Йўл-транспорт ҳодисалари ва уларнинг кўрсаткичлари - Transport - Referatlar

Йўл-транспорт ҳодисалари ва уларнинг кўрсаткичлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

610 KB

Ko'chirib olish

Йўл-транспорт ҳодисалари ва уларнинг кўрсаткичлари Режа: 1. Йўл-транспорт ҳодисаси тўғрисида тушунча 2. Йўл-транспорт ҳодисаларини таҳлил қилишнинг асосий вазифалари ва усуллари 3. Йўл-транспорт ҳодисалари тўғрисидаги маълумотларни йиғиш тизими. йўл-транспорт ҳодисаларини махсус карточкаларда ва формаларда ҳисобга олиш 4. Йўл-транспорт ҳодисаси вужудга келишида автомобилнинг, ҳайдовчининг ва йўл шароитининг ўрни 5. Йўл-транспорт ҳодисалари натиж асида вужудга келадиган иқтисодий зарарлар

1. Йўл-транспорт ҳодисаси тўғрисида тушунча Автомобил йўлларида, шаҳар кўча ва майдонларида транспорт воситаларининг нормал ҳаракат режимининг бузилиши оқибатида инсонлар ҳалок бўлишига, тан жароҳати олишига, шунингдек, транспорт воситаларига ва ундаги юкларнинг зарар кўришига, йўлдаги сунъий иншоотларнинг зарарланишига ёки бошқа турдаги моддий зарарлар етказишга сабабчи бўлувчи ҳалокатларга йўл-транспорт ҳодисаси (ЙТҲ) дейилади. Бу таърифга кўра ЙТҲда иккита омил бўлиши тавсифлидир, булар: инсонларнинг ўлими, тан жароҳати ёки катта миқдордаги моддий зарар , шунингдек, бирон- бир транспорт воситасининг ҳаракатда бўлишидир. ЙТҲ вужудга келишида умумий тизимга кирувчи «А-Ҳ-Й-П-М» элементларидан бири ёки бир нечтаси биргаликда нормал ҳаракат режимини бузишга сабабчи бўлиши кузатилади. Ҳар бир ЙТҲда шартли равишда учта фазани ажратиш мумкин: бошланғич , кульминацион ва якуний . Улар ўзаро боғлиқ бўлиб, бири иккинчисининг давоми бўлиши мумкин. ЙТҲнинг бошлан ғич фазаси деганда автомобилларнинг ва пиёдаларнинг хавфли вазият арафасидаги ҳаракатланиш шароити тушунилади. Хавфли вазият деб , шундай йўл ҳаракат и шароити тушуниладики, унда ҳаракат қатнашчилари ЙТҲнинг олдини олишга имкониятлари етарли, агарда тезда бу имкониятдан фойдаланилмаса ёки кўрилган чоралар самараси етарли бўлмаса, унда автомобиллар ва пиёдалар яқинлашуви фалокатли (авария) вазиятни вужудга келтиради. Фалокатли вазиятда ҳаракат қатнашчиларининг ЙТҲнинг олдини олиш бўйича техник имкониятлари етарли бўлмайди ва у содир бўлади. ЙТҲнинг кульминацион фазаси оғир оқибатлар юзага келиши билан характерланади (транспорт воситаларининг бузилиши, пиёдаларнинг ва ҳайдовчиларнинг тан жароҳати олиши ёки ҳалок бўлиши). Бу фаза бир неча дақиқа, об-ҳаво ёмон шароитларида эса бир неча дақиқаларгача давом этиши

мумкин. Бундай ҳолда асосан бир нечта транспорт воситаси иштирок этади ва уни кўпинча «занжирли» ЙТҲ ҳам дейилади. ЙТҲнинг якуний фазаси кульминацион фазасидан кейин транспорт воситаси ҳаракати тўхташининг охирига тўғри келади. Баъзи вақтда транспорт воситаси ҳаракати тўхтаса ҳам якуний фаза давом этади. Масалан, ағдарилиб кетган автомобилда ёнғин чиқиш ҳоллари. Амалдаги меъёрий ҳужжатларга кўра [21] ЙТҲ қуйидаги 9 турдан иборат: 1. Тўқнашув . Бунга транспорт воситаларининг қарама-қарши томонидан, бир йўналишда ёки ён томондан ҳаракатланаётган вақтдаги тўқнашуви, шунингдек, темир йўл транспорти билан автомобил транспортининг тўқна - шуви киради. Бу турдаги ЙТҲга тўсатдан тўхтаган транспорт воситаси билан тўқнашиш ҳам киради. 2. А ғ дарилиб (тўнтарилиб) кетиш. Ҳаракатланаётган транспорт воситаси ўз турғунлигини йўқотиб ағдарилиши. Бу турдаги йўл-транспорт ҳодисасига тўқнашув, тўхтаб турган транспорт воситаларига ёки тўсиққа урилиш натижасида транспорт воситаларининг ағдарилиши кирмайди. Ағдарилиб кетиш ЙТҲда асосан битта транспорт воситаси иштирок этади. 3. Турган транспорт воситасини уриб кетиш . Ҳаракатланаётган транспорт воситасининг ҳаракатланмаётган ( V =0) транспорт воситасига урилиши. Бу турдаги ЙТҲга бирданига (тўсатдан) тўхтаган транспорт воситасининг урилиши кирмайди. 4. Тўсиқларга урилиш . Транспорт воситаларининг қўзғалмайдиган тўсиқларга (кўприк таянчига, столба ва мачта таянчига, йўл тўсиқларига, дарахтларга ва ҳ.к.) урилиши. 5. Пиёдаларни босиб (уриб) кетиш . Транспорт воситалари пиёдаларни уриши ёки пиёдалар транспорт воситаларига урилиши, шунингдек, ташилаётган юкдан (ёғоч, труба, плита ва ҳ.к.) пиёдаларнинг шикастланиши ҳам киради.

