Юкларнинг йўқолишида, кам чиқишида, бузилишида ва шикастланишида темир йўлининг жавобгарлиги - Transport - Referatlar

Юкларнинг йўқолишида, кам чиқишида, бузилишида ва шикастланишида темир йўлининг жавобгарлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

228 KB

Ko'chirib olish

Юкларнинг йўқолишида, кам чиқишида, бузилишида ва шикастланишида темир йўлининг жавобгарлиги Режа: 1. Мулкий жавобгарлик, унинг асослари ва миқдори 2. Асрамай юк ташишда темир йўлини жавобгарликдан озод қилиш ҳолатлари 3. Аралаш жавобгарлик

1. Мулкий жавобгарлик, унинг асослари ва миқдори Асрамай юк ташишлар тушинчаси ва унинг асосий сабаблари. Юкни қабул қилиб олган пайтдан бошлаб токи уни юк олувчига ёки белгиланган қоидага мувофиқ бошқа корхонага ёки ташкилотга топширгунгача темир йўли ташилаётган юкни тўла асраш (бут сақлаш, қуйида асраш деб юритилади) учун жавобгардир. Юкларни тўла асрамай яъни асрашни таъминламай ташишларга юкларнинг йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши (айниши), шикастланишлари киради. Йўқолиш деб транспорт юк хужжатлари бўйича қабул қилинган ҳамма юкни юк олувчига топшира олиш имконияти бўлмаслигига, кам чиқиш деб эса, юкни бир қисмини топшира олиш имконияти бўлмаслигига айтилади. Бузилиш (айниш) юкнинг биологик ёки кимёвий хусусиятларни ўзгариши, ҳамда унинг сифатини пасайишидир. Ташқи механик таъсир оқибатида юкнинг бутунлигини ўзгариши ёки синиши шикастланиш ҳисобланади. Тўла асрамай (қуйида асрамай деб юритилади) юк ташишларнинг асосий белгиси юкларнинг юкхатида кўрсатилган маълумотга нисбатан миқдори кам чиқиши, синиши, шикастланаши ва юкларни сифатини пасайиши ёки юкни белгиланган мақсадда фойдаланишга бутунлай яроқсизлигидир. Юк олувчи юкни етказиб бериш муддатидан 30 сутка ўтганидан сўнг юкни йўқолган дейишига ва унинг баҳосини қопланишини талаб қилишга ҳақли бўлади. Бевосита тўғри аралаш қатновларда эса юк ташишга қабул қилинган кунидан 4 ой ўтганидан кейин юк олувчида бундай ҳуқуқ пайдо бўлади. Агарда қидирув натижасидан кейинроқ юк топилса ва тайинланган манзилга етказиб берилса, юк олувчи юкни қабул қилиб олиши керак ва темир йўлига юкни йўқолганлиги учун ундирилган суммани қайтариб бериши керак.

Юкларнинг асрамай ташиш ҳолатлари таҳлили - йўқолиш, кам чиқиш, бузилиш ва шикастланишларнинг асосий сабаблари қуйидагилардан иборат эканлигини кўрсатди: - ташишга яроқсиз ҳолатда, яъни сифати стандарт талабига мос келмайдиган ва бузилиш белгилари мавжуд, стандарт талабига нисбатан юқори намликда бўлган юкларни транспортга топшириш; - яроқсиз, сифатсиз ёки стандарт талабларга мос келмайдиган идишларда ва ўровларда (тараларда ва упаковкаларда) юкларни темир йўлига топшириш; - эътиборсиз ёки тушунарсиз тамға ҳамда унинг йўқлиги; - юкларнинг массасини ёки миқдорини (сонини) нотўғри аниқлаш; - вагонларни пломбалаш қоидаларини бузиш; - юкларни турига мос келмайдиган вагонларга юк ортиш; - ифлос ва яроқсиз вагонларга юк ортиш; - юкларни ортишда ва саралашда пала - партиш тахлаш; - юкларни очиқ вагонларга нотўғри ортиш ва маҳкамлаш; - тез бузилувчан юкларга йўл сафарида нотўғри хизмат кўрсатиш; - хафвли юкларни ташишда эхтиёткорлик тадбирларини кўрмаслик; - фалокатлар, халокатлар ва ёнғинлар; - юкларни ўз муддатида етказиб бермаслик; - юкларни хужжатлардан ажралиб қолиши ва бошқа манзилларга юборилиши; - қўриқлашни лозим даражада эмаслиги; - юк ташиш хужжатларини нотўғри тўлдириш; - ортиш - тушириш ишларини пала - партиш бажариш; - ортиш қоидаларини бузиш; - вагонларни маневр ишларида ва саралаш тепаликларидан ташлашда вагон ва юкларни шикастланиши; - ташиш ҳужжатларини, тижорат актларини ва унга тегишли экспертиза ва хулоса хужжатларни сифатсиз расмийлаштириш.

Темир йўли, юк жўнатувчилар ва юк олувчилар темир йўл Уставига, юкларни ташиш Қоидаларига, юк ташишни ва уни асрашни белгиловчи бошқа меъёрий ҳужжатларга тўла ва қатъий амал қилишлари юкларни асрамай ташиш сабабларини тугатади.Юкларнинг йўқолишида, кам чиқишида, бузилишида, шикастланишида темир йўлининг айби бўлсагина, у жавобгар бўлади. Мулкий жавобгарлик. Темир йўл транспортида юк ташиш шартнома асосида амалга оширилади. Юк ташиш шартномаси бўйича темир йўли ўзига ишониб топширилган юкни белгиланган манзилга етказиб бериш ва уни ваколатли шахсга (юк олувчига) топшириш, юк жўнатувчи эса юкни ташиб берганлик учун белгиланган ҳақни тўлаш мажбуриятини олади. Темир йўл транспорти корхоналари ташилаётган юкнинг сақлашни (асрашни) таъминламаганлик учун қонун хужжатларида белгиланган тартибда ва миқдорда мулкий жавобгар бўлишлари «Темир йўл транспорти тўғрисида»ги ўзбекистон Республикаси Қонунининг 26-моддасида таъкидлаб ўтилган. Темир йўли, юк жўнатувчи ва юк олувчи юк ташиш шартномаси шартларини қатъи бажаришга мажбурдирлар. Бу шартларнинг энг муҳимларидан бири ташилаётган юкларни тўла асрашни таъминлашдир. Шартнома шартларини бажарилмаганлиги ёки лозим даражада бажарилмаганлиги ва бунинг оқибатида зарар етказилганлик учун транспорт қонунчилигида мулкий жавобгарлик қўлланилади. Мулкий жавобгарлик - инсонларнинг мулкига ёки шахсига қонунга хилоф ҳаракат (ҳаракатсизлик) натижасида етказилган зарар учун зарар етказган шахснинг тўлиқ моддий жавоб беришидир [6]. Мулкий жавобгарлик юридик жавобгарликнинг бир тури, қонунчиликда ҳуқуқбузарликка нисбатан тайинланган ҳуқуқий чора (санкция) бўлиб, унинг қўлланиши ҳуқуқбузарликларнинг мулк - манфаатидан маҳрум қилади. Бозор иқтисодиёти шароитида ва мулкчилик формалари ўзгариши, ҳамда хўжалик механизмларининг такомиллашуви корхоналарнинг

(бирлашмаларнинг, ташкилот ва фирмаларнинг) ҳуқуқларини анчагина кенгайтиради. Шу билан бирга мулкчилик формаларининг ўзгариши корхоналар ишни сўнгги якуни, ҳамда шартнома мажбуриятларини бажаришидаги жавобгарлигини кучайтиради. Шунинг учун мулкий жавобгарликни аҳамияти ҳуқуқий восита сифатида яна ҳам ошади, ҳамда шартнома мажбуриятларини лозим даражада бажарилишига имконият яратди. Мулкий жавобгарлик қайта тиклаш (ундириб олиш), огоҳлантириш ва сигнал бериш функциясини ўтайди. Корхоналарнинг ишлаб чиқариш, социал фаолияти ва меҳнатга ҳақ тўлаши жамоанинг ишлаб топган маблағи ҳисобидан амалга оширилади. Темир йўл транспорти томонидан юк ташиш шартномаси мажбуриятларини лозим даражада бажармаслик, юкларни асрамасликда намоён бўлиб, корхоналарнинг мол - мулкига зарар етказади. Бу эса, ўз навбатида, корхоналарнинг даромадларини ва фойдаларини камайишига ва бошқа салбий иқтисодий оқибатларга олиб келади. Асрамай юк ташиш оқибатидаги йўқолишни темир йўли ҳисобидан ундириш юк жўнатувчи ва юк олувчи корхоналар кўрган зарарни қоплайди. Шартнома мажбуриятларни бузганлиги учун қонунда қўлланиладиган мулкий жавобгарлик корхоналар тузган шартнома талабларини қатъий суръатда бажаришдаги муҳим омиллардан ҳисобланади. Шартнома шартларини бузувчи томон ҳар доим шуни ёдда тутиши керакки, бундай ҳаракат унинг мулкига зарар етказади. Ана шундай ноунум харажатларни бартараф этишнинг асосий йўли ўз мажбуриятларини қатъий суръатда ва лозим даражада бажаришдир. Шундай қилиб, мулкий жавобгарлик муҳим огоҳлантирувчи функцияга эга бўлиб, ташилаётган юкларни асрашни таъминлаш тадбирларини қабул қилишга ғайратлантиради. Хозирги бозор иқтисодиётига ўтиш даврида темир йўли, темир йўли бўлимлари ва темир йўл транспорти корхоналари ўз фаолиятларини тўла хўжалик ҳисоби ва ўз-ўзини молиявий таъминлаш асосида амалга оширмоқдалар. Юк олувчиларга ва юк жўнатувчиларга юкларнинг

ташишдаги асрамаслик натижасидаги зарарни тўлаш унумсиз харажатлар бўлиб, темир йўлининг хўжалик фаолиятини сўнгги натижаларига салбий таъсир кўрсатади. Юкларни асрашни таъминламагани учун, темир йўлидан ундирилган маблағ унинг ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятида жиддий камчиликлар бор эканлиги ҳақида, темир йўл Уставига, юкларнинг ташиш Қоидаларига ва бошқа меъёрий актларга риоя қилинмаганлиги ҳақида сигнал беради. Мулкий жавобгарлик юк ташишда асрамасликни келтириб чиқарувчи сабабларни ойдинлаштиришга ва таҳлил қилишга, ҳамда уларни бартараф этишда таъсирчан чора - тадбирлар қўллаш учун темир йўли корхоналарини мажбур этади. Жавобгарликнинг асослари ва миқдори. ў збекистон Республикасининг Фуқаролик кодексининг (ФК) 985 - моддасида зарар етказилганлик учун жавобгарликнинг умумий асослари белгиланган. Унда "ғайриқонуний ҳаракат (ҳаракатсизлик) туфайли фуқаронинг шахсига ёки мол - мулкига етказилган зарар, шунингдек, юридик шахсга етказилган зарар зарарни етказган шахс томонидан тўлиқ ҳажмда қопланиши лозим"- дейилган [2]. Ушбу моддага мувофиқ фуқарога ёки юридик шахсга зарар ғайриқонуний ҳаракат натижасида етказилган тақдирда қўлланиши лозим бўлган чора назарда тутилади. Бунда зарар фуқаронинг шахсига, ҳаёти ва соғлиғига, шаънига, қадр - қимматига, обрўйига ёки унинг молига, юридик шахснинг мол-мулкига етказилган бўлиши мумкин. Зарарни ким томонидан етказилган бўлишидан қатъи назар тўлиқ ҳажмда қопланиши лозимлиги назарда тутилади. /айриқонуний ҳаракатлар туфайли зарар етказишдан келиб чиққан мажбурият адабиётда деликат жавобгарлик деган атама билан юритилади. Деликат деган сўз лотинчадан олинган бўлиб, ҳуқуққа хилоф ҳаракат деган маънони билдиради. Етказилган зарар учун жавобгарлик ҳам деликат

жавобгарлик деб номланади. Бундай жавобгарлик шартномага асосланмайди, балки шартномадан ташқари вужудга келади. Етказилган зарарни қоплаш бўйича, яъни зарар кўрган ва уни етказган шахслар ўртасида шартномага асосланмаган мажбурият вужудга келади. Бундай мажбурият бўйича жавобгарлик етказилган зарарни қоплаш шаклида белгиланади. Демак, бунда фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликининг бошқа шакллари (жарима, бурдсизлик тўлови-неустойка) қўлланилмайди. Етказилган зарарни қоплаш жавобгарликнинг бошқа шаклларидан фарқли ўлароқ қуйидаги ҳолатларда: зарар хақиқатда мавжуд бўлса; бундай зарар ҳуқуққа хилоф хатти - ҳаракат натижасида етказилган бўлса; етказилган зарар билан хатти - ҳаракат ўртасида сабабли боғланиш мавжуд бўлса; бундай зарарни етказишда уни етказган шахснинг айби бўлсагина вужудга келиши мумкин [5]. Юк ташиш жара ёнинг турли жабҳаларида темир йўлининг, юк жўнатувчиларнинг ва юк олувчиларнинг ҳуқуқи хилоф ҳатти-ҳаракати оқибатида асрамай юк ташишлар содир бўлади. Юкларни асраш таъминланмаганида, зарар етказганлик учун жавобгарликнинг умумий асослари қандай қўлланишини кўриб чиқамиз. Темир йўлининг ҳуқуққа хилоф хатти-ҳаракати юкларни ташишни ва уларни асрашни тартибга солувчи темир йўл Уставига, юкларни ташиш Қоидаларига ва бошқа меъёрий актларга риоя қилмасликдан иборатдир. Бунга яна қуйидагиларни қўшиш мумкин: юк ортиш учун техник ҳолати яроқсиз ташиш воситаларини (вагонларни ва контейнерларни) бериш; темир йўли воситаларида юклар ортилганида вагонларни пломбалаш қоидаларига риоя қилмаслик; юкларни очиқ вагонларга нотўғри ортиш ва маҳкамлаш; тез бузилувчан юкларга йўл сафарида нотўғри хизмат кўрсатиш; турли фалокатларда юкларни йўқолиши ва шикастланиши; юкларни топшириш қоидаларига ёки асрамай ташилган юкларнинг расмийлаштириш қоидаларига риоя қилмаслик ва бошқалар.

