D, E, K. kabi yog’da eruvchi vitaminlar to’planadi. Bulardan tashqari, embrional davrda jigar qon yaratuvchi a’zo hisoblanadi. Bunday ko’p qirrali va o’ta muhim faoliyati uchun jigar organizmning bioximiyaviy laboratoriyasi deb ataladi. Taraqqiyoti. Jigarning takomillashuvi embriogenezning 3-haftasidan - ichak nayi shakllanishi bilan boshlanadi. Jigar kurtagi bo’lajak o’n ikki barmoq ichak ventral devo-rining bo’rtmasi bo’lgan «jigar maydonchasi» sifatida, ya’ni ol-dingi ichak kaudal qismining endodermasidan yuzaga keladi. «Jigar maydonchasi» epiteliysi tez rivojlanib, botiqlik - «jigar ko’rfazi» ni hosil qiladi. Ko’rfazning kranial qis-mi (pars hepatica) hujayralari qorin tutqichi ventral varag’i-ning mezenximasiga o’sib kirib, jigar parenximasining kurtagi bo’lgan ustun shaklidagi tuzilmalarni hosil kiladi. Ko’rfaz-ning kaudal qismi (pars cystica) dan esa o’t pufagi va yirik o’t yo’llari taraqqiy eta boshlaydi. Embrion taraqqiyotining birinchi yarmida pusht jigari to’r shaklidagi ustunlar va ular orasida joylashgan venoz sinuslaridan iboratdir. Jigar kap-sulasi 1-2 qator joylashgan yassi mezenxima hujayralaridan yuzaga keladi. Taraqqiyotining ikkinchi yarmidan boshlab jigar-ning biriktiruvchi to’qimasi kengayib, tomirlari bilan birga parenxima ichiga o’sib kiradi va uni bo’lakchalarga bo’ladi. Bo’-lakchalarning hosil bo’lishi va umuman, jigar to’qimasining to’la

shakllanishi 8-10 yoshlargacha davom etadi. Jigarning tuzilishi Jigar tashqaridan zich biriktiruvchi to’qimadan iborat fib-roz parda (Glisson kapsulasi) bilan qoplangan bo’lib, u qorin pardaning vistceral varag’i bilan mahkam yopishib ketgan. Fib-roz parda qon tomirlari bilan jigar ichiga kiradi va uni juda ko’p bo’lakchalarga bo’ladi (lobuli hepatis). Jigar bo’lakchalari jigarning struktura- funktcional birligi hi-eoblanadi. Klassik jigar bo’lakchalari kengligi 1,5 - 2 mm dan osh-maydigan ko’p burchakli prizma shaklidagi tuzilmalar bo’lib, bir- bi-ridan bo’lakchalararo biriktiruvchi to’qima bilan ajralib turadi. Biriktiru’chi to’qimada bo’lakchalararo arteriya, vena va o’t yo’llari («Jigar triadalari») joylashgan. Biroq bo’lakchalararo biriktiruvchi to’qima hamma jopzotlarda ham bir xil rivojlangan bo’lmaydi. CHo’ch- 222- rasm. Jngar bo’lagi. Gematoksnlnn-eoznn bilan bo’yalgap. Ob. 20, ok. 10 1 - ^arkaziy Esna; 2 - jigar hujayralarn; 3- siiussid kapillyar. qa va ayiq jigarida bo’laklararo biriktiruvchi to’qima yaxshi rivojlangan bo’lib, jigar bo’lakchalarini bir-bmridan yaqqol ajratib turadi. Odam jigarida esa, biriktiruvchi to’qima sust rivojlangan, shuning uchun jigar bo’lakchalershshng chegarasi aniq bo’linib turmaydi (222-rasm). Biriktiruvchi to’qima f a qat qon tomirlar atrofidagina uchray-di, shu sababli jigar bo’lakchalarining chegarasi jigar triadalari (trias hepatica) hisoblanadi. Odam jigarida bo’lakchalararo biriktiruvchi to’qimaning ko’payib ketishi