6. Велосипедчини босиб (уриб) кетиш . Транспорт воситаси велосипедчини босиши (уриши) ёки велосипедчи транспорт воситасига урилиши. 7. Аравани босиб (уриб) кетиш . Ҳаракатланаётган транспорт воситаси ҳаракатланаётган аравани уриб кетиши , шунингдек, бу турга транспорт воситаси ёввойи ёки уй ҳайвонини уриб кетиши ҳам киради . 8. Йўловчи нинг йиқилиши. Ҳаракатланаётган транспорт воситасидан йўловчи нинг тушиб қолиши ёки транспорт воситаси ичида кескин тормоз бериш оқибатида ёхуд траекторияни ўзгартиришдан вужудга келадиган ҳ алокат. 9. Бошқа (қолган) ЙТҲ. Бу турдаги ЙТҲга трамвайнинг рельсдан чиқиб транспорт воситасини ёки пиёдаларни уриши, юк автомобилларидан юк тушиб кетиши натижасида бўладиган фалокатлар, автомобил ғилдираги остидан тош ёки бошқа қаттиқ жисмлар чиқиши натижасида жароҳат олиши ва ҳ.к. киради. Қуйидагилар ЙТҲ сифатида ҳисобга олинмайди: - тракторлар, бошқа ўзиюрар машиналар ва механизмлар билан улар мўлжалланган асосий ишлаб чиқариш жараёнларини (ер ҳайдаш, ҳ андақлар қазиш, далада қишлоқ хўжалик маҳсулотларини йиғиш, автокранлар ёрдамида амалга ошириладиган юк ортиш - тушириш ишлари, мачта таянчларини ўрнатиш ва ҳ.к.) бажараётган вақтда рўй берган ҳодисалар (улар асосан фойдаланиш тартибларини ва техника хавфсизлигига риоя қилинмаганликдан келиб чиққан ҳодисалар); - одамлар ҳаётидан маҳрум этиш ёки улар саломатлигига ёхуд мулкига зарар етказишга қаратилган қасддан қилинган ҳаракатлар натижасида вужудга келган ҳодисалар; - жабрланувчининг ўз жонига қасд қилишга уриниши оқибати ҳисобланган ҳодисалар; - табиий офатлар натижасида вужудга келган ҳодисалар;

- ҳайдовчи рулда бўлмаган пайтда хавфсизлик техникасининг бузилиши натижасида вужудга келган ҳодисалар ( двигател дастак билан ўт олдириш ёки уламада турган двигателни ўт олдириш ва ҳ.к.); - ҳ удуди ёпиқ бўлган ташкилотларда, аэродромларда, ҳ арбий қисмларда ва бошқа қўриқланадиган объектларда вужудга келган ҳодисалар; - спорт йиғинларини ўтказиш даврида транспорт воситасининг носозлиги ёки ҳайдовчи-спортчи ёки бошқа қатнашчиларнинг айби билан вужудга келган ҳодисалар; - ҳаракатланаётган транспорт воситаларида уларнинг техник носозлиги билан боғлиқ бўлган ёнғинлар. Ўзбекистон Республикаси автомобил йўлларида содир этилган ЙТҲни 1988-2007 йиллардаги таҳлили 3.1-расмда келтирилган охирги 10 йил ичида йилдан-йилга ЙТҲ сони муқобил 10500-10700 тани ташкил этмоқда. Европа давлатларининг транспорт хавфсизлигини таъминловчи соҳа статистика хизматининг 2005 йилда автомобил йўлларида ҳ алок бўлганлар тўғрисидаги маълумоти 1-жадвалида келтирилган. Жадвалдаги кўрсаткичларни нг таҳлили шуни кўрсатадики, бир йил ичида энг кўп ҳ алок бўлганлар Хитойда бўлиб 98740 кишини ташкил этади. Бу кўрсаткич бўйича иккинчи ўринда Россия давлати бўлиб, унда 34000 киши ҳ ар йили ҳаётдан кўз юмиши кузатилади. ЙТҲда 100 минг аҳолига ҳалок бўлувчилар сони билан солиштирилса, унда Россия давлати энг юқори кўрсаткичга эга бўлиб, 23,7 миқдорни ташкил этади. Лекин Япония, Англия давлатларида ҳ ар 100 000 кишига халок бўлувчилар сони 5,39-5,29 тани ташкил этиб, Россия давлатидаги кўрсаткичдан 4,4 маротаба кичикдир. Ўзбекистон Республикасида ЙТҲ умумий сонининг, шунингдек, унда жароҳатланганлар сонининг қатор йиллар ичида муқобиллашганини 1-расмдаги график таҳлилидан аниқлаш мумкин. Бундай ижобий натижаларга эришишнинг асосий омилларидан бири Республика Вазирлар Маҳкамаси қошида барча вазирликлар, уюшмалар, корпорация ва концернларда ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш ишларини

02468101214 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007мувофиқлаштириб олиб борувчи «Йўлларда ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш ҳайъати»нинг фаол иштирокида мураккаб ва долзарб масалаларнинг замон талабига мос равишда ҳал қилинишидир. 1-расм. Ўзбекистон автомобил йўлларида содир бўлган ЙТҲ тўғрисидаги маълумотлар: 1-умумий ЙТҲ сони; 2-ЙТҲда жароҳатланганлар сони; 3-ЙТҲда ҳалок бўлганлар сони. 1-жадвал Давлатл ар ЙТҲ жами ҳ алок бўлганлар сони (минг киши) 100 минг а ҳ олига ЙТҲ да ҳ алок бўлганлар сони Автомобиллаштириш кўрсат- кичига қ араб ЙТ Ҳ да ҳ ар 100 000 кишига тў ғ ри келувчи ҳ алок бўлувчилар тў ғ рисида 3.2- жад- валда 2004 йилда қ айд этилган маълумотлар ( http://www.polit.ru/ anlytics/2007/05/03/.transport.html та ҳ лил қ илинганда автомо бил- лаштириш юқори бўлган давлатларга қараганда паст даражадаги автомобиллаштириш қ айд этилган давлатларда ( Россия , Эрон ) ЙТ Ҳ да ҳалок бўлувчилар сониРоссия 34,00 23,70 Бразилия 34,00 18,24 АҚШ 43,44 14,69 Австрия 0,77 9,41 Ҳ индистон 94,97 8,79 Австралия 1,64 8,16 Хитой 98,74 7,56 Дания 0,33 6,07 Япония 6,87 5,39 Англия 3,20 5,29Йўл-транспорт ҳодисалари сони, минг Йил лар

бир неча маротаба ю қ ори кўрсаткичларга эга . Бундай ҳолатнинг вужудга келишида асосан давлатларда ўрнатилган “Йўл ҳаракат и қоидалари ” га йўл ҳаракати қатнашчиларининг кам эътиборлиги ва қўпол равишда уларни бузишлари сабаб бўлади. 2-жадвал Давлатлар Автомобиллашт ириш даражаси ( минг а ҳ олига автомобил сони ) 100 минг аҳолига ЙТҲда ҳ алок бўлганлар сони Фалокатлилик даражасининг асосий кўрсаткичларидан бири ЙТҲнинг оғирлик даражасидир. ЙТҲнинг оғирлик даражаси бўйича ривожланган давлатлар- даги абсолют қиймат бўйича қаралганда, Ўзбекистон Республи- касида уларнинг сони энг паст кўрсаткичга эга, агар ЙТҲнинг оғирлик даражаси бўйича солиштириш таҳлилини ҳар 100 та ЙТҲда нечта одам ҳалок бўлишиАҚШ 810 14,69 Италия 745 9,70 Германия 655 7,10 Франция 615 9,20 Канада 591 8,70 Япония 588 5,39 Англия 551 5,29 Россия 201 23,70 Эрон 62 38,70 кўрсаткичи орқали қараладиган бўлса, унда юқорида келтирилган абсолют кўрсаткичлардан фарқли натижалар кўриш мумкин (3-жадвал). Келтирилган жадвалнинг таҳлили шуни кўрсатадики, барча давлатлар учун ЙТҲнинг оғирлик даражаси шаҳар ташқарисидаги йўлларда 1,5-2,0 баробар катта. Бундай ҳолатнинг юзага келишини шаҳар кўчаларига қараганда шаҳардан ташқаридаги йўлларда ҳаракат тезлигининг юқорилиги сабабли вужудга келишидир. Тез юрар йўлларда содир этилган ЙТҲда тезлик юқори бўлганлиги оқибатида жабрланувчилар сони кўп бўлади.