"Росатторлик"нинг Челябинск базаси Жанубий Урал темир йўлига ва Благовешенск тикув фабрикаси "Дальшвейпром"га даъво қўзғотиб ҳўлланиб қолган рўмолчадан етган 996 руб. зарарни ундириб беришни сўради. Ишнинг материалларидан шу нарса маълум бўлдики, Благовешенск станцияси юк ортиш учун техник ҳолати яроқсиз контейнер берган. Контейнернинг техник яроқсизлик ҳолати пинҳона характерда бўлиб, юк жўнатувчи одатдаги кўрикда буни аниқлай олмаган. Шунинг учун Челябинск вилоят Давлат арбитражи бузилган юк учун жавобгарликни темир йўли зиммасига юклади [10]. 3 – ва 4 - бўлимлардаги суд амалиёти материаллари [10] дан олинган. Новороссийск станциясидаги завод адресига витрина ойнаси техник ҳолати яроқсиз, дарвозаси эзилган, ярим очиқ вагонда ва юк жойидан қўзғолган ҳолатда келган. Юкни топширишда 2779 рубллик ойна сингани маълум бўлди. Экспертиза хулосасига кўра ойна яшиги ГОСТ га, юк ортиш эса юкларни ортиш ва маҳкамлаш Техник шартларига мувофиқ бўлган. Экспертларнинг мулоҳазасига кўра ойна синишининг бирдан - бир сабаби темир йўли юк ташиш шарт - шароитларининг бузганлиги оқибатида бўлган. Ростов вилоят Давлат арбитражи 2779 рублни Шимолий - Кавказ темир йўли бошқармасидан ундириб, юк жўнатувчи "Автоойна" заводини жавобгарликдан озод қилди. Юкларнинг ташишдаги асрамаслик сабаби ғайриқонуний харакатсизлик ҳам бўлиши мумкин. Бу шундан иборатки, темир йўли юк ташишда асрамасликни олдини олиши шарт ва мумкин эди, лекин у бундай вазиятда керакли тадбирни қўлламади. Ваҳоланки, бундай тадбирни қўллаш

кераклиги тўғридан-тўғри транспорт қонунчилиги талабларидан келиб чиқади. Мурманск муз комбинати Октябрь темир йўли бошқармасидан ва юк юборувчи Волгодонск гўшт комбинатидан бузилган (айниган) колбаса маҳсулотларидан етган зарарни тўлашни талаб қилиб даъво қўзғотди. Юкни текшириб топширишда тўлдирилган тижорат актида қайд қилинишича, колбаса маҳсулотлари устида муздан ва қордан иборат парда ҳосил бўлган ва бу, ўз навбатида, маҳсулотни бузилишига сабаб бўлган. Ленинград вилоят Давлат арбитражи бузилган (айниган) маҳсулот учун жавобгарликни темир йўли зиммасига юклаб қарорда юк ташувчи колбаса маҳсулотларини рефрижераторли вагонда ташишда керакли ҳарорат режимига риоя қилмаганлигини кўрсатди. Мулкий жавобгарликка тортиш учун асрамай ташиш оқибатида юк олувчига (жўнатувчига) зарар етган бўлиши керак (зарарни хақиқатда мавжуд бўлиши). ФК нинг 14-моддасида етказилган зарарнинг таркиби ҳақида муҳим тушунча берилади. Яъни, етказиган зарар - "ҳақиқий зарар" ва "бой берилган фойда" каби туркумларга бўлинади. Ҳақиқий зарар деганида, бузилган ҳуқуқни тиклаш учун қилинган ёки қилиниши керак бўлган харажатлар, мол-мулкни йўқолиши, (кам чиқиши) ёки шикастланиши (бузилиши) тушунилади. Бой берилган фойда деганида, зарар кўрган шахснинг ҳуқуқлари бузилмаганида олиниши мумкин бўлган, лекин олинмай қолган даромад тушунилади [4]. ФК нинг 332-моддасида мажбуриятлар бўйича жавобгарлик ҳажмини чеклаш белгиланган. Унга мувофиқ "Мажбуриятларни айрим турлари бўйича, ҳамда муайян фаолият тури билан боғлиқ мажбуриятлар бўйича қонунда зарарни тўла қоплашга бўлган ҳуқуқ чеклаб қўйилиши мумкин (чекланган жавобгарлик)"[2].

Темир йўл Уставида ҳам юк ташишда темир йўли етказган зарарни қоплаш бўйича жавобгарлик ҳажмини чеклаш белгиланган. Темир йўли йўқолган ва кам чиққан юк учун зарарни шу юкнинг ҳақиқий нарҳидан келиб чиққан ҳолда тўлайди, ҳамда бузилган ёки шикастланган юк учун, унинг нарҳи қанчага камайган бўлса шу камайган миқдорида баҳосини тўлайди. Баҳоси эълон қилиниб ташишга топширилган юк йўқолганда темир йўли зарарни эълон қилинган баҳода тўлайди. Лекин, темир йўлига шу эълон қилинган баҳо юкнинг хақиқий баҳосидан юқори эканлигини исбот қилиш ҳуқуқи берилган. Агар бу ҳолат исбот қилинса, темир йўлининг жавобгарлик миқдори юкнинг хақиқий баҳосини ташкил этади. Баъзан юкларнинг йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши сабабидан юк олувчи корхона режалаштирилган маҳсулотни ишлаб чиқара олмайди, ҳамда маҳсулот юбориш бўйича шартнома мажбуриятларини ҳам бажармайди, оқибатда эса ўз мижозлари томонидан мулкий жавобгарликка тортилади. Ана шу ҳолатларда юк олувчи корхоналар темир йўлидан юкнинг баҳосини ва маҳсулот етказиб бера олмаганлиги учун тўланган санкцияларни ҳам ундиришни талаб қиладилар. Қонунда шу нарса аниқ кўрсатилганки, темир йўли фақат йўқолган ва шикастланган юкларнинг баҳосидан келиб чиққан талабларнигина қондиради, яъни темир йўли корхоналарнинг маҳсулот етказиб бера олмаганлиги учун тўланган суммани ва бошқа харажатларни тўламайди. Тикув фабрикаси темир йўлидан ташиш жараёнида ёнғиндан куйган газлама баҳосини, ҳамда савдо ташкилотларига тўланган жаримани қопланишинини талаб қилди. Талабда жўнатилган газлама етиб келмаганлиги сабабидан фабрика шартнома мажбуриятлари бўйича тайёр махсулотларни савдо ташкилотларига етказиб бера олмади. Ва бунинг оқибатида 3720 руб. жарима тўланди деб важ кўрсатди. Москва темир йўли бошқармаси фабрикага куйган газлама баҳосида пул ўтказиб талабни қисман қондирди. Москва Давлат

арбитражи фабрика даъво қилган жарима санкцияси натижасида етган зарарни ундириб беришни рад этиб, қарорида темир йўл Уставининг 151-моддасига мувофиқ темир йўли фақат юкнинг ҳақиқий баҳоси миқдорида жавобгар эканлигини кўрсатади. Темир йўл Уставининг 151-моддасига мувофиқ, "Темир йўли юк ташишда етказилган зарарни қуйидаги миқдорларда қоплайди: а) йўқолган ва кам чиққан юклар учун - йўқолган ва кам чиққан юкни ҳақиқий баҳоси миқдорида; б) баҳоси эълон қилиниб ташишга топширилган юклар йўқолгани учун - эълон қилинган миқдорида, мабодо темир йўли эълон қилинган баҳо юкнинг ҳақиқий баҳосидан юқорилигини исбот қилган ҳолларда - юкнинг ҳақиқий баҳоси миқдорида; в) юк бузилганида ва шикастланганида - унинг баҳоси қанчага пасайган бўлса, шу сумма миқдорида. Ташишга қабул қилинган юкларни баъзи бир ҳолатларда темир йўли ўз эҳтиёжига ишлатса, бунинг айбдорлари белгиланган тартибда жавобгарликка тортилади, темир йўли эса юк баҳосини икки баравар миқдорида қоплайди. Ташилаётган юкларни йўқолиши ва кам чиқиш ҳолларида темир йўли зарарни қоплаш билан бир қаторда ташиш (кира) ҳақини ҳам қайтаради, агарда у йўқолган ва камайган юкни нарҳига кирмаган бўлса". Ташиш шартномаси шартларида шу нарса аниқ кўрсатилганки, темир йўли юкни тайинланган манзилга етказиб бериши ва юк олувчига топшириши керак. Темир йўли ташилаётган юклардан ўз эҳтиёжи учун фойдаланиши қонунчиликни қўпол равишда бузиш деб қаралади. Шунинг учун бундай бузғунчиликда айбланган темир йўлнинг мансабдор шахслари белгиланган тартибда жавобгарликка тортиладилар, темир йўли эса юкнинг баҳосини икки баробар миқдорида тўлайди. Темир йўлига бундай

жавобгарликни юклаш учун, юк олувчи темир йўли юкни ўз эҳтиёжига ишлатганлигини исбот қилувчи далилни кўрсатиши керак. "Қурилишиндустрия"си заводига темир йўли бир вагон баҳоси 7862 рубллик металлни етказиб бермади. Бу суммани Горький темир йўли бошқармаси заводга ўтқазиб берди. Темир йўли металлни ўз эҳтиёжи учун фойдаланган - деб гумон қилиб, завод темир йўлидан юкнинг баҳосини икки баравар миқдорида тўлашни, яъни темир йўли яна 7862 руб. тўлашни талаб қилди. Горький вилоят Давлат арбитражи заводнинг даъвосини рад этиб, даъвогар темир йўли металлни ўз эҳтиёжи учун фойдаланганлигини исбот қилмаганлигини кўрсатди. Россия Давлат арбитражи бу қарорни қонунийлигини эътироф этди. Юклар йўқолганида ва кам чиққанида, агар кира ҳақи юкнинг баҳосига кирмаган бўлса, темир йўли олган кира ҳақини қайтариб беради. Асрамай юк ташишдан етган зарарнинг миқдорини лозим даражада расмийлаштирилган хужжатлар билан кўрсатилиши керак. Москва шаҳар Бабушкинск туман озиқ овқат савдо идорасига Ростов шампан виноси заводидан икки вагон шампан виноси келди. Вагонларнинг бирида юк юборувчининг пломбаси йўқ эди, шу сабабли, у вагон Лосиноостровск станциясида юк олувчига текшириб топширилди. Текшириб топшириш натижасида тузилган тижорат актида қайд қилинишича баъзи бир қисм шиша бутилкалар синганлиги ва уларнинг баъзи бир коробкаларда етишмаслиги сабабидан 1848 руб. кам чиқиш аниқланди. Шунингдек, бу вагонда 70 та жой (коробка) ёки 840 бутилка шампан виноси темир йўли юкхатига нисбатан ошиқча эканлиги аниқланди. Юк олувчи Москва шаҳар Давлат арбитражига даъво қилиб Москва темир йўл бошқармасидан 1848 рублни ундириб беришни сўради. Чунки юк жўнатувчи шампан виноси учун ҳисобни