og’ir xastalik - tcirroz kasalligi-ning bir alomatidir. Jigar bo’lakchalari jigar plastinkalari (lami na hepatica) va ular orasidan o’tuvchi sinusoid kapillyarlardan (vas sinusoideum) tashkil topgan. Jigar plastinkalari jigar hujayrala-ri - gepatotcitlardan iborat (223- rasm). Xar bir bo’lakchaning o’rtasi-da markaziy vena (vena centralis) joylashgan, jigar plastinkalari va sinusoid kapillyarlar esa unga qarab radial yo’nalgan bo’ladi (223-rasmga qarang). Sinusoid kapillyarlar devori endoteliy hujayralary bilan qoplangan bo’lib, ikki xil endoteliy hujayrasi tafovut qili-nadi. Birinchisi organellalari kam bo’lgan yassi endoteliy hujayralarn bo’lsa, ikkinchisi - yulduzsimon retikulo - endoteliotcitlar (reticulo- endotheliocytus stellatus) yoki Kupfer hujayralaridir. Kupfer hujay-ralari monotcitlardan kelib chiqqan fagotcitlarga xog tuzilgan bo’lib, o’simtalarga ega, tcitoplazmasida ko’pgina lizosomalar va fagosomalar tutadi (223, 224-rasmlar). YOt (zzrarli) moddalarni fagotcitoz qilish vaqtida yulduzsimon retikulozndsteliotcitlar sinusoid d;veridan aj- 2^3- rasm. Jigar plastinkalarining tuzilishi (s.xema) (E. F. Kotovskiydan): 1 - jigar plastinkasi; 2 - gepatotcit; 3 - qon kapillyari; 4 - perisinusoidal (Disse bo’shliq: 5 - perisinusoidal lipotcit; 6 - o’g kanalchasi; 7a - bo’lakcha agrofidagi (septal) vena; 76 - bo’lakcha atrofidagn arteriya; 7 v - oo’lakcha atrofidagi VT

naychasi; 8 - marka- ziy vena. ralib, erkin makrofaglarga aylanishi mumkin. Jigar bo’lakchasining chetki qismlarida va markaziy vena atrofidagina sinusoid kapillyarlar devorida bazal membrana mavjud, qolgan joylarida bazal membrana bo’lmaydi. Bu joylarda sinusoid devori faqatgina endoteliy va Kupfer hujayralaridangina iborat. Sinusoid kapillyar devori bilan gepatotcitlar o’rtasida perisinusoidal bo’shliq (spatium perisinu-soideum) yoki Disse bo’shlig’i mavjud (223, 224-rasmlarga q.). Endoteliy hujayralarining bir-biri bilan birikkan joylarida mayda teshikchalar bo’lib, ular orqali qon plazmasi Disse bo’shlig’iga tushadi. Lekin krnning shaklli elementlari bu teshiklardan o’ta olmaydi. Ba’zi patologik hollardagina qon shaklli elementlari Disse bo’shli-g’iga o’tishi mumkin. Disse bo’shlig’ida qon plazmasidan tashqari gepatotcitlarning mikrovorsinkalari, ba’zan Kupfer hujayralarining o’simtalari, jigar plastikkalarini o’rab turuvchi argirofil tolalar 224- rasm. Jigarning ul’tramikroskspik tuzilishi (sxema) (E. F. Kotovskiydan). 1 - bo’lakchalar ichi sinusoidal tomir; 2 - endoteliy hujayrasi; 3 - ilma-teshik joy_