3-жадвал Т/р Давлатлар ЙТҲ оғирлик даражаси Т/р Давлатлар ЙТҲ оғирлик даражаси Ўртача қиймат Шаҳардан ташқаридаг и йўллар Ўртача қиймат Шаҳардан ташқаридаги йўллар 1. Исландия 1,4 2,0 12. Польша 11,0 19,8 2. Бирлашган Амирликлар 1,5 3,2 13. Латвия 13,4 22,6 14. Литва 13,6 22,0 3. АҚШ 1,9 - 15. Болгария 15,6 23,6 4. Канада 2,0 - 16. Украина 15,8 - 5. Исроил 2,1 5,4 17. Молдавия 16,7 22,0 6. Германия 2,2 4,7 18. Россия 17,6 28,0 7. Швейцария 2,6 4,0 19. Эстония 18,7 27,0 8. Бельгия 2,7 3,3 20. Қозоғистон 20,0 39,9 9. Австрия 2,8 4,6 21. Ўзбекистон 20,0 - 10. Италия 3,3 7,6 22. Арманистон 23,0 33,2 11. Нидерландия 10,3 13,9 2. Йўл-транспорт ҳодисаларини таҳлил қилишнинг асосий вазифалари ва усуллари Ҳаракат хавфсизлигини ташкил этиш учун аниқ тадбирлар белгилашда асосий таянч кўрсатма сифатида ЙТҲни ҳар тарафлама чуқур объектив таҳлил қилиш натижаларидан олинган хулосалардан фойдаланилади. ЙТҲ қуйидаги вазифаларни ҳал қилиш мақсадида таҳлил қилинади: - ҳаракат хавфсизлигига тааллуқли «Автомобил-ҳайдовчи-йўл-пиёда- муҳит» тизимига кирувчи ҳар бир омил нинг фаолиятига тегишли тадбир ва чоралар ишлаб чиқиш учун; - бирон-бир бошқарув ҳудудидаги , вазирликлардаги ва уларнинг корхоналаридаги фалокатлар аҳволини, ўзгариш мо ҳ иятини ҳамда истиқболдаги ўзгаришини башорат қилиш мақсадида; - ЙТҲнинг келиб чиқиш сабабларини ва уларни бартараф қилиш борасида тузиладиган кўрсатмаларни ишлаб чиқиш учун;

- ЙТҲ кўп қайтариладиган йўл бўлакларини аниқлаш мақсадида; - битта ёки бир нечта бир хил ЙТҲнинг вужудга келиш сабабларини аниқлаш учун ; - ЙТҲни таҳлил қилиш учун универсал дастур тузиш мақсадида. Мақсад ва вазифаларига қараб ЙТҲни таҳлил қилишнинг миқдорий , сифат ва топографик усуллари мавжуд. ЙТҲни миқдорий усул билан таҳлил қилишда ҳалокатларнинг абсолют, нисбий ва солиштирма кўрсаткичлари ўрганилади. Ҳалокатларнинг абсолют кўрсаткичларига қуйидагилар мисол бўлади: ЙТҲнинг умумий (йиллик, ойлик, чораклик) сони; ЙТҲда жароҳат олганлар ( ҳалок бўлганлар ) сони; жароҳат олганларнинг ёки ҳалок бўлганларнинг ёшига, касбига қараб ЙТҲдаги сони; ҳайдовчиларнинг айби билан ўлганлар, жароҳат олганлар сони; автомобил ёки улар ҳолатининг носозлиги билан бўлган ЙТҲ сони ва ҳ.к. Нисбий ҳалокатлилик кўрсаткичлари . Нисбий ҳалокатлилик кўрсаткичларини ҳисоблашда битта абсолют кўрсаткич бошқа абсолют кўрсаткичга нисбатан олинади. Бунда нисбий кўрсаткични умумий кўринишда қуйидаги формула орқали ҳисоблаш мумкин :В КА О /  (1) бу ерда: О - нисбий кўрсаткич; В А/ - бирон-бир абсолют кўрсаткичлар; К - масштабли коэффициент. Масалан: А - ЙТҲ сони, В - транспорт воситалари сони бўлса ва К = 10 4 олинса, бунда жуда кўп ишлатиладиган нисбий кўрсаткич ЙТҲ сони ни нг 10 минг транспорт воситасига тўғри келадиган ҳисоби келиб чиқади. Худди шунингдек, 10 минг аҳоли сонига ва бошқа ҳисоблар олиниши мумкин. Йўл шароитларини ҳисобга олишда кўпинча нисбий ҳалокатлилик коэффициентидан фойдаланилади.

Узун бир хил геометрик элементга эга йўл бўлакларини ҳисоблашда ЙТҲ сонини 1 миллион автомобил-километрга нисбати билан ўлчаниши қабул қилиниб, нисбий ҳалокатлилик коэффициенти қуйидаги формула билан аниқланади :LN Z N 365 10 6  ; (2) ЙТҲ сони/млн.авт.км. бу ерда: Z - бир йиллик ҳалокатлар сони; N - бир суткадаги ўртача йиллик ҳаракат миқдори, авт/сутка; L - йўл узунлиги, км. Жуда қисқа масофада (кўприк, йўл ўтказгич, чорраҳа ва ҳ.к.) йўл шароити билан фарқланадиган бўлакларда нисбий ҳалокатлилик коэффициенти одатда қуйидаги формула бўйича аниқланади : N 365 Z 10 N 6  ; (3) ЙТҲ сони/млн.авт. Солиштирма ҳалокатлилик кўрсаткичи . ЙТҲ бирон-бир абсолют кўрсаткичидан бошқа ЙТҲ қанча қисмини ташкил қилиши тушунилади ва одатда фоиз кўрсаткичида келтирилади. Масалан, жами ЙТҲ сонидан тўнтарилиш (тўқнашиш, пиёдаларни босиб кетиш ёки ЙТҲ ҳалок бўлганлар, жароҳат кўрганлар ва ҳ.к.) неча фоизни ташкил қилади. Ўзбекистон автомобил йўлларида ЙТҲнинг солиштирма авариялик кўрсаткичига яққол мисол қилиб 200 7 йилда жами ЙТҲни 1 1, 3 % пиёдалар айби билан бўлганлигини айтиш жоиз. ЙТҲни таҳлил қилишнинг сифат усули ҳодисаларнинг нима сабабдан вужудга келганини аниқлашга қаратилади. Бу усул билан йўл ҳаракатини ташкил этувчилар «Автомобил-ҳайдовчи-йўл-пиёда-муҳит» тизимидаги элементларнинг қайси бирининг айби билан ёки биргаликдаги таъсири натижасида вужудга келган ЙТҲни таҳлил қилиш одат тусига кирган. Масалан, автомобил йўлининг маълум чорраҳа бўлагида йўл шароитига боғлиқ равишда ЙТҲ вужудга келиши, унда пиёдаларнинг ўрни ёки маълум ёшдаги ҳайдовчилар содир этадиган ЙТҲ тури, вақти ва ҳ.к.