(счетни) икки вагон учун жамлаб юборган экан. Давлат арбитражи туман озиқ-овқат савдоси идорасидан иккинчи вагонда келган юк учун қабул хужжатларини тақдим этишни талаб қилди. Лекин, юк олувчи қабул хужжатларини арбитражга бермади. Арбитраж ушбу ҳолатдан келиб чиқиб иккинчи вагонда ҳам ортиқча юк бўлиши эҳтимолдан ҳоли эмас ва биринчи вагондаги 70 та жой (коробка) кам чиқишини ва синган бутилкалардаги шампан виноси зарарини бутунлай ёпади деб даъвони рад этди. Юк олувчида асрамай ташишдаги моддий зарарни бўлмаслиги уни ундиришни талаб қилиш имкониятидан маҳрум этади. Магниторск умумий овқатланиш бирлашмасига помидор топшириш чоғида унинг бир қисми стандартга жавоб бермаслиги ва чириганлиги аниқланди. Экспертиза хулосасида бузилиш сабаби РАЙПО тайёрлов идораси ортиш қоидасини бузганлиги ва юкнинг муддатидан кечикиб етиб келиши дейилган. Бирлашма Жанубий Урал темир йўлидан ёки юк жўнатувчидан 2077 рублни ундириб беришни даъво қилди. Бу ишни кўриб чиққан Челябинск Вилоят Давлат арбитражи даъвогар стандартга жавоб бермайдиган ва чириган помидорларни стандарт баҳосида сотганлигини аниқлади, шу сабабли, у юкнинг сифати пасайишидан зарар кўрган эмас. Ушбу ҳолатда зарарни йўқлиги темир йўлига ва юк жўнатувчига мулкий жавобгарлигини юклашга асос бўла олмайди. Даъво рад этилди. Бу ҳолатда йўқ зарарни ундириш даъво қилиб умумий овқатланиш бирлашмаси ходимлари ниҳоят даражада ноҳақлик билан ҳаракат қилдилар. Шунинг учун арбитраж иш материалларини ҳуқуқни ҳимоя қилиш органларига юборишларига тўғри келди.

Юк олувчи, юк жўнатувчи асрамай ташиш оқибатида етган зарарни ундиришни талаб қилиб темир йўлига талаб қилганида ва даъво қўзғотганида, унинг миқдорини исбот қилиши керак. Юк ташишда темир йўли айби билан ювилган кирларни сиқадиган машина шикастланган. Юк олувчи Томск вилоят ижроқўмининг таъминот ва тақсимот бошқармаси Кемерово темир йўлидан машинанинг тўла баҳоси 11357 рублни ундиришни талаб қилиб даъво қўзғотди. Экспертларнинг хулосаси бўйича машинани ишлаб чиқарган завод шароитида таъмирлаш мумкин, ҳамда машинанинг таъмирлаш баҳосини завод калкуляция қилиши керак. Темир йўл Уставининг 151- моддасига биноан, темир йўли юк ташувчига шикастланган юкнинг баҳоси қанчага камайган бўлса, фақатгина шу миқдорини тўлайди. Кемерово Давлат арбитражи юк олувчига машинани қайта таъмирлаш учун сарфланадиган харажатларни исбот қилувчи хужжатларни талаб қилди. Лекин, даъвогар Давлат арбитражи талабини бажармади ва хўжалик низосини ҳал қилиш учун керакли хужжатларни етказиб бермади. Шунинг учун Давлат арбитражи қонундан келиб чиқиб даъвони кўриб чиқмади. ФК нинг 324-моддасида "қарздор мажбуриятни бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги туфайли кредиторга етказилган зарарни тўлаши шарт" - дейилган. Бинобарин бузилган мажбурият билан етказилган зарар ўртасида сабабли боғланиш бўлсагина зарарни ундириш керак бўлади. Шунинг учун транспорт қонунчилиги талабларига риоя қилмасликда бўлиб кўринган темир йўлининг ҳуқуққа хилоф ҳаракатлари билан асрамай ташиш оқибатида етган зарар ўртасида сабабли боғланиш мавжуд бўлмаса, темир йўлини мулкий жавобгарликка тортишга асос ҳам бўлмайди. Бу қоидага хўжалик суди органлари темир йўли билан юк олувчи ёки юк жўнатувчи

ўртасидаги асрамай ташишда пайдо бўладиган мулкий низоларни кўриб чиқишда қатъи амал қиладилар. Волгоград вилоят матлубот бирлашмасининг Волжск улгуржи базасига юк жўнатувчининг пломбаси билан келган контейнерни текшириб топшириш пайтида 733 рубллик бош кийим кам чиқиши аниқланган. Тайинланган Волжск станциясида тўлдирилган контейнерни техник кўрик актида кўрсатилишича контейнернинг остки кўнгдаланг балкаси эгилиб қолган. Тижорат актида қайд қилинишича йўл сафарида юкни олишга имконият бўлмаган. Юк олувчи даъво қилиб мурожаат этган Саратов вилоят Давлат арбитражи Волгабўйи темир йўлининг асрамай юк ташиш учун мулкий жавобгарлигидан озод қилди. Давлат арбитражи ўз қарорида контейнернинг техник яроқсизлиги билан юкнинг кам чиқиши ўртасида сабабли боғланиш йўқлигини кўрсатди . Асрамай юк ташиш ва зарар ўртасида сабабли боғланиш бор ёки йўқлигини аниқлашда экспертларнинг хулосалари муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун юкларнинг текшириб топшириш чоғида экспертизанинг адолатли ва юқори савияда ўтказишга жиддий аҳамият бериш керак. Адолатли ва юқори савияда ўтказилмаган экспертиза кўп ҳолларда ҳақиқий жавобгарни топишга имкон бермайди. Бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Красноярск шаҳар "Саноатмоллар" савдо бирлашмаси Красноярск темир йўлидан курак ва бўёқлаш чўткаларини соплари чириганидан етган 1963 руб. зарарни ундиришни даъво қилди. Иш материалларидан шу нарса маълум бўлдики, вагон соплар билан тайинланган Злобинов станциясига йўл сафаридаги станциянинг пломбаси билан келган, бинобарин йўлда келаётган юкни олишга

имконият бўлган. Лекин, ишни кўриб чиққан Красноярск ўлка Давлат арбитражи шуни таъкидладики, юк техник жиҳатдан яроқли вагонда келган юкларнинг намланиши қайд қилинмаган. Экспертиза ёғочнинг нуқсони жиҳатидан сопларни яроқсиз деб топган. Шундан келиб чиқиб сопларнинг чириши ва ташиш пайтида юкларни олишга имконият бўлганлиги ўртасида сабабли боғланиш бўлмаганидан Давлат арбитражи асрамай ташиш учун жавобгарликни юк жўнатувчига юклаб темир йўлини жавобгарликдан озод этди. Фуқаролик кодекси асослари мажбуриятни бажармаган ёки лозим даражада бажармаган шахслар мулкий жавобгарликка айби бўлсагина тортилишини белгилайди. Ташкилотнинг айби шунда намоён бўладики, у ўзига юкланган мажбуриятларни лозим даражада бажармаганлиги ва мажбуриятларни ҳаққоний бажариш учун ўзидаги бор имкониятлардан тўла фойдаланмаганлигидадир. Шартнома топшириқларни лозим даражада бажариш учун хўжалик тизимининг барча имкониятларидан фойдаланмаган хўжалик органлари хўжалик судлари амалиётида айбдор деб ҳисобланадилар. 2. Асрамай юк ташишда темир йўлини жавобгарликдан озод қилиш ҳолатлари Айблилик презумпцияси. Қонунчиликда мажбуриятни бузган шахс ўз айби йўқлигини исбот қилиши белгиланган. Бошқача қилиб айтганда, мажбуриятни бузувчи шахсга айблилик презумпцияси белгиланган ва у мулкий жавобгарликдан озод қилиниши учун ўзининг айбсизлигини исбот қилиши керак. Қонунчиликдаги бу ҳолат темир йўлининг юкларни асрашни таъминланмаганлиги учун мулкий жавобгарлигига ҳам тўла тааллуқлидир. Темир йўл Уставининг 148-моддасига мувофиқ "Темир йўли юкларни ташишга қабул қилиб олган пайтдан токи уни юк олувчига топширгунга қадар ёки белгиланган қоидага мувофиқ бошқа корхона ёки ташкилотга

топширгунга қадар юкни асраш учун жавобгар бўлади, агарда юкларни йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши қуйидаги ҳолатлар оқибатида содир бўлсаки, темир йўли уларни олдини ололмаслигини ва бу ҳолатларни бартараф этиш темир йўлига боғлиқ бўлмаслигини исбот қила олмаса, чунончи: а) юк жўнатувчининг ёки юк олувчининг айбини; б) ташилаётган юкнинг ўзига хос табиий хусусиятини; в) йўл сафарида идишларни шикастланиш нишонлари бўлмаганида, идишларнинг ёки ўров (упаковка)ларнинг нуқсонларини юкни ташишга қабул қилиб олишда ташқи кўринишдан пайқаб бўлмаслигини ёки юкларнинг хусусиятига ёхуд белгиланган стандартга мос келмайдиган идишларни қўлланганлигини; г) юкларни ташишда ва сақлашда асраш учун алоҳида шарт-шароит ва эҳтиёт тадбирларини талаб қилувчи юкнинг ўзига хос хусусиятларини юкхатида кўрсатмасдан юкларни ташишга топширилганлигини; д) намлиги белгиланган меъёрдан юқори бўлган юкларни ташишга топширилганлигини". Ушбу вазиятлардан биронтасини темир йўли исбот қилса, у жавобгарликдан озод қилинади. Юк жўнатувчи ва юк олувчининг айби. Темир йўли ушбу ташкилотларни айбига илова қилибгина қолмай, балки улар томонидан юк ташишни баён қилувчи қонунларни, темир йўл Уставини, юкларни ташиш Қоидаларини бузилганлигини билдирувчи аниқ далилларни кўрсатиши ҳам керак. Арбитраж амалиётидан олинган мисоллар ёрдамида баён этилган ҳолатлар билан танишиб чиқамиз. "Росбаққоллик"нинг Уктусск базаси Чкалов туман озиқ - овқат савдосига бир вагонда мева консерваларини ва шарбатларини жўнатди. Йўл сафарида юк жўнатувчининг пломбаси узиб ташланганлиги

сабабли юк тайинланган станцияда юк олувчига текшириб топширилди. Текшириб топшириш натижасида умумий суммаси 1074 руб. мураббо ва шарбат банкаларининг синганлиги аниқланди. Свердловск вилоят Давлат арбитражи йўл сафарида юкдан олиш имконияти бўлган деб зарар суммасини Свердловск темир йўлидан ундиришни буюрди. Бу қарор Россия Давлат арбитражига қайтадан шикоят қилинди. Қарорни қайта кўриб чиқиш қарорида кўрсатилишича, иш материалларининг шоҳидлик бериши (тижорат акти, товарнинг сифат бўйича қабул қилиш акти) шуни кўрсатадики, банкаларнинг синиш сабаби қониқарсиз ўров, сифатсиз идиш ва уларни вагонда нотўғри жойлаштириш бўлган. Яна бир нарса диққатга сазоворки, синган банкалар вагоннинг ҳар жойларида ва энг остки қатламида бўлган. Бу ўз навбатида шуни кўрсатадики, йўл сафарида юк жойидан қўзғолмаган ва кўрикдан ўтмаган (пломбанинг йўқлиги), ҳамда юкнинг хужжатларида кўрсатилган маълумотга нисбатан кам чиқиши йўқ. Консерваларни ўраш ва уларни вагонга ортиш юк жўнатувчининг воситаларида амалга оширилган ва шу сабабли шикастланганлик учун жавобгарлик юк жўнатувчи зиммасига юкланди. Ишни кўриб чиқиш шуни кўрсатдики, айб юк жўнатувчиникидир. Россия Давлат арбитражи 1074 рублни Уктусск базасидан ундиришни буюрди. Свердловск темир йўлини жавобгарликдан озод этди. Асрамай юк ташишда юк олувчининг айбини кўрсатувчи мисол тариқасида Ленинград ва Ленинград вилоят Давлат арбитражи кўриб чиққан иш ибратлидир. Ленинград шаҳар "Леншаҳармевасабзавот" идорасига бир вагон олхўри келди. Темир йўли олхўрини белгиланган муддатда, ташишда ҳарорат режимига риоя қилган ҳолда етказиб келди. Юк олувчининг айби билан юк тушириш фронтини олдинги берилган вагонларни