lar; 4 - yulduzsimon makrofag (Kupfer hujayrasi); 5 - perisinusoidal (Disse) So’sh liq; 6 - retikulyar tolalar; 7 - gepatotcitlarning ^ikrovorsikkalari; 8 - gepatotckt* lpr; 9 - o’t kanalchasi; 10 - perisinusoidal lipoiitlar; 11 - tp kiritmalari; 12 - gemokapillyardagi eritroiitlar hamda perisinusoidal lnpotcit hujayralarining o’simtalari bo’ladi-Perisinusoidal lipotcitlar ( lipocytus perisinusoideus ) kattaligi 5 - 10 mkm atrofidagi nslo’g’ri shaklga ega hujayralar bo’lib, gepatotcit-lar orasida joylashadi (223, 224-rasmlar). Ularning oz miqdordz kalta o’simtalari bo’lib, tcitoplazmasida doimo yog’ tomchilari tutadi. Lipotcitlar yog’da eruvchi vitaminlarni (vitamin A ni) to’plashda va fibroblastlarga o’xshab tolalar ishlab chiqarishda qatnashadi, degai taxminlar bor. Ba’zan Disse bo’shlig’itca yana bir hujayra - pit hu-jayralari (pit cells) ham uchraydi. Pit hujayralar dumaloq yoki oval shaklga ega bo’lib, yirik yadrosi bo’ladi. TCitoplazmaning gepatotcit-larga qaragan qismida ko’pgina uzun va egri- bugri sekretor donachalar tutadi. Pit hujayralari endokrin vazifani bajaradi degan fikrlar bor. Jigar plast shjalari ikki, ba’zan, 3 - 4 qator joylashgan jigar hujayralari- gepatotcitlardan tuzilgan. Gepatotcitlar o’rtasida o’t yo’llarining boshlang’ich qismi bo’lgan o’t kanalchalari (canaliciuli biliferi) joylashadi. O’t kanalchalarining xususiy devori bo’lmaydi, ular ko’-pincha ikki, ba’zan 3 - 4 yonma-yon joylashgan gepatotcitlar membranalari orasidagi gor yoriqdan iborat. Bu joyda gepatotcitlar o’z yuzala-ridagi botiqlik bilan o’zaro birlashishlari natijasida naysimon yoriq - o’t kanalchalari hosil bo’ladi. Demak, o’t kanalchalarining devori gepatotcitlarning tcitoplazmatik membranasidan iborat. O’t kanalchalari juda ham kichik bo’lgani uchun (diametri 0,5 - 1,5 mkm) oddiy mikroskopda ko’rish qiyin. Ammo maxsus usullar bilan bo’yalganda ular aniq ko’rinadi. Elektron mikroskopda tekshirilganda-o’t kanalchalari bo’shlig’ida jigar hujayralarining juda ko’p mikrovor-sinkalari chiqib turganligini ko’rish mumkin (225-rasm). O’t kanalchalari hech kachon hujryralararo bo’shliq bilan aloqa qilmaydi. CHun-ki o’t kanalchalari hosil bo’lishida gepatotcitlar bir- biri bilan desmosoma va zich birikish hosil qiladi. Bu esa o’t tarkibidagi moddalarning hujayralararo bo’shliq

orqali qonga o’tishiga yo’l qo’ymaydi.

Jigar hujayralari - gepatotcitlar ko’p burchak (poligonal) shaklidagi yirik hujayralar (20-25 mkm) bo’lib (223, 224-rasmlarga q.). jigar hujayra elementlarining 60% ini tashkil qi-ladi va a’zoning ko’pchilik asosiy vazifalarini bajaradi. Ge-patotcitlar sinusoid tomirlar va o’t kanalchalari bilan aloqada bo’lgani uchun ularda ikki qutb ajratiladi. Har bir hujayrada qon kapillyarlariga qaragan 1-2 sinusoidal (tomirli yoki vas-kulyar) va o’t kanalchalariga qaragan 1-2 biliar qutblar hamda yon yuzalari tafovut qilinadi. Gepatotcitlarning sinusoidal yuzasi ko’pgina mikrovorsinkalarga ega va ular Disse bo’shlig’iga chiqib turadi. Jigar hujayralari yadrosining aksariyati odatda oval yoki dumaloq bo’lib, turli xil kattalikka egadir. Bitta yadroli gepatotcitlarning 10-20% igina diploid bo’lsa, qolganlari tetraploid yoki poliploid hujayralardan iborat. Jigarda 2 yadroli hujayralar ham anchagina bo’ladi. Yirik yadrocha yadroda ekstcentrik ravishda joylashadi. Gepatotcitlarda yadrochaning soni 4-6 ta bo’lishi ham mumkin. Sut emizuvchilar jigarida, ayniqsa, odamda qoramtir va oqish gepatotcitlar tafovut ztiladi. Qoramtir hujayralarga aktiv faoliyatga ega bo’lgan gepatotcitlar, oqishlariga esa nisbiy turg’un funktcional holatdagi hujayralar, deb qaraladi. Gepatotcitlar tcitoplazmasi turli xil organellalarga boy. Gepatotcitda 2,5 mingga yaqin mitoxondriyalar bo’lib, tcitoplazmada deyarli bir xil tarqalgan. Mitoxondriyalar hujayraning biliar va vaskulyar tomonlari oralig’i bo’ylab to’dalangan bo’lishi ham mumkin. Mitoxondriyalar dumaloq va oval bo’ladi va ko’pincha endoplazmatik to’r elementlari orasida joylashadi. Ularning matriksi o’rtacha elektron zichlikka ega bo’lib, kristalari unchalik ko’p bo’lmaydi. Endoplazmatik to’r gepatotcitlar tcitoplaz-