Йўл-транспорт ҳодисаларининг вужудга келиш жойларини аниқ кўрсатиш учун топографик усулдан фойдаланилади. Ҳозирда асосан уч турдаги топографик таҳлил ўтказилади: харитада, чизиқли графикда (йўл- кўча бўйича) ва масштабли схемада. Шаҳар, туман ёки вилоятнинг масштабли харитасида бир ёки бир неча йиллар ичида содир этилган ЙТҲни кўча-йўл, майдонларда аниқ жойларини шартли белгилар ёрдамида кўрсатилади. Бундай ЙТҲ харитаси ёрдамида ЙТҲни кўп бўладиган жойи, тури, вақти ва ҳоказолар аниқланиб, уларни таҳлил қилиш натижаларига таянган ҳолда ҳаракат хавфсизлигини ошириш борасида аниқ тадбирлар белгиланади. ЙТҲнинг чизиқли графиги кўча ва йўлнинг бутун узунаси бўйича ёки маълум бўлаги учун харитага нисбатан катта масштабларда ЙТҲни жойлашни кўрсатади. Масштаб катта бўлганлиги сабабли ЙТҲ йўлнинг қандай элементларининг камчилиги билан содир бўлганлигини ёки бошқа сабабларни аниқ топишда бу усул ижобий натижалар беради. ЙТҲнинг масштабли схемасида йўл чорраҳасини, темир йўл кесишмасини ёки бошқа йўл бўлагида бўлган ЙТҲни катта масштабларда барча йўл қатнашчиларини (транспорт воситасини, пиёдани) схематик равишда жойлаштирилиб кўрсатилади. Схемани таҳлил қилиш натижасида ЙТҲ нима сабабдан вужудга келгани ва ҳар бир иштирокчининг ҳодисанинг олдини олиш бўйича имкониятлари қай даражада эканлиги аниқланади. Бу схемада транспорт воситалари ва пиёдаларнинг ҳаракатланиш траекториялари кўрсатилиб, кейинчалик ҳодиса рўй берган жойдаги йўл шароитини ёки ҳаракатни ташкил этиш бўйича ўзгартириш таклифлари ишлаб чиқилади. ЙТҲни таҳлил қилишда автомобил - йўл хўжаликларида ва давлат ҳаракат хавфсизлиги хизмати тизимида кўпчилик ҳолларда амалиётда учрайдиган саволларни ечиш , содда ва тушунарли бўлиши учун жадвал, график, гистограмма, циклограмма ёки топографик кўринишлардан фойдаланилади. Қуйида хўжалик фаолиятида кенг тарқалган жадвал, график,

гистограмма, циклограмма ва топографик кўринишларидан мисоллар келтирамиз. Йилнинг ойлари бўйича ҳайдовчилар айби билан содир этилган ЙТҲ тўғрисида маълумот 4-жадвалда келтирилган. 4-жад вал Ойлар 1 II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ЙТҲ сони 6 4 3 4 5 6 5 8 3 7 8 8 Ҳайдовчилар айби билан содир этилган ЙТҲ йиллар давомида ўзгариш графиги 2-расмда кўрсатилган. 2-расм. Ҳайдовчилар айби билан содир этилган ЙТҲ нинг йиллар давомида ўзгариши Ўзбекистон Республикаси умумфойдаланувдаги автомобил йўлларида сутка соатларидаги ЙТҲнинг тақсимланиш гистограммаси 3-расмда келтирилган. 3-расм. Суткадаги ЙТҲнинг тақсимланиш гистограммаси. ЙТҲнинг сабабчилар бўйича ўзгариши циклограмма шаклида 4-расмда келтирилган.Йўл-транспорт ҳодисалари, дона Йил лар 8400 8600 8800 9000 9200 9400 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 соатла р Йўл-транспорт ҳодисалари, донаЙўл 11,3 % 0,02 %Автомобил 0,08 % Пиёдалар Му ҳ и т 1,8 % Ҳ айдовчилар 86,8 %

4-расм. ЙТҲнинг сабабчиларга бўлиниш циклограммаси . 3. Йўл-транспорт ҳодисалари тўғрисидаги маълумотларни йиғиш тизими. йўл-транспорт ҳодисаларини махсус карточкаларда ва формаларда ҳисобга олиш ЙТҲни ҳисобга олиш ишлари Ўзбекистон Республикаси ҳудудида йўл ҳаракати хавфсизлиги бошқармаси (ЙҲХБ) ходимлари томонидан олиб борилади. Айрим вазирликлар, корпорациялар, концернлар ва уюшмалар ўз ташкилотларига тегишли автотранспорт ёки йўлларда содир этилган ЙТҲни алоҳида ҳисоб қилиб борадилар, бунда улар бирламчи ахборотни ЙҲХБ бўлинмаларидан оладилар. Масалан, «Тошшаҳартрансхизмат» уюшмаси, «Ўзнефтгаз» корпорацияси автокорхоналарига тегишли автомобиллар содир этган ЙТҲни, «Ўзавтойўл» концернига тегишли йўл хўжаликларида эса умумфойдаланувдаги автомобил йўлларида қайд этилган ЙТҲни ҳисобга олиб бориш билан биргаликда, тўпланган маълумотлар батафсил таҳлил қилинади. Шунингдек, соғлиқни сақлаш вазирлигига қарашли тиббиёт ташкилотларида ЙТҲда жабрланганлар рўйхатга олинади. ЙТҲни ҳисобга олиш тартиби ва маълумотлар йиғиш ишлари ЙҲХБ бўлинмаларида бир хил тартиб бўйича олиб борилади. Бу тартибга асосан ҳамма ЙТҲ икки гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳга ЙТҲда ҳалок бўлганлар ёки жароҳат олганлар киради. Бундай ЙТҲ маълумотлари махсус карточкаларда ҳисобга олиниб, давлат статистика ҳисобига киритилади .