муддатдан кўп туриши оқибатида бандлиги сабабли олхўри ортилган вагон тушириш учун 28 соат кеч қолиб берилди. Бу факт умумий шаклдаги актда Ленинград Йўловчи станциясида юк олувчининг вакилини имзоси билан расмийлаштирилиб қўйилган эди. Олхўрини вагондан туширишда унинг қисман бузилганлиги аниқланган. Давлат арбитражи бузилиш (айнииш)дан етган 1080 руб. зарарни юк олувчига юклади, чунки асрамай ташиш унинг айби сабабли бўлди. Октябрь темир йўли бошқармаси жавобгарликдан озод этилди, чунки юк олувчининг айби исбот қилинди. Темир йўл Уставининг 148 - моддаси "а" бандида кўрсатилган вазият бўйича жавобгарликдан озод этиш учун темир йўли юк жўнатувчининг ёки юк олувчининг айбини исбот қилиши керак. Бунда темир йўли ходимларининг юкларни текшириб топшириш пайтидаги вазиятни тўғри ва аниқ тушуниб етиб иш олиб боришлари катта аҳамиятга эга. Юк ташиш шартномасини иштирокчиси бўлмаган бошқа ташкилотларнинг айби темир йўлини юкнинг йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши учун жавобгарликдан озод қилмайди. Шунинг учун хўжалик судлари баъзи бир темир йўли бошқармаларининг асрамай юк ташишда ташиш иштирокчиси бўлмаган ташкилотни айбдор деб эътироф қилишни ва бунинг асосида жавобгарликни ташувчига юкламасликни талаб қилишларини рад этади. Кострома муз комбинати Шимолий темир йўлидан бузилган маргариннинг 33581 руб. зарарини ундириб беришни сўраб даъво қўзғотди. Темир йўли бошқармаси маргаринли вагон, Ленинград саралаш станциясида ёнида турган бензинли цистернадан чиққан ёнғин сабабли бузилганлигини важ қилиб даъвони қабул қилмади. Санэпидстанция хулосасига кўра маргаринга бензинни ва ёнғинни парлари таъсир кўрсатган ва истеъмолга ярамайди. Цистернада ёнғин

чиқишига Сланцевск нефтни қайта ишлаш заводи сабабчи бўлган деб темир йўли бу иш бўйича жавобгарликка уни тортишни сўради. Россия Давлат арбитражи бу иш бўйича қарорида шуни қайд қилдики, темир йўл Уставининг 148-моддасига мувофиқ юкни нобуд бўлиши учинчи шахс айби билан содир этилиши ташувчини жавобгарликдан озод этмайди. Сланцевск нефтни қайта ишлаш заводи маргаринни жўнатувчиси ҳам эмас ва олувчиси ҳам эмас, шунинг учун Россия Давлат арбитражи даъвони Шимолий темир йўли бошқармаси ҳисобидан қаноатлантирди. Ташилаётган юкнинг ўзига хос табиий хусусияти. Темир йўли, юк жўнатувчи ёки юк олувчи тарафлар хатоларга йўл қўймасаларда, баъзи бир юклар шундай хусусиятларга эгадирларки, яъни улар ўз - ўзидан йўқолиш, кам чиқиш, бузилиш, шикастланиш каби ҳолатларни келтириб чиқаришлари мумкин. Транспорт қонунчилигида бундай ўзига хос табиий хусусиятларга эга бўлган юкларни на таҳминий ва на мутлоқ ҳамма номларини рўйҳати белгиланмаган. Чунки бундай рўйҳатни киритилиши темир йўлни асрамай ташишдаги айби йўқлигини исбот қилиш имкониятини анчагина қисқартириб қўйган бўлар эди. Темир йўл Уставида ва юкларни ташиш Қоидаларида баён этилган эҳтиёткорлик тадбирларига темир йўли амал қилганида ҳам, бундай юкларни асрашни таъминлаш қийин бўлиши мумкин. Бу юкларни ташишда юк жўнатувчи ва юк олувчи бир оз таваккал қилиб иш кўришга мажбур бўладилар. Асрамай ташиш оқибатида етган зарарни эса, юкнинг эгаси бўлган корхона зиммасига юклатилади. Темир йўли бундай юкларни ташишда асрашни таъминлаш бўйича транспорт қонунчилигида назарда тутилган тадбирларни қўлламаган бўлса, юкларнинг ўзига хос табиий хусусиятига илова қилишга ҳаққи йўқ. Бу энг аввало, шундай хусусиятларга эга бўлган тез бузилувчан юклар учун тааллуқлидир. Лекин, тез бузилувчан юкларни ташиш Қоидаларига, ташиш

муддатларига ва транспортда ташиш режимига риоя қилинса, темир йўли айби билан асрамай ташиш содир бўлмайди. Астрахан улгуржи - майда "Мевасавзабавот" бирлашмаси Волгабўйи темир йўлидан ва Воронеж шаҳар мевасабзавотсавдонинг 1- базасидан карамнинг бузилиши ва кам чиқишидан етган 536 руб. зарарни ундириб беришни сўраб даъво қўзғотди. Иш материалларидан шу нарса аниқ бўлдики, карамни кам чиқиши юк жўнатувчининг бешикаст пломбаси мавжуд бўлган, техник ҳолати яроқли бўлган вагонда аниқланган, карамни сифатини пасайиши эса вагонга барглари чириган карам бошлари ортилганлиги экспертиза актидан маълум бўлди. Темир йўли юкни ўз муддатида етказиб келган. Шунинг учун Саратов вилоят Давлат арбитражи юк жўнатувчини айбдор деб топди ва ундан 536 руб. зарарни ундириб, Волгабўйи темир йўлини жавобгарликдан озод қилди. Бу иш бўйича темир йўли тўғри йўл танлади. У юкнинг ўзига хос хусусиятга илова қилмасдан ўзининг айбини йўқлигини исбот қилди (ташиш муддатига риоя қилиш, транспортда ташиш режими, юкни юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида, яроқли вагонда келиши). Йўл сафарида идишларни шикастланиш нишонлари бўлмаганида, идишларнинг ёки ўровларнинг нуқсонларини юкни ташишга қабул қилиб олишда ташқи кўринишдан пайқаб бўлмаслиги ёки юкларнинг хусусиятига ёхуд белгиланган стандартга мос келмайдиган идишларни қўллаш. Темир йўл Уставининг 42-моддасида юкларни йўқолишидан, кам чиқишидан, бузилишдан, шикастланишидан асраш учун идишларга зарурат бўлса, бундай юклар ташишга яроқли, стандарт ва техник талабларга мос келадиган идишларда топширилиши кераклиги белгиланган. Давлат стандарти талабларига бирлашмалар, корхоналар, ташкилотлар қайси

муассасаларга тегишли бўлишидан қатъи назар бўйсунишига мажбур эканликларини эътиборга олиш керак. Фақат қишлоқ хўжалик корхоналаридан ва тайёрлов ташкилотларидан жўнатилаётган қишлоқ хўжалик махсулотларигина ностандарт, асрашни таъминлайдиган идишларда ташишга қабул қилиниши мумкин. Агар ташишга топширилаётган юкни идиши ёки ўрови ташқи кўринишидан юкларни йўқолишига кам чиқишига бузилишига ёки шикастланишига сабаб бўлиши аниқланса, у ҳолда станциянинг талаби билан юк жўнатувчи идиш ва ўровларни стандартга ва Техник шартларга мос келтириши керак. Лекин, шуни эътиборга олиш керакки, ҳар доим ҳам темир йўли, юкларнинг идишини ҳолатини текширишга, айниқса темир йўл шохобчаларида, юк жўнатувчиларнинг ўз воситаларида юк ортганларида имконияти бўлмайди. Шундай ҳолатларда сифатсиз идишларда юк ташиш оқибатида келиб чиққан асрамай ташишлар учун темир йўли жавобгар бўлмайди. Свердловск савдомашинасозлик заводи Свердловск темир йўлига ташиш пайтида шикастланган тарозилардан етган 2860 руб. зарарни ундириб беришни сўраб даъво қўзғотди. Иш материалларидан шу нарса аниқландики, юкнинг шикастланишига сабаб идишларнинг стандарт талабларига жавоб бермаслиги экан. Давлат арбитражи асрамай ташиш учун жавобгарликни юк жўнатувчи Киевнинг "Вега" ишлаб чиқариш бирлашмасига юклади. Айниқса, темир йўли ўз воситаларида юк ортганида идишларнинг ҳолатини жиддий текшириши керак, чунки у сифатсиз идиш оқибатида юкларнинг асрашни таъминланмаганлиги учун мулкий жавобгарликка тортилади. Темир йўли жавобгарликдан озод бўлиши учун қуйидаги ҳолатлардан бирини кўрсатиши керак: идиш камчилиги яширин характерда эканлигини, яъни юкни ташишга қабул қилишда унинг ташқи кўринишидан

пайқаб бўлмаслигини; юк жўнатувчи юкнинг хусусиятига ёки белгиланган стандартларга, ҳамда техник шартларга мос келмайдиган идишлар қабул қилинганлигини; юкнинг асрай олмаганлиги ва идишларнинг камчилиги орасида сабабли боғланиш йўқлигини. Асрамай юк ташишларни келтириб чиқарувчи омилларнинг бошқаси бу ўровларнинг лозим даражада эмаслигидир. Айниқса, бу мўрт, нозик, синувчан, силкинганда ва урилганда шикастланадиган юкларга тегишлидир. Бундай ҳолатлар амалиётда тез-тез учраб туради. "Казатторликсавдо" Жанубий Урал темир йўлидан ва юк жўнатувчи Львов ойна кесиш заводидан синган ойналардан етган 731 руб. зарарни ундириб беришни сўраб даъво қилди. Контейнер эшиги беркитилмаганлиги (юқори тиқин яроқсизлиги) оқибатида йўл сафарида юкдан олиш имконияти бўлганлиги сабабли контейнер текшириб топширилди. Экспертиза ойна шикастланишига сабаб юк ўринларига етарли миқдорда тўшов материаллари қўйилмаган деб хулоса чиқарди. Шу асосда Челябинск вилоят Давлат арбитражи зарар суммасини юк жўнатувчидан ундиришни буюрди. Львов ойна кесиш заводи Россия Давлат арбитражига ариза билан мурожаат қилиб, қарорни кўриб чиқишни сўради. Россия Давлат арбитражи иш юзасидан чиқарилган қарорни ўзгартиришга асос топа олмади. У ойна шикастланишида темир йўлининг айби йўқлигини кўрсатиб ўтди. Контейнернинг яроқсизлигига тўхталиб ўтиладиган бўлса, бунда юкнинг шикастланиши ва контейнернинг яроқсизлиги ўртасида сабабли боғланиш йўқ. Юкларни ташишда ва сақлашда асраш учун алоҳида шарт-шароит ва эҳтиёт тадбирларини талаб қилувчи юкнинг ўзига хос хусусиятларини юкхатида кўрсатмасдан юкларни ташишга топшириш. Темир йўл Уставининг 39-моддасига мувофиқ юк жўнатувчи юкхатида

кўрсатилган ноаниқ ёки тўлиқсиз маълумотлар оқибатига жавобгардир. Махсус қоида асосида ёки ташиш ва сақлашда махсус эҳтиётли тадбирлар талаб қилувчи юкларни ташилаётганда юкхатининг устки қисмига ("махсус белги ва муҳр учун жой") юк жўнатувчи ушбу юкни ташиш Қоидаларида назарда тутилган муҳрини босиши ёки юкнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида ёзиб қўйиши керак. Тез бузилувчан юк ташишда қайси турдаги вагонда ташилишидан қатъи назар "тез бузилувчан юк" деган муҳрни босиш керак. Айниқса, юк жўнатувчи юкхатини "Юкнинг номи" деган қаторини диққат билан тўлдириши керак. Чунки юкнинг номини нотўғри ёзиш нафақат юкнинг бузилишига, шикастланишига, йўқолишига балки транспортнинг мол мулкига ва бошқа юкларга зиён етказиши мумкин. Масалан: осон ёнувчан юкни нотўғри номлаш кўп ҳолларда ёнғин чиқишига сабаб бўлади, чунки бу ҳолатларда ташиш воситалари осон ёнувчан юклар учун етарли даражада тайёрлаб қўйилмайди ва вагонлар поездларга номувофиқ равишда тўсиқларсиз қўйилиши мумкин. Осон ёнувчан қаторида бўлмаган юкларни ташишда, лекин осон ёнувчан материаллар ёрдамида ўралган ёки шундай материаллар ёрдамида юклар шикастланишдан ҳимоя қилинганида вагонларни текшириб чиқиш ёки уларни ташиш учун тайёрлаш осон ёнувчан юкларникидай бўлиши керак. Бу қоида кўп ҳолларда бажарилмайди. Машинасозлик заводи ёпиқ вагонга асбоб ускунани ва эҳтиёт қисмларини ортиб шикастланишидан асраш учун уни мой шимдирилган қоғозга ўради. Вагонннинг тешиклари, эшик тирқишлари беркитилмаган, темир йўл юкхатига юк осон ёнувчанлиги ҳақида муҳр босилмаган. Тепловоздан чиққан учқун вагоннинг ичига тушиши натижасида ёнғин чиқиб юкни ва вагонни шикастлантирган. Юк жўнатувчи асрамай юк ташиш сабабидан зарар кўрди, чунки Давлат арбитражи қарорига биноан у айбдор деб топилди. Бундан ташқари, темир йўл Уставининг 162-моддасига биноан ундан Шимолий-Кавказ