225- rasm. O’t kapillyarshshig elektron mikrofotografiyasi. x 37.500. 1 - gepatotcitning plastikkasimon kompleksi; 2 - hujayradagi glikogen donachalari? 3 - mikrotanachalar; 4 - o’t kapillyari; 5 - jigar hujayrasining o’t kapillyari soha- sidagi mikrovorsipkalari; 6-- hujayra oraliq birnkmalarimasi bo’ylab joylashgan donador va silliq kanalchalardan ibo rat. Ribosomalar kanalchalar devorida zich yotadi. Endoplazmatik to’r ichida mayda donador modda mavjud. Silliq endoplazmatik to’r gepatotcit tcitoplazmasida uncha-lik rivojlanmagan bo’lib, hujayra chetki sohasida - glikogei yig’ilgan qismida silliq yuzali pufakchalar tarzida ko’rinadi. Glikogen jigar xujayrasining muhim va doimiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Glikogenning yirik elektron zich donalari silliq endoplazmatik to’r pufakchalari oralig’ida joylashgan bo’ladi. Bu donalarning kattaligi va soni jigardagi glikogen-ning umumiy miqdoriga qarab o’zgarib turadi. Har bir jigar hujayrasining biliar qutbida bir necha Gol’ji zonasi mavjud. Ut kapillyarlari sohasida Gol’ji kompleksining muntazam bo’lishi organellaning o’t hosil bo’lishv va sekretciyasi jarayonidagi ishtirokini ko’rsatadi. Lizosomalar va mikrotanachalar gepatotcitlarda kam bo’lsa-da, ular muntazam uchrab turadi. Ular odatda, hujayraning biliar qutbida - Gol’ji kompleksi zonaeida joylashadi.

226- rasm. Portal bo’lakchaning tuzilishn (sxema) (A. Xem va D. Kormakdan) Jigar plastinkalarini ham endokrin, ham ekzokrin vazi-falarni bajaruvchi murakkab bezning sekretor oxirlari deb hisoblash mumkin. CHunki jigar hujayralari bir tomondan glyu-koza, qon oqsillari, lipoproteidlar va boshqa qator modda-larni ishlab, ularni qonga chiqarsa, ikkinchi tomondan--o’t suyuqligini hosil qilib, uni o’t yo’llari orqali o’n ikki barmoq ichakka ajratadi. Jigar sekretor faoliyatining o’ziga xos kundalik ritmi mavjud bo’lib, unda kunduzi ko’proq o’t suyuqli-gi hosil bo’lsa, kechasi - ko’proq glikogen sintezlanadi. Ut su-yuqligi bilan qon jigar bo’lakchalarida qarama-qarshi yo’na-lishda, ya’ni qon bo’lakcha markaziga qarab, o’t suyuqligi esa markazdan bo’lakcha cheti tomon harakat qiladi. Biz yuqorida klassik jigar bo’lakchasining tuzilishi bilan tanishib chiqdik. Keyingi yillarda ilmiy adabiyotlarda va gisto-logiya darsliklarida portal bo’lakchalar va atcinus-lar degan iboralar paydo bo’ldi. Agar klassik bo’lakcha marka-ziy vena atrofidagi to’qimadan iborat bo’lsa, portal bo’lakcha jigar triadalarini (portal yo’llarni) o’rab turgan to’qimadir. Portal bo’lakcha deyarli uchburchak shaklidagi tuzilma bo’lib, uning uchlarida markaziy venalar, markazida esa jigar tria-Dasi joylashgan (226-rasm). Portal bo’lakcha yonma-yon joylashgan uchta klassik bo’lakchalarining ma’lum qismlarini o’z ichiga oladi va son jihatidan klassik jigar bo’lakchalaridan deyarli ikki marta ko’p. Portal bo’lakchalarda qon oqimi uning marka-zidan chetga qarab, o’t suyuqligi esa uning chetki qismlaridan markaziga qarab harakat qiladi.