Агарда ЙТҲда жароҳат кўрмасдан фақат моддий зарар кўрилса ёки енгил жароҳат олинса, бундай ҳолда ЙТҲни иккинчи гуруҳга киритилади. Бу хилдаги ЙТҲ давлат статистика ҳисоботига киритилмайди ва улар шаҳар, туман , вазирликлар даражасида кўриб чиқилади. Агарда тан жароҳати олувчи киши ўзининг иш қобилиятини йўқотса, касалхонада бир суткадан кам бўлмаган вақтда даволанса ёки биринчи тиббий ёрдамдан кейин қатнаб даволаниш белгиланса, у ҳолда ЙТҲда жароҳат олган ҳисобланади. ЙТҲни ҳисобга олиш учун Ўзбекистон Республикаси ҳудудида барча ЙҲХБ ходимлари томонидан бир хил турдаги ЙТҲ карточкаси (3.5-жадвал) тўлдирилади. Автотранспорт корхоналарида «Ҳаракат хавфсизлиги хизмати» ходимлари корхонага тегишли бўлган транспорт воситалари содир этган ЙТҲни ҳисобга олиш, таҳлил қилиш ва амалий чора-тадбирлар кўриш ишларини олиб борадилар. Масалан, «Тошшаҳартрансхизмат» Давлат уюшмаси ҳайдовчилари томонидан содир этилган йўл-транспорт ҳодисалари ҳамда қоидабузарликлар тўғрисидаги маълумотларни 6-жадвалда келтирилган тартибда ҳисобга олинади. Шунингдек, мунтазам равишда ҳаракатдаги транспорт воситаларини йўлларда назорат қилиниб, қуйидагилар аниқланади: текширув санаси, транспорт воситаси кимга тегишли, қандай русумли, давлат рақами, ҳаракат йўналиши, ҳайдовчининг исми-шарифи, текширув вақти ва жойи, йўл варақаси рақами, қоидабузарлик тури, ҳайдовчининг имзоси, кўрилган чора ва натижалар. Йўл хўжаликлари ўз тасарруфида бўлган автомобил йўлларида юз берган (асосан йўл шароити камчилиги билан) ЙТҲни ҳисобга олиб, уни ЙТҲ-1 формасида ёки алоҳида дафтарда қуйида кўрсатилган жадвал кўринишида қайд этади (3.7-жадвал). ЙТҲнинг ойлик, чорак лик ва йиллик кўрсаткичларини ўрганиб, йўл шароитини яхшилаш бўйича иш режаси тузилади. Йўл хўжаликларида ЙТҲ ни тўлиқ ҳисобга олиш учун М ҚН 15- 2007 «Автомобил йўлларида йўл-транспорт ҳодисаларини ҳисобга олиш ва

таҳлил қилиш қоидалари» да карточка формаси (3.8-жадвал) тавсия этилган бўлиб, уни ёзма равишда ёки ЭҲМ ёрдамида тўлатиш мумкин. Бу карточкаларнинг афзаллиги у ёки бу кўрсаткичларни белгилаб, ҳамма маълумотлар шахсий ЭҲМга киритилади. Карточка қуйидаги бўлимлардан ташкил топган: умумий маълумотлар, йўл тархи ва бўйлама кесим бўлаклари, йўл тўғрисидаги бошқа маълумотлар, йўл қопламасининг тури, қатнов қисмининг ҳолати, об-ҳаво тўғрисида маълумот, транспорт оқимининг ҳолати, йўлнинг ёруғлиги, аҳоли яшовчи жойнинг таърифи, ЙТҲ содир бўлган жойнинг таърифи, йўлнинг ҳолати ва унинг қай даражада жиҳозланганлиги, хулоса ва йўлнинг ҳолатини яхшилаш учун бажарилиши керак бўлган тадбирлар. ЙТҲни йиғиш ва таҳлил қилишда ЭҲМнинг роли жуда катта бўлиб, ҳозирда ривожланган барча давлатларда ЙТҲни йиғиш ва уни таҳлил этишда ЭҲМдан фойдаланиш кенг йўлга қўйилган. Бу мақсадда «Ҳаракат хавфсизлигини автоматик ахборот-қидирув тизими» тузилган. Бу тизим ёрдамида қуйидаги масалалар ечилади: 1. Давлат ва ҳар хил даражаларда ЙТҲ миқдорини пасайтириш бўйича дастурлар ишлаб чиқиш. 2. Ҳайдовчиларга гувоҳнома беришни, уларнинг тартиб бузганликларини, қайта имтиҳон топширишини назорат қилиш (бу иш кўпчилик шаҳар ва вилоят миқ и ёсида республикамизда йўлга қўйилган). 3. Транспорт воситаларини қайд этиш , техник кўрикдан ўтказиш, транспорт воситалари кузовини, двигателини ва бошқа агрегатларини ҳисобга олиш ишларини амалга ошириш (Республикада бу ишлар ҳам қисман йўлга қўйилган). 4. ЙТҲлари тўғрисидаги маълумотларни йиғиш ва уни сўралган ташкилотларга тарқатиш. 5. Йўл шароитини назорат қилиш, ЙТҲ кўп қайтариладиган йўл бўлакларини аниқлаш, йўл шароитини яхшилаш бўйича олиб борилаётган ишларни назорат қилиш.

6. Йўл ҳаракатини бошқаришда мавжуд имкониятлардан оператив равишда фойдаланиш, авария ва тез ёрдам хизматларини бошқариш. 7. Ҳаракат хавфсизлигини вазирликлар бўйича назорат қилиш, а вто транспорт корхоналаридаги, йўл ва кўча бўлакларида юз берган ЙТҲни таҳлил қилиш. 8. Ҳаракат хавфсизлигини таъминлашга қаратилган меъёрий ҳужжатлар ва давлат стандартларининг ҳолатини ўрганиш, уларни қайта ишлаб чиқиш ҳамда келажакда бу ишларни ривожлантириш борасидаги ишларни олиб бориш. 9. Ҳайдовчиларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш тизимини назорат қилиш.

5-жадвал ЙЎЛ - ТРАНСПОРТ ҲОДИСАСИ ҲИСОБ ВАРАҚАСИ №________ (ЙТҲ ҳужжатлаштирилгандан сўнг ЙҲХБ га топширилади) 1.Умумий маълумотлар варақа тартиб сони № ________ а) карточка тури____________ б ) ҳ одиса хили____________ б) ҳодиса таҳлили _______________ ____ой____куни________ҳафта ___соат қўшимча вара қ анинг тартиб сони _____________________________ 2. ЙТҲ содир бўлган жой _____________________________ а)Аҳоли яшаш жойининг мақоми ша ҳ ар , туман _______________________________ кўча , уй , №_______ 3. ЙТҲ содир бўлган йўл ____________________________ ____________________________ йўл , км б) кўчанинг аҳамияти 4. Йўл шароити а) қопламанинг тури ва қатнов қисмининг ҳолати___________ б) ёритилганлик______________ в) йўлнинг, кўчанинг қ исмлари ___________________________ г) ЙТҲни келт и риб чи қ арувчи ҳ олатлар 5. Пиёдалар томонидан ЙҲҚнинг бузиши ____________________________ 6. Айбдор ҳайдовчилар ҳақида маълумотлар а) малакаси ёши жинси: эркак (1), аёл (2) иш тажрибаси ( йил ) ЙТҲгача рулдаги вақти КАХЖ аъзоси: ҳа (1), йўқ (2) б) ЙҲҚнинг бузилиши (ҳайдовчи, велосипедчи, аравакаш) 7. ТВ ҳақида маълумот а) тиркама, ярим тиркаманинг борлиги б) ЙТҲ келиб чиқишига сабаб бўлувчи техн ик но соз 1-ТВ 2-ТВ 3-ТВ 8. ТВ нинг эгаси 1-ТВ 2-ТВ 3-ТВ Ҳайдовчининг исми-шарифи, гувоҳнома серияси, номери ТВ русуми, давлат белгиси, техник паспортининг серияси, номери ТВ нинг эгаси (вазирлик, корхона) ва ҳайдовчининг яшаш жойи (шахсий ТВ ҳайдовчилари учун) ТВ рўйхатга олинган жойи (республ ика ., вилоят, туман, шаҳар) 1 1 7 2 6 = 2 = 3 = 4 = 5 = 6 1 = 6 2 = 6 3 = 7 1 = 6 2 = 7 3 = 8 1 = 8 2 = 8 3 = 49