темир йўлининг Ставропол бўлимига вагонга етган шикаст учун 3720 руб. зарарни ундириб берилди. Юкхатида юкни нотўғри номланиши ёки ўзига хос хусусияти темир йўлини асрамай юк ташиш учун жавобгарликдан фақат шундагина озод қилиши мумкинки, қачонки темир йўли юкнинг асралмаслик сабаби ушбу жиҳатдан (яъни, юкхатида юкни нотўғри номланишидан ёки ўзига хос хусусиятидан) эканлигини исбот қила олсагина мумкин бўлади. Акс ҳолда жавобгарлик темир йўлига юкланади. Ташкилот /арбий-Сибир темир йўлидан икки той батист кам чиқишидан етган 2374 руб. зарарни ундириб беришни сўраб даъво қилди. Кам чиқиш йўл сафаридаги станциянинг пломбаси билан Новосибирск-Шарқий тайинланган станцияга келган вагонда аниқланган. Юк жўнатувчи Ленинград-Финляндия станциясида юкни ташишга топшираётганида унинг номини юкхатида нотўғри кўрсатилганлигини важ қилиб, темир йўли бошқармаси ўзини жавобгарликдан озод қилишни сўраб, асрамай юк ташиш оқибатидаги жавобгарликнинг юк жўнатувчи зиммасига юклаш кераклигини таъкидлади. Новосибир вилоят Давлат арбитражи даъвони темир йўли ҳисобидан қаноатлантириб, қарорда юк жўнатувчи содир этган хато билан аниқланган кам чиқиш ўртасида сабабли боғланиш йўқлигини кўрсатди. Намлиги белгиланган меъёрдан юқори бўлган юкларни ташишга топшириш. Юкларнинг таркибида нам бўлиши баъзи бир пайтларда унинг ҳолатига таъсир этади, юк ташишда кам чиқишига ёки бузилишига сабаб ҳам бўлиши мумкин. Ташишга музлаб қолувчи юкларни топширишда юк жўнатувчи юкнинг намлигини камайтириб унинг музламайдиган даражагача

етказиши керак. Юкнинг намлигининг хавфсизлик меъёрини юк жўнатувчи юк олувчи билан биргаликда Давлат стандартларига, Техник шартларига ва юк ташиш амалиётига риоя қилган ҳолда белгилайди. Ташишга топширилган юкнинг намлиги меъёрдан юқори бўлиши юк жўнатувчи юк ташиш қоидасини бузганлигидан шоҳидлик беради ва темир йўли бу далилни исбот қилса, ушбу ҳолат оқибатидаги асрамай юк ташиш учун жавобгарликдан озод этилади. Кўп ҳолларда намликнинг юқори бўлиши юкнинг қуришига ва, бинобарин, юкнинг массасини табиий камайиш меъёридан ҳам кўпроқ камайишига олиб келади. Юкнинг қабул қилиш ва топшириш вақтидаги намликнинг таҳлил маълумотларини солиштириб, юкнинг массаси қанчага камайганлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Темир йўл Уставининг 148-моддасида келтирилган ҳолатлар рўйҳати темир йўлини жавобгарликдан озод қилиш ҳолатларини ҳаммаси эмас. Бунда фақат хўжалик ва арбитраж амалиётида тез-тез учраб турадиган типик ходисалар берилган. Ташишга қабул қилинган юкларнинг йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши шундай ҳолат туфайли содир бўлсаки, агарда бу вазият темир йўлининг айибсизлиги ҳақида шоҳидлик беришини темир йўли исбот қила олса, у ҳолда юк ташишда асрашни таъминланмаганлик учун темир йўли жавобгарликдан озод қилинади; бинобарин, бу вазиятлар темир йўл Уставининг 148-моддасида кўрсатилиб ўтилганми ёки йўқми бундан қатъи назар. Бундай ҳолатлар амалиётда кўпроқ юк жўнатувчилар юкларни вагонларга ортиш ва маҳкамлаш Техник шартларига риоя қилмасликларидан иборат бўлади. Ленсавдо базасига бир вагон мебел келиб, тушириш пайтида олти донаси шикастланганлиги аниқланди. Юкни текшириб топшириш пайтида тузилган тижорат актида қайд қилинишича вагондаги мебел маҳкамланмаган экан. Товарларни экспертиза бюроси эксперти мебелни

шикастланишига сабаб ортиш ва маҳкамлаш Техник шартларига риоя қилмаслик деган хулосага келди. Шу сабабли, Ленинград вилоят Давлат арбитражи шикастланган юк учун 625 руб. мулкий жавобгарликни юк жўнатувчи Черняхов ёғочни қайта ишлаш комбинати зиммасига юклади, Октябр темир йўлига қилинган даъвони эса, унинг айби асрамай юк ташишда йўқлиги учун рад қилди. Темир йўл Уставининг 148-моддаси асрамай юк ташишда темир йўлини айблилик презумпциясини белгилайди; бинобарин, темир йўли ўзининг айби йўқлигини исбот қила олмаса, юкларнинг йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши учун мулкий жавобгарликка тортилади. Красноармейск туман матлубот жамияти Жанубий-Урал темир йўлидан вино кам чиқишидан етган 4451 руб. зарарни ундириб беришни сўраб даъво қилди. Иш материалларида шу нарса маълум бўлдики, Чернявск станциясига битта цистерна юк билан пломбасиз келган, иккинчи цистерна эса излари ноаниқ бўлган пломба билан келган ва уларни текшириб топширишда кам чиқиш аниқланган. Челябинск вилоят Давлат арбитражи даъвони темир йўли ҳисобидан қаноатлантирди. Россия Давлат арбитражи бу ишни назорат тартибида кўриб чиқиб темир йўли кам чиқишда ўзининг айби йўқлигини исбот қилувчи биронта ҳам далил кўрсатмаганлигини ва темир йўл Уставининг 148- моддасига мувофиқ унинг зиммасига жавобгарлик юкланишини уқтирди. Айбсизлик презумпцияси. Юк ташиш жараёнинг махсус ўзига хослиги, темир йўлини, юк жўнатувчини ёки юк олувчиларни юк ташиш боис муносабатларининг амалиётдаги таҳлили, ҳамда хўжалик судларининг

юк ташиш оқибатидан келиб чиққан низоларини ҳал қилиш амалиёти шундай ҳолатларни ажратиш имкониятини бердики, уларнинг мавжудлиги темир йўлни ташилаётган юкларнинг асрашни таъминламаганлик учун жавобгарликдан озод этади, яъни унинг айбсизлик презумпциясини барпо қилади. Бу ҳолатлар темир йўл Уставининг 149 - моддасида ўзининг ҳуқуқий ўрнини эгаллаган. Бу моддага мувофиқ «Темир йўли юкларнинг йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши, шикастланиши учун қуйидаги ҳолатларда жавобгарликдан озод этилади, қачонки: а) яроқли вагонда (контейнерда) юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида ёки яроқли очиқ вагонларда йўл сафарида қайта юкламасдан бешикаст ҳимоя тамғасида, ёхуд бешикаст бойлағичларда, ёки юкнинг асралганлигига шоҳидлик берувчи бошқа мавжуд белгиларда юк келса; б) юкларнинг очиқ вагонларда ташиш билан боғлиқ табиий сабаблардан келиб чиққан кам чиқиш, бузилиш ёки шикастланиш бўлса; в) юк жўнатувчининг ёки юк олувчининг кузатувчиси назоратида юк ташилса; г) кам чиқиш табиий камайиш меъёридан ошмаса. Агар талаб қўювчи юкларни йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши темир йўлининг айби билан содир этилганлигини исбот қилса, юқорида таъкидлаб ўтилган ҳолатларда темир йўли асрамай юк ташиш учун жавобгарликка тортилади». Бу моддада кўрсатилган ҳолатларни мавжудлиги асрамай юк ташишда темир йўлини жавобгарликдан озод этиш учун, улардан биронтасига илова қилинса кифоя. Аммо бундай ҳолатларда темир йўли томонидан юк ташишларни баён қилувчи қоидаларни бузмаганлиги ва бинобарин, унинг ҳаракати (ҳаракатсизлиги) билан асрамай юк ташиш оқибатидаги зарар ўртасида сабабли боғланиш йўқлиги таҳмин қилинади.

Темир йўлини юкларни йўқолишида, кам чиқишида ва бузилишида ёки шикастланишида жавобгарликдан озод қилувчи ҳолатлар рўйҳати темир йўл Уставининг 149- моддасида белгилангани мутлоқ барчаси бўлиб, уни кенгайтириб изоҳлаш мумкин эмас. Бу вазиятлар рўйхати билан танишиб ўтамиз. Яроқли вагонда (контейнерда) юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида ёки яроқли очиқ вагонда йўл сафарида қайтадан бошқа вагонга ортмасдан, бешикаст ҳимоя тамғасида ёхуд яроқли бойлағичларда ёки юкнинг асралганлигига шоҳидлик берувчи бошқа мавжуд белгиларда юкнинг келиши. Темир йўл Уставининг 149-моддаси "а" бандида юк ёпиқ вагонда (контейнерда) ёки очиқ вагонда ташилганлигига қараб асрамай юк ташиш учун темир йўлини жавобгарликдан озод қилувчи ҳар хил критериялар назарда тутилади. Юк ёпиқ вагонларда ёки контейнерда ташилганда, бу ташиш воситалари яроқли ҳолатда, юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида келиши керак. Яроқли вагон ёки контейнер деб уларнинг шундай ҳолати тушиниладики, бундай ҳолат асрамай юк ташишни умуман истисно қилади (вагон кузовининг бешикастлиги, тирқишлар йўқлиги, эшиклар ва туйнукларининг ёпилиши, яроқли беркитувчи мосламалар ва ҳоказо). Вагон ва контейнерларни пломбалаш Қоидага мувофиқ бажарилган бўлса, юк жўнатувчининг пломбаси бешикаст деб ҳисобланади. Юк жўнатувчининг пломбалаш омбурида пломбаланганда, пломбада қуйидаги тамғалар бўлиши керак: юк жўнатувчининг ва жўнатувчи станциянинг тўлиқ ёки қисқартирилган номи, ҳамда темир йўлнинг қисқартирилган номи. Юк жўнатувчи пломбада назорат тамғаси қўйиши мумкин. Белгиланган тамғаларни ноаниқ излари тушган пломбалар билан ҳамда нотўғри илиб пломбаланган вагонлар ва контейнерларни юк ортилган станциядан жўнатилиши мумкин эмас.