227- rasm. Jigarning atcinuslardap tashkil topganini ko’rsa-tuvchi sxema (A. Xem va D. Qormakdan). Jigar atcinusi yonma-yon joylashgan ikkita klassik jigar bo’lakchalarining segmentlaridan iborat va taxminan romb shakliga ega (227-rasm). Atcinusning o’tkir burchalaklarida markaziy venalar, yon burchagida esa, atcinus ichiga tarmoqlarbe-radigan triada joylashgan. Atcinusda ham qon markazdan chetga qarab oqadi. Ut yo’llari. Ut yo’llari jigar plastinkalarini tashkil etgan gepatotcitlar oralig’idagi mayda o’t kanalchalaridan boshlanadi. Jigar bo’laklarining chekka sohalarida o’t kanalchalari Gering kanalchalari (xolangiolalar)ga yig’iladi va bo’laklararo o’t yo’llariga quyiladi (228-rasm). Ut yo’llarini qoplovchi epiteliy hujayralari yupqa bazal membranada joylashgan kub-simon hujayralardir. Hujayraning apikal dismida oz miqdorda mikrovorsinkalar, yon yuzalarida esa desmosomalar hamda interdigitatciyalar uchraydi. Hujayra tcitoplazmasida organel-lalar kam bo’ladi. Gering kanalchasi (xolangiola) devori gepatotcitlar va o’t nayi epiteliysi bilan qoplangan. Bo’laklararo o’t nayi portal yo’lning biriktiruvchi to’qimalaridan o’tadi va jigar nayning (ductus hepaticus) boshlang’ich qismini hosil qiladi. Jigarda qon aylanishi. Jigarda qon tomirlar sistemasiga klassik jigar bo’lakchalari tuzilishi nuqtai nazaridan qaralsa, uch qismga: bo’lakchalarga qon olib keluvchi sistema, bo’lakchalardagi qon aylanish sistemasi va bo’lakchalardan qon olib ketuvchi sistemalarga ajratish mumkin. Olib keluvchi sistema darvoza

venasi (vena porta) va jigar arteriyasi (arteria hepatica) dan boshlanadi. Ji- 228- rasm. Bo’lakchalararo o’t yo’li. Elektron mikrofotogrlfnya. x 10.000."[ I -t o’t yo’li BPitelial hujayralari; 2 - yadro; 3 - Gol’jn kempleksi; 4 - bazal membrana. garga kelayotgan qonning 3/4 qismi me’da, ichak, talok, va me’da osti bezlaridan yig’ilgan va ichakda so’rilgan turli oziq moddalarga boy bo’lib, darvoza venasi orqali keladi. Bu ikki yirik tomir jigar darvozasidan kirib 3 tomoiga tarmoqlanadi. Bular o’z navbatida bir qancha segmentar tarmoqlarga bo’linadi. Segmentar arteriya va vena jigar kesmalarida ko’plab uchrab, jigar triadasining tarkibiy qismi hisoblangan bo’lakchalararo tarmoqlarni hosil qiladi. Binobarin, jigar triadasi bo’lakchalararo o’t yo’li, vena va arteriya (ductus, vena et arteria interlobulares) lardan iborat. So’ngra qon septal yoki bo’lakcha atrofidagi arteriya va vena (arteria et vena septalis seu periolobularis) orqali o’tib har bir jigar bo’lakchasini o’rab oladi. Jigarga qon olib keluvchi arteriyalar mushak tipidagi arteriya bo’lsa, psrtal Eenaning barcha tarmok,-lari mushak elementlari o’rtacha rivojlangan tomirlardan tashkil tspgan. Bo’lakchalardan va jigardan qon olib chiquvchi venalar mu-shaksiz tomirlar hisoblanadi. Jigar bo’lakchalarini o’ragan septal arteriya va vena sinusoid kapillyarlarga o’tadi (229-rasm). Snnusoid kapillyarlar bo’lakchalarda qon aylanish sistemasini tashkil qiladi. Tomirlarning sinusoid kapillyarlarga o’tish jsyida arteriya hamda vena qsnlari aralashadi. SHu erda joylashgan sfinkterlar jigar ehtiyojiga yarasha arterial yoki venoz qonlarning