5-жадвалнинг давоми 9.Жароҳатланганлар ҳақида маълумотлар 10. ЙТҲ тафсилоти ЙТҲ да ҳалок бўлганлар : ________________ ЙТҲда жароҳат олганлар: _______________ Жабрланувчилар 1 чи 2 чи 3 чи 4 чи Ҳалок (1) Жароҳатланган (2) а) ЙТҲ ҳ арак ат қатнашчиси тоифаси жинси: эркак (1), аёл (2) ёши ТВ нинг тартиб рақами б) хавфсизлик полосаси, мотошлем 11. ЙТҲ нинг чизмаси 1. /Исми, шарифи/ 2. /Исми, шарифи/ /Манзилгоҳи, иш жойи/ /Манзилгоҳи, иш жойи/ /Ётқизилган шифохона, жаро ҳ ати/ /Ётқизилган шифохона, жаро ҳ ати/ /Манзилгоҳи/ /Манзилгоҳи/ 12. Кўрилган чоралар: /Манзилгоҳи /Манзилгоҳи Варақани т ўлдирган ходим Исми-шарифи___________________________________ Имзоси:_________________________________________ ИББ даги чиқиш рақами___________________________ Тўлдирган сана __________________________________/Ётқизилган шифохона, жароҳати/ /Ётқизилган шифохона, жароҳати/ 9 = 9 1 = 9 2 = 9 3 = 9 4 50

6.-жадвал _______________Ҳаракат хавфсизлиги бўйича ___ойи ва 2008 йилнинг ___ ойлик ҳисоботи к орхона номи 1. Содир этилган ЙТҲлар тўғрисида маълумотЙил бўйича Умумий ЙТ Ҳ , дона Ҳ айдовчи айби билан , дона Болалар билан 16 ёшгача , дона ЙТҲ Ҳалок бўлган Жароҳат ЙТҲ Ҳалок бўлган Жароҳат ЙТҲ Ҳалок бўлган Жароҳат 200 8 200 7 + - % Ойлар 2008 2007 + - % 2. Ҳайдовчилар айби билан содир этилган ЙТҲлар рў йхати ЙТҲ тўғрисида маълумот Ҳайдовчи тўғрисида маълумот ТВ тў ғ рида маълумот сана вақти ЙТҲ тури ЙХҚ бузил-ган банди ҳалок бўлган сони Жароҳатланган Ф . И . Ш . Ёши Стаж Русуми Давлат бел. Йўналиш № 3. Қоидабузарликлар тўғрисида ЙҲХБ ходимлари маълумоти Йўл бўйича жами Шу жумладан маст ҳолда тезликни ошириш қувиб ўтиш чорраҳа темир йўл қизил чироқ одам ташиш йўл белгилар тех.носоз бошқалар 200 8 200 7 + - % ________ойи бўйича 2008 2007 + - % 4. Йўл қоидасини инкор этган ҳайдовчиларга ЙҲХБ ва маъмурият ҳодимлари томонидан кўрилган чоралар Й Ҳ ХБ маълумоти Корхона маълумоти Жарима Ҳайдовчилиҳуқуқидан маҳрум этилган жамоада муҳокама қилинади Хайфсан Жарима Ишдан бўшатилган Йил бўйича __ойида 5. ЙТҲларни олдини олиш борасидаги ишлар тўғрисида маълумотлар (сони) № Ишлар номи Ой Йил 1 ҲХ бўйича ўтказилган йиғилиш. 2 Ўтказилган ўзаро текширувлар 3 Рўзнома, радио ва ТВда чиқиш 4 Ҳ Х бўйича 30 соатлик ў қ иш 5 Ўтказилган йўри қ номалар 6 Йўри қ нома ўтган ҳайдовчилар 7 Жамоа комиссия аъзолари 8 Ани қ ланган қ оидабузарликлар 9 Даврий тиббий кўрикдан ўтган ҳайдовчилар 10 Ишга чиқиш олдидан тиббий кўрикдан ўтган ҳайдовчилар 11 Тиббий хизмат томонидан алкого л ҳолати аниқланган ҳайдовчилар 12 ҲХ ходимини нг йўллардаги назорат кунлари 13 ҲХ ходимининг ани қ лаган жами қ оидабузарликлари Шу жумладан: Маст ҳолда бош қ ариш Тезликни ошириш Қ увиб ўтиш, чорра ҳ а Темир йўлдан ўтиш қ оидаси Техник носоз Одам ташиш қ оидаси Қ изил чиро ққ а ўтиш Йўл белгиларини инкор этиш 6. ЙТҲ дан кўрилган зарарлар (минг сўмда) 1 ТВ нинг таъмирда турганлигидан кўрилган зарар Корхона раҳбари __________________ ҲХБ бошлиғи _______________ Ф.И.Ш. Ф.И.Ш. 52

2 ТВларнинг ЙТҲлардан кўрган зарарлари 3 ЙТҲлардан кўрилган жами зарар 53

7-жадвал Кимга _______________________________________________________________________________ (олувчининг номи ва манзилгоҳи) ЙТҲ-1 формаси Корхона номи __________________________________________________________________________ Корхона манзилгоҳи _____________________________________________________________________ ЙТҲ бўйича ҳисобот _____________________________________________________________________ ЙТҲнинг ҳаммаси _____________________________________________________________________ (йўлнинг хизмат кўрсатилаётган жойидаги ҳамма ЙТҲлар кўрсатилади) Шу жумладан , йўл шароитига боғлиқ бўлган ЙТҲ _________________________________________ (йўл шароитига боғлиқ ҳамма ЙТҲ) ЙТҲ расшифровкаси, йўлнинг __________________________________________________боғлиқ.Автомобил йўлининг номи Ҳодиса бўлган вақт ва кун Ҳодиса жойи, км ва йўл қисми Ҳодиса тури Транспорт тури Оқибат ЙТҲ сининг схемаси Йўл ҳолати тавсифлари Ҳалок бўлганлар сони Жароҳатланганлар сони Иқтисодий зарар Қоплама тури Қоплама ҳолати Қатнов қисми эни, м Тархдаги эгри, радиус қиймати Бўйлама қиялик қиймати, %0 Йўл энининг кенглиги ва ҳолати Кўриш ҳолати Йўл белги ва белги чизиқ сабаби ЙТҲга қисқача тушунтириш хати Вилоят йўл бошқармаси бошлиғи