Яроқли вагонда ва контейнерда юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида юкнинг келиш факти юк ташишга қабул қилинган пайтдан токи юкни топшириш пайтигача ташилаётган юкдан олиш имконияти ва асрамай юк ташиш пайдо қиладиган бошқа ҳеч қандай вазият содир бўлмаганлигидан шоҳидлик беради. Росгўштсутсавдонинг муз комбинати Узоқ Шарқ темир йўлидан ва Борзинск гўшт комбинатидан гўшт кам чиқишидан етган 3023 руб. зарарни ундириб беришни сўраб даъво қилди. Юк яроқли вагонда юк жўнатувчи Борзинск гўшт комбинатининг бешикаст пломбасида келди. Шунинг учун Хабаровск ўлка Давлат арбитражи темир йўлини гўштнинг кам чиқиши учун жавобгарликдан озод этиб, қарорида темир йўл Уставининг 149-моддасига мувофиқ жавобгарлик юк жўнатувчига юкланишини кўрсатди. Қачонки юк яроқсиз вагонда ёки контейнерда, ёки шикастланган пломбада келса, иш бошқача тус олади. Бу ҳолатда темир йўл Уставининг 149 - моддасига илова қилишга темир йўлининг ҳаққи йўқ, чунки уни қўллаш учун ҳуқуқий асосни ўзи йўқ. Бунда асрамай юк ташиш учун жавобгарликдан озод бўлиш учун темир йўли умумий асосларидан келиб чиққан ҳолда ўзининг айибсизлигини исбот қилиши керак (ТЙУ нинг 148 - моддаси). "Ўлкақишлоқхўжаликкомплект"ни Краснодар идораси Шимолий- Кавказ темир йўлидан радиаторларини камомадидан етган 995 руб. зарарни ундириб беришни сураб даъво қилди. Ростов вилоят Давлат арбитражи идорани даъвосини рад қилди. Шу вилоятнинг бош арбитри кўриб чиқилган қарорни бекор қилди ва идорани даъвосини тўла суммада қуйидагилардан келиб чиққан ҳолда қоноатлантирди. Юкни текшириб топширишида юк ташиш хужжатларида кўрсатилганига нисбатан 79 та радиатор кам чиқиши аниқланган. Темир йўлининг йўл

сафарида юкдан олиш имконияти бўлмади деб кўрсатган баҳонаси вагоннинг яроқсиз ҳолати билан рад қилинди. Бундан ташқари, темир йўли етишмаётган 79 та радиатордан 12 тасини кейинроқ Батайск станциясидан элтиб бериб юк олувчига топширди, бу эса юкни йўл сафарида йўқолганлигидан шоҳидлик беради. Темир йўли юкнинг кам чиқишида ўз айби йўқлигини исбот қилиб бера олмади. Юкнинг шикастланган пломбада келишининг оқибатлари ҳақида қуйидаги иш шоҳидлик беради. "Росгазламасавдо" нинг Томск базасига келган юкни қабул қилиб олишда 1775 руб. газлама кам чиқиши аниқланган. База даъво билан Давлат арбитражига мурожаат қилиб, бу суммани темир йўлидан ёки юк жўнатувчидан ундириб беришни сўради. Давлат арбитражи контейнер юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида келганлигини инобатга олиб темир йўл Уставининг 149-моддасига мувофиқ Кемерево темир йўли бошқармасига қилинган даъвони рад этди. Юк жўнатувчининг аризасига биноан Россия Давлат арбитражи қабул қилинган қарорни қонунийлигини назорат тартибида кўриб чиқди. У кўрсатиб ўтдики, тайинланган станцияга келган контейнер пломбасининг из белгилари юкхатида кўрсатилган белгиларга мос келмайди. Бундай ҳолатларни мавжудлиги темир йўл Уставининг 149- моддасини Кемерево вилоят Давлат арбитражи нотўғри қўллаб темир йўлини юкнинг кам чиқиши учун озод қилганини кўрсатади. Газламанинг кам чиқишида ўзининг айби йўқлигини темир йўли ҳеч қандай далил билан исбот қилмаганини Россия Давлат арбитражи кўрсатиб ва темир йўл Уставининг 148-моддасига биноан уни жавобгарликка маҳкум этди. Агар вагон ёки контейнер юк жўнатувчига тегишли бўлмаган бешикаст пломбада келса, темир йўли жавобгарликдан озод этилиши учун темир йўл Уставининг 149-моддасига асос сифатида илова қилиш ҳуқуқидан маҳрум этилади.

Перм станциясидаги савдо-харид базасига бир вагон чинни идишлар келди. Вагон йўлдаги Шахуня станциясининг пломбаси билан келганлиги учун, текшириб топшириш натижасида суммаси 328 руб. 4 та жой чинни идишлар кам чиқиши аниқланган. Россия Давлат арбитражи Свердловск темир йўли бошқармасидан кўрсатилган суммани ундириб бериб, темир йўлига асрамай юк ташиш учун темир йўл Уставининг 148-моддасига мувофиқ жавобгарлик юкланишни кўрсатиб ўтди. Очиқ вагонларда юк ташилганида, тайинланган станцияга юкларнинг яроқли ярим очиқ вагонларда, платформаларда, транспортёрларда йўл сафарида бошқа вагонларга қайта юкланмасдан бешикаст ҳимоя тамғасида ёки яроқли бойлағичларда келганлиги асрамай ташишда темир йўлининг айби йўқлигидан шоҳидлик беради. "Қалмиққурилиш" трестига темирбетон плиталар келди. Плиталарни платформадан туширилганда, улардан 20 тасида ёриқлар ва синиқлар борлиги аниқланди. Юкларни шикастланишидан етган зарар 1488 рублни ташкил этди. Шимолий-Кавказ темир йўлидан ва юк жўнатувчи темирбетон заводидан трест даъво қилиб, айбдор ташкилотдан зарарни ундириб беришни сўради. Ростов вилоят Давлат арбитражи плиталар тайинланган станцияга яроқли платформаларда, маҳкамлаш воситалари бузилмасдан ва юк жойидан силжимасдан келганлигини инобатга олиб, темир йўл Уставининг 149-моддасига мувофиқ темир йўлини асрамай юк ташиш учун жавобгарликдан озод этиб зарар суммасини юк жўнатувчидан ундириб берди. Лекин Темир йўл Уставининг 149-моддаси "а" бандидаги биронта талабнинг бўлмаслиги темир йўлини асрамай юк ташишда ўзининг айби йўқлигига илова қилиш ҳуқуқидан маҳрум этади. Масалан, йўл сафарида юкни бир вагондан бошқа вагонга ортиш, темир йўли юкни шикастлантириши мумкинлигини истисно қилмайди. Очиқ вагонларда юкни жойидан силжиб, яроқсиз боғлагичларда, ҳимоя тамғаси бузилиб келиши,

темир йўлини асрамай юк ташишини олдини олиш учун керакли чора- тадбирлар қабул қилмаганлигидан шоҳидлик беради. Бу ҳолатларда жавобгарликдан озод бўлиш учун темир йўли ўз айби йўқлигини исбот қилиши керак. Ингушетиянинг ёғоч-савдо базаси Шимолий-Кавказ темир йўлидан ва юк жўнатувчи Петрозаводск уйсозлик комбинатидан штакетник кам чиқишидан етган 827 руб. зарарни ундириб беришни сўраб даъво қилди. Ростов вилоят Давлат арбитражи Темир йўл Уставининг 149-моддасига асосан темир йўлини жавобгарликдан озод қилиб, вагонга кам юк ортилган бўлиши керак деб кўрсатилган суммани юк жўнатувчидан ундиришга маҳкум этди. Россия Давлат арбитражи ишни назорат йўсинда текшириб чиқиб, Ростов вилоят Давлат арбитражи қарорини бекор қилди ва қуйидаги асослардан келиб чиққан ҳолда даъвони темир йўли ҳисобидан қаноатлантирди. Ярим очиқ вагон штакетник билан тайинланган станцияга юкхатида кўрсатилгандан камроқ ортиш баландлигида ва жўнатувчининг тамғасисиз келган ва юкни топширишда 15,3 м 3 кам чиқиш мавжудлиги, бу эса вагоннинг 1/3 ҳажмини ташкил этиши аниқланган. Кўрсатилган ҳолат юкнинг кам ортилганига эмас балки асрамай юк ташишдан шоҳидлик беради. Темир йўли кам чиқишда ўзининг айби йўқлигини исбот қилувчи ҳеч қандай далил кўрсатмади ва темир йўл Уставининг 148-моддасига мувофиқ унинг зиммасига жавобгарлик юкланди. Юкларни очиқ вагонларда ташиш билан боғлиқ табиий сабабларидан келиб чиққан кам чиқиш, бузилиш (айниш) ёки шикастланиш. Юклар платформаларда ва ярим очиқ вагонларда ташилганда унга атмосфера ҳодисалари таъсир этади (совуқ, қор, иссиқ, ёмғир, шамол). Бундан ташқари, ушбу усулда ташилаётган юкка поездлар ҳаракатининг тезлиги ҳам анча таъсир қилади (масалан, юкларнинг майда доначалари учиб кетиши ҳавфи пайдо бўлиши мумкин). Шунинг учун юкни очиқ вагонда

ташишга топшираётганда, юк жўнатувчи уларни ташишда асраш профилактика чора-тадбирларини кўриши керак. Бу чора-тадбирлар юкларни очиқ вагонларда ташиш Қоидаларида белгилаб қўйилган. Лекин, ҳатто бу чора-тадбирлар ҳам юкни кам чиқишини, бузилишини ёки шикастланишини олдини олишни тўла таъминлай олмайди. Асрамай юк ташишдан зарар кўриш хавфи бу ҳолатларда юк жўнатувчи ёки юк олувчи зиммасига юкланади. Темир йўли эса юк ташишда асраш таъминланмаганлик учун темир йўл Уставининг 149-моддаси "б" бандидаги ҳолатга илова қилиб жавобгарликдан озод этилади. Явинск ГРЭС ига келган 17 та яроқли ярим очиқ вагонда 1651 руб. кўмир кам чиқиши аниқланган. ГРЭС даъво билан мурожаат қилган Свердловск вилоят Давлат арбитражи кўрсатилган суммани юк жўнатувчи "Қизилкўмир" ишлаб чиқариш бирлашмасидан ундириб Свердловск темир йўли бошқармасини темир йўл Уставининг 149- моддаси "б" бандига мувофиқ жавобгарликдан озод этди. Асрамай юк ташишда темир йўли жавобгарликдан фақат шундай юклар учун озод қилинадики, агарда уларни платформаларда ва ярим очиқ вагонларда ташишга рухсат берилган бўлса (уларнинг рўйхати очиқ ҳаракатдаги составларда юк ташиш Қоидасининг иловасида кўрсатилган). Иловада номлари кўрсатилмаган юкларни шундай ташишларга, юк жўнатувчининг илтимосига кўра ва юк олувчининг розилиги билан темир йўли бошқармасининг контейнерларда юк ташиш ва тижорат ишлари хизмати (ЎТЙ ДАТК да юк ва тижорат ишлари бошқармаси) бошлиғи истисно тариқасида рухсат бериши мумкин. Қоидага номувофиқ равишда очиқ вагонларда ташишга қабул қилинган юкнинг асрашга риоя қилинмаганлик учун, темир йўлига умумий асосларда жавобгарлик юкланади. Бундай жавобгарликдан қутилиш учун темир йўли ўзининг айбсизлигини темир йўл Уставиининг 148-моддасига мувофиқ исбот қилиши керак. Амалиётда хўжалик суди аъзолари платформа ва очиқ

вагонларда юк ташишдан баъзи-бир жойларни йўқолишига темир йўл Уставининг 149-моддаси "б" бандини қўллашмайди. Юк жўнатувчининг ёки юк олувчининг кузатувчиси назоратида юк ташиш. Юкларни ташиш Қоидаларининг 21-бўлими 1-§ да рўйҳати берилган баъзи-бир юклар вагонлаб ташилганда юк жўнатувчининг ёки юк олувчининг кузатувчиси назоратида ташишга қабул қилинади. Бошқа юклар темир йўл бошқармасининг контейнерларда юк ташиш ва тижорат ишлари хизматининг бошлиғи рухсати билан истисно тариқасида шундай тартибда амалга оширилади. Кузатувчининг мажбуриятига (вазифасига) жўнатувчидан юкларни қабул қилиб олиш, назорат қилиб кетаётган юкларни қўриқлаш, юкни бузилишдан ҳимоя қилиш учун керакли чора-тадбирларини кўриш (вагонда керакли ҳарорат режимини ушлаб туриш, вагоннинг ичини шамоллатиш ва ҳ.к.) йўл сафарида ёнғин хавфсизлик қоидасига риоя қилиш, юкларнинг вагонда мустаҳкамлигини, барқарорлигини ва маҳкамлаш мосламаларини кузатиб бориш, ҳамда юк олувчига юкни топшириш киради. Юк жунатувчининг ва юк олувчининг кузатувчиси назоратида юк ташилганда йўқолиш, кам чиқиш, бузилиш ёки шикастланиш каби тасодифлар бўлганидан, бу асрамай юк ташиш кузатувчининг йўл қўйган камчиликлари натижасида келиб чиққан деб таҳмин қилинади. Шунинг учун юк жўнатувчининг ёки олувчининг ваколатли кузатувчиси назоратидаги асрамай юк ташиш учун темир йўли жавобгарликдан озод этилади. Кузнецк вино-ароқ заводи Волгабўйи темир йўли бошқармасидан юк ташишда ароқ бутилкаларининг синганидан етган зарарни ундириб беришни сўраб даъво қўзғотди. Темир йўли бошқармаси даъвога жавобан ёзган тақризида юк заводнинг кузатувчиси назоратида ташилганлигини айтиб юкнинг асрамай ташишда у жавобгарлигини айтди. Саратов вилоят Давлат арбитражи мулоҳазани асосли деб билиб юк жўнатувчининг даъвосини темир йўл Уставининг 149-моддаси "в" бандига илова қилиб рад этди.