o’tishini boshqarib; turadi. Jigar bo’lakchasining kapillyarlari markaziy vena hamda bo’lakchalararo vena va arteriya oralig’ida joylashib, «ajoyib to’r» 229-rasm. Jigar bo’lakchasining tuzilishi va qon aylani-shi (sxema). 1 - septal arteriya; 2 - septal vena; 3 - snnusoid kapillyar: 4-jigar plastinkalari; 5 - markaziy vena; 6 - bulak osti venasi; 7 - o’t kapillyari; 8 - chyoqka zona: 9 - septal ut yo’li , 10 - jigar bo’lakchasining ununiy ko’rinishi (Rodindan). (rete mirabile) ni hosil qiladi. Markaziy venadan bo’lakchalardan qon olib ketuvchi sistemasi botlanadi. Markaziy venadan qon tuzilishi oddiy bo’lgan bo’laklarda to’g’ridan-to’g’ri yig’uvchi vsnaga o’tsa, murakkab bo’laklarda kiritma venalari orqali shu yig’uvchi bulak osti venasi (vena sublobularis) ga o’tadi. Bu venalar qo’shilib jigar venasi (vena henatica) ni hosil kiladi-da, tomir a’zodan chiqib, pastki ko-vak vena (vena cava inferior) ga quyiladi. Yig’uvchi venalar bulaklararo venalardan farq qilib yakka-yakka holda uchraydi. Demak, jigar ikki xil: ham arterial, ham venoz qon bilan ta’minlangan. Jigar kapillyarlarida aralash qon oqadi. ilio keluvchi va olib ketuvchi venalarda sfinkterlar bo’lib, ular jigar bo’lakchalarida va, hattoki, har bir sinusoid kapillyarlarida qon aylanishni boshqarib turadi. Jigar parenximasi juda ko’p kapillyarlarga ega, shuning uchun jigar bo’lakchalarida qon juda sekin oqadi. Bu