Вилоят ЙҲХБ дан вакил

8-жадвал Йўл хўжаликлари учун йўл-транспорт ҳодисаларини ҳисобга олиш варақаси 1. Умумий маълумотлар. 01 йўл ташкилоти _____________________________________________ 02 автомобил йўлининг номи ____________________________________ 03 йўлнинг даражаси____________________________________________ 04 ҳ одиса содир бўлган жой_____________________________________км 05 куни_______(Y)________200___й. 06 . Вақти _____________________ 07 йўл транспорт ҳ одисаларини нг тури ________________________________ 08 транспорт воситаларининг тури__________________________________ 09 жароҳатланди _______________киши. 10. Ҳалок бўлди _______киши 2. Йўл режаси ва бўйлама кесим бўлаклари тўғрисида маълумот. 01 горизонтал тўғри 02 режада тўғри, бўйлама кесимда тушиш 03 режада тўғри, бўйлама кесимда кўтарилиш 04 қабариқ эгри 05 ботиқ эгри 06 режада эгри ва бўйлама кесимда тушиш 07 режада эгри ва бўйлама кесимда кўтарилиш 08 тушишдан кейин режада эгрилик 09 кўтарилишдан кейин режада эгрилик 10 горизонтал эгрилик 11 йўлнинг илонизисимон жойи 3. Кўндаланг кесим тўғрисида маълумот . 01 кўтарманинг баландлиги 1 м 05 ўйманинг чуқурлиги 1 м гача 02 кўтарманинг баландлиги 1-2 м 06 ўйманинг чуқурлиги 1-2 м 03 кўтарманинг баландлиги 2-3 м 07 ўйманинг чуқурлиги 2-3 м 04 кўтарманинг баландлиги 3 м дан катта 08 ўйманинг чуқурлиги 3 м дан катта 09 яримкўтарма – яримўйма 4. Йўл бўлаги тўғрисидаги бошқа маълумотлар. 01 жиҳозланмаган туташма 02 жиҳозланмаган чорраҳа 03 жиҳозланган туташма 04 жиҳозланган чорраҳа 05 кўприк 06 йўл ўтказгич 07 эстакада 08 ҳаракатга хизмат иншоотлари минтақасида 09 пиёдалар ўтиш жойи минтақасида 10 жамоат транспортининг тўхташ минтақасида 11 жиҳозланган темир йўл кесишмаси минтақасида 12 жи ҳ озланмаган темир йўл кесишмаси минтақасида 13 йўл тузатиш ишлари минтақасида 5. Жойнинг рельефи 01 чўл 05 тоғ олди 02 сунъий суғориш 06 тоғлик 03 текислик 07 довон 04 пасттекислик

6. Йўл қопламасининг тури . 7. Қатнов қисмининг ҳолати 01 асфальтобетон 01 қуруқ тоза 02 цементобетон 02 ҳўл тоза 03 қора қоплама 03 лойли 04 йўнилган тош 04 қор билан қопланган 05 тош терилган 05 муз қоплаган 8. Об-ҳаво ҳақида маълумот . 01 ҳаво очиқ, қуёш чарақлаб турибди 06 қор ёғмоқда 02 қисман булутли 07 қор бўрони 03 тўлиқ булутли 08 туман 04 ёмғир ёғмоқда 09 яхмалак 05 Жала 10 тезлиги 10 м/с катта, кучли шамол 9. Кўриш масофаси ҳақида маълумот . 01 50 м гача 06 250 дан 300 м гача 02 50 дан 100 м гача 07 300 м дан 400 м гача 03 100 дан 150 м гача 08 400 м дан 500 м гача 04 150 дан 200 м гача 09 500 м дан катта 05 200 дан 250 м гача 10. Оқимнинг ҳолати . 11. Ёритилганлик. 01 боғланмаган (эркин) 01 кундуз куни 02 қисман боғланган 02 қоронғида, ёритилган 03 боғланган 03 қоронғида, ёритилмаган 04 зич 04 ёритгичлар йўқ 12. Аҳоли яшовчи жойнинг аҳамияти 01 вилоят маркази 02 вилоят ша ҳ ри 03 туман маркази 04 посёлок 05 аҳоли яшаш пункти 13. ЙТҲ содир бўлган жойнинг таърифи 01 ҳаракат миқдори _________________________авт/сут 02 йўл қатнов қисмининг кенглиги_______м 03 йўл ёқасининг кенглиги_________м 04 ажратувчи полосанинг кенглиги________м 05 горизонтал эгри радиуси_________м 06 қабариқ эгри радиуси_________м 07 ботиқ эгри радиуси_______м 08 йўлнинг бўйлама қиялиги_______‰ 09 қатнов қисмининг кўндаланг қиялиги_________‰ 10 йўл ёқасининг кўндаланг қиялиги_________‰ 11 тротуарнинг кенглиги_______м 12 кўприкдаги қатнов қисмининг кенглиги __________м 13 йўл ўтказгичдаги қатнов қисмининг кенглиги _________м 14 эстакададаги қатнов қисмининг кенглиги _________м 15 асосий йўлдаги ҳаракат миқдори ___________________авт/сут 16 иккинчи даражали йўлдаги ҳаракат миқдори ____________авт/сут