Лекин, юк жўнатувчининг ёки юк олувчининг кузатувчиси юкни назорат қилиб бориши, темир йўлидан юкни асрашни таъминлашдек барча ташвишни ўзидан соқит қилди деган гап эмас. Темир йўли шу юкни ташиш Қоидасида назарда тутилган шартларини тўла-тўкис бажаришга мажбурдир. Масалан, ҳайвонларга сув ичириш учун тўхташи керак, вагонлар билан манёвр ишларида, айниқса синадиган юкли вагонлар билан белгиланган тезликка риоя қилиши керак, зарурат пайдо бўлганида вагондаги керакли ҳароратни ушлаб туриш учун кузатувчини ёқилғи билан таъминлаш керак ва ҳ.к. Юкларни ташиш Қоидаларига риоя қилмаслик темир йўлини асрамай юк ташиш учун жавобгарликдан озод қилишда темир йўл Уставининг 149- моддаси "в" бандига илова қилиш ҳуқуқидан маҳрум этади. Острогожск вино заводидан кузатувчи назоратида жўнатилган винони ташиш пайтида 615 рубллик юк шикастланди. Воронеж вилоят Давлат арбитражи Жанубий-Шарқ темир йўли бошқармасини бу юк кузатувчи назоратида ташилганлигини эътиборга олиб ва темир йўл Уставининг 149-моддаси "в" бандига асосан темир йўлни юкни асраш учун маъсул эмас деб уни жавобгарликдан озод қилди. Юк жўнатувчининг аризасига кўра Россия Давлат арбитражи бу ишни назорат тариқасида кўриб чиқди. Иш материалларини синчиклаб кўриб чиққан Давлат арбитражи қарорида темир йўли юк ташиш шартларига риоя қилмаганини эслатиб ўтди. Юкхатида "Узилмасин" ва "Эхтиётлик билан ойна" деб қўйилган белгиларни инобатга олинмасдан Кочетовка станциясида виноли вагонлар бир-бирларидан ажратилган ва саралаш тепаликларидан ташланганда вагонларнинг қаттиқ урилиши оқибатида виноли вагоннинг маҳкамлагичи синиб, юқори қаторидаги яшчикларни силжишидан 30 яшчик виноли бутилкалар синган. Бу ҳолатларда Воронеж вилоят Давлат арбитражи темир йўл Уставининг 149-моддаси "в" бандини ноҳақ тадбиқ қилган. Жанубий-Шарқ темир йўли винони асрамай ташишда ўзининг айби йўқлигини исбот қилмади. Россия Давлат арбитражи темир йўл

Уставининг 148-моддасига асосан даъво суммасини темир йўлидан ундиришни буюрди. Кам чиқишнинг табиий камайиш меъёридан ошмаслиги. Баъзи бир юклар учун ташишда юкларнинг массасини табиий камайиши меъёри белгиланган. Юк массасини темир йўли ёки юк жўнатувчи аниқлаганми, бундан қатъи назар бу меъёр қўлланилади. Табиий камайишнинг белгиланган чегарадаги меъёри баъзи бир юкларни транспортда ташишнинг махсус ўзига хос хусусиятларини кўринишидир. Шунинг учун бу меъёр чегарасида ташилаётган юкнинг кам чиқиши учун жавобгарлик юкланмаслигига темир йўли ҳақлидир, чунки унинг айби йўқ. Талаб қўйиш ва кўриб чиқиш Қоидасида, юкларнинг кам чиқиши бўйича темир йўлига талаб аризасини юборишда, унга илова қилиб ташишда юк массасини табиий камайиш меъёрини инобатга олиб тузилган ҳисобларни, агар шундай меъёр бу юк учун белгиланган бўлса, қўшиб юбориш кераклиги белгиланган. Юк жўнатувчининг ёки юк олувчининг тузган кам чиқиш ҳисобида ушбу фактлар инобатга олинмаган бўлса, темир йўли ўз ташшабуси билан табиий камайиш меъёрини қўллайди. Юк ташишда келиб чиққан хўжалик баҳсларини ечишда хўжалик суди аъзолари ҳам ана шундай тарзда иш тутадилар. Мурманск шаҳар мева сабзавот савдо идораси Октябрь темир йўлидан ва Молдованинг Вулканетск тайёрлов тақсимот бирлашмасидан узум ташишда бузилиш ва кам чиқишдан етган зарарни ундириб беришни даъво қилди. Кам чиқиш тижорат актида ва экспертиза хужжатларида расмийлаштирилиб қўйилган. Даъвогар узум кам чиқишини аниқлаётганида табиий камайиш меъёрини ҳисобга олмаган ва даъво талабини 78 рублга оширган. Шунинг учун Россия Давлат арбитражи зарарни шу меъёр ҳисоби билан юк кам чиқишидан қисқартирган.

Амалиётда битта юкхатида юк ташилаётганда, агар ҳамма юк оғирлиги ҳисобидан табиий камайиш миқдори аниқланганида оғирлик кам чиқиши бўлмаса, бутун жойлар кам чиқиши учун зарар қопланиши керакми деган савол пайдо бўлади. Бундай ҳолларда Олий хўжалик судининг кўрсатмасига биноан, бутун жойлар кам чиқиши ҳамма ташилаётган юк оғирлигидан аниқланган табиий камайиш меъёри ҳисобидан ёпишга йўл қўйилмайди. Юкларни топширишда юк жойлари шикастланганлигини пайқаб қолинса, кам чиқиш миқдорини аниқлашнинг ўзига хос услуби бор. Қачонки фақат шу жойлардаги юк оғирлиги текшириб кўрилаётган бўлса, табиий камайиш меъёри кўрсатилган жойлар оғирлигига нисбатан аниқланади. Агарда ҳамма юк оғирлиги топширишда текшириб кўрилса, у ҳолда бу меъёрни шикастланган жойларни оғирлигидан бешикаст жойлар оғирлигини ажратиб ҳисоблаш керак. Асрамай юк ташиш темир йўл Уставининг 149-моддасида санаб ўтилган ҳолатларда рўй бериши, темир йўлини сўзсиз жавобгарликдан озод қилади деган гап эмас. Ушбу моддада кўрсатилган ҳолатларни мавжудлиги темир йўлини айбсизлик презумпциясини барпо қилади. Лекин, талаб қўювчига ушбу ҳолатларни мавжудлигига қарамасдан, йўқолиш, кам чиқиш, бузилиш ёки шикастланиш темир йўлини айби билан содир бўлганлигини исботлаш ҳуқуқи берилган. Амалиётда юк жўнатувчи ва юк олувчилар темир йўли юк ташишни баён қилувчи муайян қоидаларни бузганлигидан шоҳидлик берувчи далилларни ёки темир йўл Уставининг 149-моддасида кўрсатилган ҳолатлар билан асрамай юк ташиш оқибатида келиб чиққан зарар ўртасида сабабли боғланиш йўқлигини кўрсатадилар. Яроқли вагонда (контейнерда) юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида юкнинг келиши темир йўлини асрамай юк ташиш учун жавобгарликдан озод қилади. Лекин, юк жўнатувчи ёки юк олувчи йўл сафарида вагонни (контейнерни) пломбаси бузилганлиги (очилиши) фактини исбот қилса, бу эса йўл сафарида юкдан олиш эҳтимоллигидан шоҳидлик

беради, у ҳолда кам чиқиши учун жавобгарлик темир йўли зиммасига юкланади. Ишчилар таъминот бўлими Горкий темир йўлидан ва Ленинград озиқ - овқат комбинатидан эрийдиган кофе кам чиқишидан етган 582 руб. зарарни ундириб беришни сўраб даъво қўзғотди. Горкий вилоят Давлат арбитражи қарори билан, юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида юкни келганлигини инобатга олиб кам чиқиш учун темир йўлини жавобгарликдан озод қилди. Кофе кам чиқиши факти бўйича Глазово шаҳар ички ишлар бўлими жиноий иш қўзғотди. Тергов материаллари шуни кўрсатдики, йўл сафарида юк жўнатувчининг пломбаси контейнердан ечиб олинган ва кейин яна қайта осиб қўйилган. Терговда юк жўнатувчининг кофени кам ортиб жўнатганлиги факти аниқланмаган. Россия Давлат арбитражи бу ҳолатлардан келиб, чиқиб темир йўли юк ташишда асрашни таъминланмаганлигини учун Горький вилоят Давлат арбитражини қарорини бекор қилиб, кофе кам чиқишидан етган зарар суммасини Горкий темир йўли бошқармасидан ундириб берди. Юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида яроқли вагонда юк шикастланиб келган ҳолатида, талаб қўювчи асрамай юк ташишда темир йўли айбдорлигини исбот қилиши мумкин. Хўжалик суди у кўрсатган далиллар асосида иш бўйича қарор чиқаради. "Росгўштсутсавдо"нинг Ленинград муз комбинатига бир вагон тухум келди. Вагон очиб кўрилганида, бир қисм юкли коробкалар шикастланганлиги, жойдан бир томонга қўзғалганлиги аниқланди. Синган тухумларни баҳоси 917 рублни ташкил этди. Октябр темир йўли бошқармаси юк яроқли вагонда, юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида келганини ва шунинг учун темир йўл Уставининг 149- моддасига асосан ташувчининг жавобгарлиги йўқ деб юк олувчининг талабини рад қилди.

Ленинград вилоят Давлат арбитражи даъво билан мурожаат қилган музкомбинат иши бўйичи темир йўлини жавобгарлигини қуйидагича изоҳлади. Вагонни очиш актида ва экспертиза актида кўрсатилишича тухум вагонга юк ташиш Қоидасига мувофиқ ортилган. Коробкаларнинг жойидан силжиш характери эса вагонларнинг қаттиқ урилганлигидан шоҳидлик беради. Кушеловка станцияси юкни текшириб топширишни ва экспертиза ўтказишни рад этди. Станциянинг тижорат акти тузишни рад қилганлиги ҳақида юк олувчи темир йўли бўлими бошлиғига шикоят ёзиб топширди. Иш материалларидаги бундай ҳолатлар асрамай юк ташишда темир йўлининг айби борлигини исбот қилади. Даъво қаноатлантирилди. Россия Давлат арбитражи қарорни ўз кучида қолдирди. Баъзи бир вазиятларда талаб қўювчи темир йўл Уставининг 149- моддасида кўрсатилган ҳолатлар мавжудлигида, асрамай юк ташишда темир йўли айбининг исбот қила олмаса, хўжалик суди унинг ташувчига қилган талабини қондиришни рад этади. Ишчилар таъминоти бўлими Жанубий-Шарқ темир йўли бошқармасидан ва Ильичевск туман тайёрлов идорасидан тарвуз кам чиқишидан етган 795 руб. зарарни ундириб беришни даъво қилган. Воронеж вилоят Давлат арбитражи юк ён туйнуклари зичлаб беркитилган вагонда келганлигини инобатга олиб, тез бузилувчан юкларни ташиш Қоидаси бузилган деб даъвони темир йўли ҳисобидан қаноатлантирилди. Жанубий-Шарқ темир йўли бошқармасининг аризасига биноан бу ишни назорат тариқасида кўриб чиққан Россия Давлат арбитражи Воронеж вилоят Давлат арбитражининг қарорини ва темир йўлига қилинган даъвони рад қилди. У ушбу ҳолатда қуйидаги мулоҳазаларни эътиборга олди. Тижорат актида кўрсатилишича кам чиқиш яроқли вагонда юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида аниқланган. Бу ҳолатда темир йўл Уставини 149-моддасига мувофиқ, агарда талаб

қўювчи ташувчини юк кам чиқишидаги айбини исбот қилса, ташувчига юкнинг кам чиқиши учун жавобгарлик юкланади. Бундай далиллар ишда кўрсатилмаган. Тарвузларниг ён туйнуклари зичлаб беркитилган вагонда келиш ҳолати юкнинг сифатига таъсир қилиши мумкин, бироқ, бу ташиш чоғида юкдан олиш имконияти бўлганлигини кўрсатувчи далил сифатида қаралмайди. 3. Аралаш жавобгарлик Юк ташиш шартномаси шартларини лозим даражада ва ҳаққоний бажариш темир йўлига, юк жўнатувчига ва юк олувчига боғлиқ. Темир йўли ва юк жўнатувчи шартнома тарафлари бўлса, юк олувчи эса-фойдасига шартнома тузилган ташкилотдир. Ташиш жараёнининг қайси бир иштирокчисининг айби билан асрамай юк ташишга йўл қўйилган бўлса, унга қонунчиликда белгиланган мулкий жавобгарлик юкланади. Лекин, амалиётда эса дам-бадам юкларнинг йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши каби фактлар юк ташиш шартномасининг бир неча иштирокчилари, шартнома мажбуриятларини нуқсонли бажаришлари ёки лозим даражада бажармаганликлари оқибатида ҳам бўлиши мумкин. Бунда асрамай юк ташиш учун аралаш жавобгарлик пайдо бўлади. Амалиётда аралаш жавобгарлик кўпроқ темир йўли ва юк жўнатувчи тарафларнинг айби билан ташиш шартларини бузиш оқибатида келиб чиқади. Айниқса, бу ҳолатлар тез бузилувчан юклар билан содир бўлади. Котласск ишчилар таъминоти бошқармасининг савдо-харид базаси Шимолий темир йўли бошқармасидан ва Гагра Цитрус заводидан мандариннинг сифати пасайиши натижасида етган 24928 руб. зарарни ундиришни даъво қилди. Юк ташиш муддати 4 суткага риоя қилинмасдан юк олувчига етказиб берилган. Экспертиза хулосасига кўра мандариннинг бузилишига унинг сифатсиз ва сараланмаган ҳолатда савхоз томонидан жўнатилиши ва темир йўли ташиш муддатига риоя қилмаганлиги бўлган. Россия Давлат арбитражи юкнинг бузилиши