esa qon bilan jigar hujayralari orasidagi modda almashinuviga qulay sharoit yaratadi. Sinu-soid kapillyarlar devorida o’troq makrofaglar - Kupfer hu-jayralari bo’lib, ular bo’lakcha ichidan oqayotgan qonni tozalash-da muhim o’rin tutadi. Jigarda bunday qon aylanishi uning murakkab faoliyatini bajarishda muhim ahamiyatga ega. Ayrim hollarda jigar tomirlarining 1/4 qismigina qon aylanishida ishtirok etadi. Zarurat bo’lganda tanadagi qonning 60% iga yaqini jigarda yig’ilib turishi ham mumkin. Innervatciyasi. Jigar quyosh chigali, adashgan nerv tarmoqlari hamda o’ng diafragma nervining ayrim tarmoqlari tomonidan innervatciya qilinadi. Bu nervlar jigar darvozasi sohasida 2 ta - oldingi va orqa jigar chigallarini hosil qiladi. CHi- gallarning nerv ustunlari arteriya va vena bilan birga kelib, tomirlar bo’ylab, a’zo ichida tarmoqlanib ketadi. Nerv tutam-lari, asosan mag’izsiz nerv tolalaridan iborat bo’lsa-da, ma-g’izli tolalar ham uchraydi. Bo’lakchalararo biriktiruvchi to’qi-mada nerv tutamlari interlobulyar nerv chigalini hosil qiladi. SHu chigallardan bo’lak ichiga jigar bo’ylab egri-bugri, bir-biri bilan anastomozlar hosil qiluvchi ingichka mag’izsiz nerv tolalari yig’iladi. Regeneratciyasi. Jigarda regeneratciya juda kuchli kechadi. Bu, ayniqsa, jigar jarohatlanganda yoki kesilganda jigar hujayralari tezda bo’linib ko’payib, jarohatlangan joy bitib ketishida yaqqol ko’zga tashlanadi. Hayvonlar jigarining anchagina massasi (75% chasi) kesib tashlansa ham jigar tezda o’znning boshlang’ich massasini tiklab olishi aniqlangan. Bu jarayon hamma jonzotlarda bir xil kechmaydi. Masalan, jigarning tiklanishi kalamushlarda 10-14 kun, itlarda 2 oy, odamda bundan ham ko’proq vaqtni oladi. Bunday tiklanish qolgan ji-gar hujayralarining kompensator gipertrofiyasi va mitotik bo’linishi natijasida vujudga keladi. Normal jigar hujayralarining bo’linishi juda ham kam (0,3-0,9%), faqat jigar jarohatlanganda hujayra bo’linishining tezlashishini kuzatish mumkin. Jigarning yoshga qarab o’zgarishi. YOSH ulg’ayishi bilan jigar-ning bo’lakchalararo biriktiruvchi to’qimasida limfotcitlardan iborat infil’tratlar hamda o’t yo’llarining proliferatciyasi yuz beradi. Bundan tashqari, 13 yoshgacha jigar hujayralarining yadrolari faqat diploid bo’lsa, keyinchalik tetraploid yadrolar soni

ko’payib boradi. Keksalarda esa (60-70 yoshlarda) oktoplond yadrolar vujudga keladi va jigar hujayralarinyng mitotik bo’linishi juda susayib ketadi. Jigar hujayralarining o’zida esa qarilik pigmenti - lipofustcin paydo bo’ladi. Ut pufagi va jigar tashqarisidagi ut yullari Ut pufagi (vesica fellea) cho’zilgan noksimon shaklda bo’-ladi. Unda tub, tana, voronka va bo’yincha qismlar tafovut eti-ladi. Pufak uzunasiga 10 sm bo’lib, tub qismi jigarning ol-dingi qirrasiga etadi. Ut pufagi devorida shilliq, mushak- fibroz, adventitcial (faqat pastki yuzasipi o’rab turuvchi seroz) pardalar tovut etiladi (230-rasm). Pufaq shilliq parda-si ko’p tarmoqlangan bur-malar hosil qilgan epi-teliy va xususiy birik-tiruvchi to’qima qatlamlaridan iborat. Ut pufagi va jigardan tashqari o’t yo’llari devorini qoplagan epiteliy bir qavatli tci-tcindrsimon, apikal qismi kutikulyar hoshiyali, yadrosi bazal qismida joylashgan hujayralardir. Pufakda tcilindrsimon hujayralar orasida qadahsimon hujay-ralar, pufak bo’yinchasi sohasida esa shilliq bezlar uchraydi. Xususiy qavati sertomir siyrak tolali shakllanmagan birikti-ruvchi to’qimadan iborat. Ut pufagining mushak- fibroz pardasi turli yo’nalishda-gi silliq mushak tutamla-ridan iborat. Ut pufagining tana qismida mushaklar uzu-nasiga, bo’yinchada esa, ay-lanasiga joylashgan. Mu- shak tutamlari orasida biriktiruvchi to’qima qat-lamlari joylashadi. Pu-fak siyrak tolali shakl-lanmagan biriktiruvchi to’-qimadan iborat adventi-tcial parda bilan o’ralgan bo’lib, undan yirik qon to-mirlar va nervlar o’tadi. O’t pufagi devorining kesimi. 1 - bvr qavatli prizmatpk epiteliy; 2 - shilliq pardaning xusugiy qatlami; 3 - mushak pyarda;4 - seroz parda. (I. V. Almazov va L. S. Sutulovdav). Jigar tashqarisidagi o’t yo’llari - o’t pufapGdan chiquvchi y o’ l (ductus cgsticus) va u m u m i y o’ t y o’ l i (ductus choledochus) ning devori shilliq, mushak va adventitcial pardalardan iborat. SHilliq parda o’t pufagi singari bir qavatli tcilindrsimon epi-teliy bilan qoplangan. Mushak parda uzunasiga va aylana yo’na*l-gan silliq mushak tutamlaridan iborat. Mushak tutamlari orasidagi biriktiruvchi to’qimada ko’pgina elastik tolalar joylashadi. O’t yo’l.-larining mushaklari sfinkterlar (pufak yo’lining boshlanishi va umumiy yo’llarining