оқибатида етган зарарни 60 % ни юк жўнатувчи зиммасига ва 40% ни темир йўли зиммасига юклади. Кўп ҳолларда аралаш жавобгарлик юк жўнатувчи ва темир йўли контейнерларда ташилаётган юкларни асрашни таъминланмаганлиги учун ҳам содир бўлади. Савдо-ҳарид базасига контейнерларда тикув маҳсулотлари келди. Йўл сафарида уларнинг бир қисми ивиб (ҳўлланиб) қолганлиги оқибатида баҳоси туширилган. Зарар 1984 рублни ташкил этган. Юкни контейнерни эшик қисмига уюб нотўғри ортиш ва эшик тирқишларини етарли даражада беркитилмаганлик сабабидан юк ивиб қолган. Контейнерни йўл сафарида ташиш муддатидан 38 сутка ортиқ бўлиши ҳам юкни сифатини пасайишига сабаб бўлган. Хабаровск ўлка Давлат арбитражи даъвони Узоқшарқ темир йўли ва юк жўнатувчи ҳисобидан тенг улушда қаноатлантирди. Асрамай юк ташиш учун жавобгарлик темир йўли ва юк олувчи зиммасига юкланиш ҳолларини хўжалик суди амалиётида учраб туради. Навоий туман матлубот жамиятининг тайёрлов идораси Кемерово темир йўли бошқармасидан ташиш муддатидан 6 сутка кеч етиб келган вагондаги пиёз бузилишидан етган 1573 руб. зарарни ундириб беришни сўраб даъво қўзғотди. Кемерово темир йўли бошқармаси Кемерово вилоят Давлат арбитражига пиёз ортилган вагон станцияга келгандан кейин 2 сутка давомида юк олувчининг айби билан тушириб олинмаганлик ҳақида шоҳидлик берувчи хужжатларни тақдим этди. Экспертиза хулосасига кўра пиёзни бузилишига темир йўли юкни ўз муддатидан кеч етказиб бериши ва уни вагондан ўз вақтида тушириб олмаслик сабаб бўлган. Шунинг учун Кемерово вилоят Давлат абитражи пиёзни бузилиши учун жавобгарликни темир йўлига ва юк олувчига тақсимлади.

Юкларнинг йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши учун аралаш жавобгарлик темир йўли, юк жўнатувчи ва юк олувчиларнинг бир вақтни ўзида хатоларга йўл қўйишлари оқибатида бўлиши мумкин. Ишчилар таъминоти бошқармасининг базасига рефрижератор секцияда олхўри келди. Юк қисман бузилган бўлиб, зарар 11057 рублни ташкил қилди. Юк олувчи бу суммани ундириб беришни сўраб, Шарқий-Сибир темир йўлидан ва юк жўнатувчи "Молдмевасабзавотсаноат" нинг Сарокск АПО дан даъво қилди. Темир йўли юкни ўз муддатидан 3 сутка кеч етказиб берган. Юк олувчи вагонни туширишда кўпроқ ушлаб қолди ва экспертизага юкни туширгандан бир суткадан кейин тақдим этди. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари сифати бўйича Давлат инспекциясининг хулосасига кўра олхўрининг бузилишига, юк жўнатувчи уни ҳар ҳил даражада етилганини жўнатгани сабаб бўлган ва оқибатда пишиб етган мевалар ачиган. Олхўрини темир йўли ўз мудатидан кеч етказиб бериши ва уни ўз вақтида юк олувчи экспертизага тақдим этмагани ҳам юкни бўзилишига сабаб бўлган. Давлат арбитражи юкни асрамасликда айбдор деб 50% юк жўнатувчини, 30% темир йўлини ва 20% юк олувчини ҳисоблади ва шундан келиб чиқиб зарар суммасини тақсимлади. Амалиётдан асрамай юк ташиш учун жавобгарлик юк жўнатувчига ва юк олувчига юкланиб, темир йўли эса жавобгарликдан озод бўлиш ҳоллари ҳам учраб туради. Тюмен шаҳар саноат моллар савдоси мебеллар шикастланиши оқибатида етган 2141 руб. зарарни Свердловск темир йўли бошқармасидан ва Слободской мебель фабрикасидан ундиришни сўраб даъво қилди. Юк станцияга яроқли вагонда ва юк жўнатувчининг

бешикаст пломбасида келган. Юкларни топширишда, юк жўнатувчининг вагонга юкни нотўғри ортганлиги сабабли 13 та шкаф шикастланганлиги ва 2 та ойна синганлиги, Тюмен станциясида тузилган тижорат актида кўрсатилган. Тижорат актида қайд қилинмаган, юк олувчиниг айби билан мебеллар қўшимча шикастлаганлигини Давлат арбитражи аниқлади. Шунинг учун Свердловск вилоят Давлат арбитражи мебелларни шикастланиши учун юк жўнатувчи ва юк олувчини тенг улушларда аралаш жавобгарликка тортди, темир йўлини эса темир йўл Уставининг 149- моддаси "а" бандига асосланиб жавобгарликдан озод қилди. Аралаш жавобгарликда зарарни тарафларга тақсимлаш учун қонунчиликда аниқ критериялар ўрнатилмаган. Уларни амалий жиҳатдан ўрнатишни ўзи мумкин ҳам эмас. Ҳар бир суд ишини ёки арбитраж ишини махсус ўзига хос ва нозик томонлари борки уларни олдиндан белгилаш қийин. Шунинг учун ҳар бир тарафдан ундириладиган зарар миқдорини суд ёки арбитраж, айбдорнинг хатти-ҳаракатини таҳминан белгилаб аниқлайди. Юқорида кўрсатилган мисолларда шу нарса аниқ бўлдики ҳар бир ҳолатларда темир йўлининг айби билан йўл қўйилган хатоларга қараб унга асрамай юк ташишишдан етган зарарни маълум бир қисмини ундириш юклатилган (10-50%). Аралаш жавобгарликда зарарни тақсимлаш муҳим аҳамиятга эга, шунинг учун бу масалада темир йўли пассив кўзатувчи бўлиб туриши керак эмас. Темир йўли хўжалик судига ўзининг позициясини тасдиқловчи керакли хужжатларни тақдим этиб, талаб ва даъво ишларини ҳамма босқичларида фаол қатнашиб, ўзининг қонуний ҳуқуқларини ва манфаатларини суд жараёнида ҳимоя қилиши керак. Лекин, хўжалик суди амалиётида аралаш жавобгарлик мавжудлигида, ҳар бир томон етказган зарарни аниқ ҳисоблаш мисоллари ҳам учраб туради. Бундай ҳолатлар шундай вазияларда рўй берадики қачонки бир тараф содир этган аниқ ҳуқуқбузарлик оқибатида маълум бир қисм зарар пайдо бўлган

бўлса. Масалан, юкни асрашни таъминланмаганлигидан етган зарарни кам чиқишига алоқадор қисми темир йўлининг айби билан пайдо бўлган бўлса, бузилишга алоқадор қисми эса юк жўнатувчининг айби билан содир этилган бўлса. Свердловскнинг "Гастроном" озиқ-овқат базаси темир йўли бошқармасидан ва юк жўнатувчи "Пастдорғом" боғдорчилик ва виночилик савхозидан узумнинг кам чиқишидан ва бузилишидан етган суммаси 16095 руб. зарарни ундириб беришни сўради. Тайинланган станцияга юк, пломбанинг тамға излари юк жўнатувчининг юкхатида кўрсатган белгиларга мос тушмайдиган вагонда келган. Шунинг учун Свердловск вилоят Давлат арбитражи темир йўл Уставининг 148- моддасига мувофиқ узумни кам чиқишидан етган суммаси 10956 руб. зарарни Свердловск темир йўли зиммасига юклади. Экспертиза хулосасига кўра юкни бузилишига қисман пишиб ўтиб кетган узумларни ортиш сабаб бўлган. Темир йўли юкни ўз муддатида етказиб берган, шунинг учун юкни бузилишидан етган суммаси 5139 руб. зарарни арбитраж юк жўнатувчи зиммасига юклади. Россия Давлат арбитражи Свердловск Давлат арбитражи қарорини қонуний деб эътироф этди. Қўйидаги арбитраж иши ҳам характерли бўлиб, яъни у шуни кўрсатадики ҳар бир қисм зарарни содир этилишига тарафларни юк ташиш қоидасини бузиши сабаб бўлган. Горький темир йўлидан ва юк жўнатувчидан юкни кам чиқишидан етган зарарни ундириб беришни сўраб ташкилот даъво қилди. Иш материалларидан шу нарса маълум бўлдики, юк Редлино станциясидан Горький станциясига юк жўнатувчининг пломбасидаги вагонда жўнатилган. Йўл сафарида Муром станциясида техник сабабларга кўра юк бир вагондан иккинчи вагонга ортилганида кам чиқиш аниқланган ва тижорат актида қайд қилинган. Горький станциясида юкни юк олувчига топширишда аниқланган кам чиқиш

миқдори Муром станциясида аниқланган кам чиқиш миқдоридан ортиқ бўлган. Горький вилоят Давлат арбитражи Муром станциясида аниқланган кам чиқишдан етган суммаси 1270 руб. зарарни юк жўнатувчи зиммасига юклади, қўшимча кам чиқишдан етган суммаси 962 руб. зарарни эса темир йўли зиммасига юклади, чунки у ўзининг асрамай ташишда айби йўқлигини исбот қилиб бера олмади. Хўжалик суди ва арбитраж амалиётининг таҳлили шундан шоҳидлик берадики асрамай ташиш учун мулкий жавобгарликка темир йўли транспорт қонунчилик меъёрларига риоя қилмаганидагина тортилади.

Адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг хўжалик процессуал кодекси. – Т.: “Адолат”, 1998. – 192 б. 2. Раҳмонқулов Ҳ. Ўзбекистон республикаси Фуқаролик Кодексининг биринчи қисмига умумий тавсиф ва шарҳлар. 1 - жилд. – Т.: "Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси" нашриёт уйи, 1997. - 504 бет. 3. Раҳмонқулов Ҳ. Ўзбекистон республикаси Фуқаролик Кодексининг иккинчи қисмига шарҳлар. 2 - жилд. – Т.: "Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси" нашриёт уйи, 1998. - 635 бет. 4. Хусанов О., Азизов Х. Давлат ва ҳуқуқ асослари. Изоҳли луғат. - Т.: "Ўқитувчи" нашриёти, 1996. - 96 бет. 5. Устав железнўх дорог. – М.:"Транспорт", 1983. - 128 ст. 6. Правила перевозок грузов. Часть I . - М.: "Транспорт", 1983. - 472 ст. 7. Рахмонбердиев Р.Х. Основў транспортного права. – Т.: Изд. "Навруз", 1994. - 167 ст. 8. Гауф Г.Р., Ляндрес В.Б. Правовўе методў обеспечения сохранности грузов на железнодорожном транспорте. - М.: "Транспорт"; 1989 - 255 ст. 9. Астановский Г.Б. Договорнўе отношения на эксплуатацию подъезднўх путей. - М.: "Юридическая литература", 1984 - 112 ст. 10. Ляндрес В.Б. Право и эффективность использования вагонов и контейнеров. - М.: "Юридическая литература", 1989. - 176 ст. 11. Бурса Н.П., Ляндрес В.Б. Претензии и иски к транспортнўм организациям. - М.: "Юридическая литература", 1985. - 159 ст. 12. Управление грузовой и коммерческой работой на железнодорожном транспорте: Учеб. – для вузов. Под. Ред. А.А. Смехова. – М.: Транспорт, 1990. – 351 с.

O'xshashlar

Темир йўл транспортига талаб ва даъволар

Транспорт қонунчилигига амал қилиш-юкларни асрашнинг кафолати

Юкларнинг унимодал ва мултимодал транспортировкаси

Юк ташиш бўйича мажбуриятларнинг ҳуқуқий асослари

Темир йўл шохобчалари эксплуатациясининг шартномавий муносабатлари