oxirida) hosil qiladi. SHu sfinkterlar yorda-mida o’tning o’n ikki barmoq ichakka tushishi boshqarib turiladi. O’t yo’llarining adventitciyasi o’zlari yotgan bog’lamlar bilan uzviy bir-likda bo’ladi. O’t yo’llari o’tni o’tkazib tursa, o’t pufagi o’t yig’ila-digan, kontcentratciyalashadigan rezervuar hisoblanadi. Qorin parda (peritoheum) Qorin parda qorin bo’shlig’ining seroz pardasi bo’lib, u pa-rietal va vistceral varaqlardan iborat. Vistceral varaq o’zi o’rab turadigan a’zolar bilan birlashib ketib, bevosita shu a’zolarning biriktiruvchi to’qimasiga o’tib ketadi. P a p i e-tal varaq esa qorin devorini o’rab, ostidagi to’qimalar bilan siyrak tolali biriktiruvchi to’qima orqali bog’lanadi. Qorin parda nerv va qon tomirlarga boy bo’lib, u qorin bo’shlig’idagi o’zi o’rab turadigan a’zolar bilan umumiy nerv va qon tomirlarga ega. Qorin tutqichi qorin bo’shlig’idagi a’zolar-ning peristal’tikasini osonlashtiruvchi seroz suyuqlik ishlab chiqaradi. Bundan tashqari, u moddalar almashinuvida ishtirok etadi va himoya vazifasini bajaradi. Qorin pardaning qalin-ligi 0,7-1,1 mm bo’lib, tcelomik epiteliyning hosilasi bo’lmish bir qavat mezoteliy hujayralari bilan qoplangan. Mezoteliy turli ta’sirlarga juda ham sezgir bo’lib, salgina ta’sirot ham uning hujayralarining bazal membranadan aj-ralib, erkin fagotcitlarga aylanishiga sabab bo’ladi. Mezoteliy hujayralari qorin bo’shlig’idagi suyuqlikni so’rib oladi va shu bo’shliqqa suyuqlikni ajratib chiqaradi, ya’ni mezoteliy hujayralari moddalarni ikki tomonga o’tkazadi. Qorin pardaning biriktiruvchi to’qimasi har xil joylarda turlicha tuzilgan va biriktiruvchi to’qimaning murakkab tuzilganligi ichakning har qanday holatida ham qorin pardaning silliq bo’lib qolishini ta’minlaydi. Ingichka ichakning seroz par-dasi misolida qorin tutqichining quyidagi oltita qavatini ajratish mumkin: 1) mezeteliy; 2) bazal membrana; 3) yuza kollagen tolali qavat; 4) yuza diffuz elastik to’r qavat;

5) chuqur bo’ylama elastik to’r qavat; 6) chuqur panjarasimon kollagen elastik tayanch qavati. Kollagen va elastik tolalarning miqdori qorin tutqichi o’rab turgan a’zo shaklining o’zgaruvchanligiga bog’liq bo’ladi. Qorin pardaning biriktiruvchi to’qimasida fibroblastlar, o’troq makrofaglar va kamdan-kam plazmatik hujayralar hamde leykotcitlar uchraydi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975

O'xshashlar

O‘tkir jarrohlik kasalliklari

Sitoplazma qiritmalari

ANTROPOZOONOZ INFEKSIYALAR

Hujayra organellalari

Ekologiya va salomatlik