14. Йўлнинг ҳолати ва унинг жиҳозланганлик даражаси . 01 сирғанчиқ қоплама 02 норавон қоплама 03 режадаги эгрининг радиуси меъёридан кичик 04 виражнинг қиялиги меъёрдан кичик 05 вираж қурилмаган 06 қабариқ эгриликнинг радиуси меъёридан кичик 07 ботиқ эгриликнинг радиус меъёридан кичик 08 қатнов қисмининг кенглиги меъёрдан кичик 09 қопламада чуқурчалар мавжуд 10 йўл ёқасининг кенглиги меъёридан кичик 11 йўл ёқасининг ҳолати қониқарсиз 12 бўйлама юзадаги сув қочириш таъминланмаган 13 кўндаланг юзадаги сув қочириш таъминланмаган 14 чорраҳада «ўтиш-тезлик» полосаси йўқ 15 чорраҳадаги «ўтиш-тезлик» полосасининг узунлиги йўқ 16 туташмада «ўтиш тезлик» полосаси йўқ 17 тут а шмадаги «ўтиш тезлик» полосасининг узунлиги етарли эмас 18 пиёдалар йўлаги йўқ 19 пиёдалар йўлаги ҳолати қониқарсиз 20 пиёдалар ўтиш жойида йўл белги чизиқлари йўқ 21 ер ости (ер усти) пиёдалар ўтиш иншооти йўқ 22 ер ости (ер усти) пиёдалар ўтиш жойлари ҳолати қониқарсиз 23 ёритилмаган 24 ёритишнинг ҳолати қониқарсиз 25 кўприкдаги қатнов қисмининг кенглиги меъёрдан кам 26 йўл ўтказгичдаги қатнов қисмининг кенглиги меъёрдан кам 27 эстакададаги қатнов қисмининг кенглиги меъёрдан кам 28 темир йўл кесишмаси меъёр талабларига мос эмас 29 йўл ёқасида дарахтлар ва устунлар жойлашган 30 йўл тўсиқлари йўқ 31 йўналтирувчи қурилмалар йўқ 32 режадаги эгрида кўриниш таъминланмаган 33 қабариқ эгриликда кўриниш таъминланмаган 34 тузатиш ишлари минтақасида керакли йўл белгилари йўқ 35 йўл белгиларининг кўриниши таъминланмаган 36 талаб этилган йўл белгилари йўқ 37 йўл белгиси нотўғри ўрнатилган 38 қоронғи вақтда йўл белгисининг кўриниши таъминланмаган 39 светофор қурилмаси ўрнатилмаган 40 светофор ишламаяпти 41 светофор қурилмасининг кўриниши таъминланмаган 42 горизонтал йўл белги чизиғи йўқ 43 горизонтал йўл белги чизиғининг кўриниши ёмон 44 вертикал йўл белги чизиғи йўқ 45 вертикал йўл белги чизиғининг кўриниши ёмон 46 рекалама паноси ўрнатилган 47 қатнов қисми торайган (қор уюмлари, қурилиши материаллари билан) 48 йўл параметрлари унинг категориясига мос эмас 15. Хулоса . 01 ЙТҲ содир бўлишида йўлнинг ҳолати сабабчи эмас 02 ЙТҲ содир бўлишида йўлнинг ҳолати ҳам сабабчи 03 ЙТҲ йўлнинг ҳолати ёмон бўлгани учун содир бўлган

16. Йўлнинг ҳолатини яхшилаш учун бажарилиши керак бўлган тадбирлар . 01 қопламанинг тишлашиш қобилиятини ошириш 02 қопламанинг норавонлигини яхшилаш 03 режадаги эгри радиуси қийматини ошириш 04 қабариқ эгрилик радиусини меъёрий қийматга етказиш 05 ботиқ эгрилик радиусини меъёрий қийматга етказиш 06 вираж уклонини меъёрга етказиш 07 вираж қуриш 08 қатнов қисми кенглигини меъёрий қийматга етказиш 09 чуқурларни тузатиш ишларини амалга ошириш 10 йўл ёқаси кенглигини меъёрий қийматга етказиш 11 йўл ёқаси ҳолатини яхшилаш 12 бўйлама юза сув қочиришни таъминлаш 13 кўндаланг юза сув қочиришни таъминлаш 14 туташмада ўтиш тезлик полосасини қуриш 15 туташмада ўтиш тезлик полосаси узунлигини ошириш 16 туташмада ўтиш тезлик полосаси қуриш 17 туташмада ўтиш тезлик полосаси узунлигини ошириш 18 кесишма ва туташмани турли сат ҳ да қуриш 19 пиёдалар йўлакчасини ______км. узунликда ўнг (чап ва ўнг) тарафдан қуриш 20 пиёдалар йўлакчаси ҳ олатини яхшилаш 21 пиёдалар ўтиш йўл белги чизиғини чизиш 22 ер усти (ер ости) пиёдалар ўтиш жойини қуриш 23 ер ости (ер усти) пиёдалар ўтиш жойи ҳолатини яхшилаш 24 ёритиш тизимини қуриш 25 ёритиш тизимини яхшилаш 26 кўприкда қатнов қисми кенглигини меъёрий қийматга етказиш 27 йўл ўтказгичда қатнов қисми кенглигини меъёрий қийматга етказиш 28 эсдакадада қатнов қисми кенглигини меъёрий қийматга етказиш 29 темир йўл переездини меъёрий талаб даражасида жиҳозлаш 30 йўл ёқасидан дарахтларни ва симёғочларни олиб ташлаш 31 йўл тўсиқларини ўрнатиш 32 йўналтирувчи қурилмаларни ўрнатиш 33 режадаги эгрида кўринишни таъминлаш 34 қ абариқ эгрида кўринишни таъминлаш 35 йўл тузатиш минтақасида ҳаракатни бошқаришнинг техник воситаларини ўрнатиш 36 йўл белгилари кўринишини таъминлаш 37 йўл белгисини кераклисига алмаштириш 38 йўл белгисини керакли жойга ўрнатиш 39 йўл белгиларининг тундаги кўринишини таъминлаш 40 светофор объектини ўрнатиш 41 светофор қурилмасини таъмирлаш 42 светофор қурилмасини нг кўринишини таъминлаш 43 горизонтал йўл белги чизиқларини чизиш 44 горизонтал йўл белги чизиқларининг кўринишини таъминлаш 45 вертикал йўл белги чизиқларини чизиш 46 вертикал йўл белги чизиқларининг кўринишини таъминлаш 47 реклама паноларини олиб ташлаш 48 йўл ёқасидаги тўсиқларни (қор уюмлари, қурилиш материаллари) олиб ташлаш 49 йўлни ________________км. оралиғида таъмирлаш 50 йўлда _________________км. оралиғида маҳаллий полосани қуриш

4. Йўл-транспорт ҳодисаси вужудга келишида автомобилнинг, ҳайдовчининг ва йўл шароитининг ўрни Статистика маълумотларига кўра, баъзан автомобилларнинг техник носозлиги оқибатида ЙТҲ бўлиши қайд қилинади. Бунда асосан транспорт воситаси тормози, бошқарув тизими, шинаси, ҳаракатга келтирувчи агрегат ва механизмлари ҳолати кўзда тутилади. Автомобилдаги носоз иситиш, совутиш тизими, ҳайдовчи ўриндиғининг ноқулай ҳолати, нотўғри ўрнатилган орқа кўринишни тасвирловчи ойна ёки олд кўриниш ойнаси тозалагичининг нотўғри ишлаши биринчи қарашда ЙТҲни келтириб чиқаришга сабабчи эмасдек туюлади. Аммо бу келтирилган камчиликлар ҳайдовчилар психофизилогик ҳолатини ёмонлаштириб, оқибатда ЙТҲ келиб чиқишига тўғридан-тўғри сабаб бўлади. Афсуски, амалиётда кўпчилик ҳолларда бундай омиллар автомобилнинг техник носозлиги эмас, балки ҳайдовчининг эътиборсизлиги оқибатида келиб чиққан деб қаралади. Ўзбекистон Республикасида техник носоз автомобилни ишлатиш оқибатида рўй берган ЙТҲлари тўғрисидаги кўп йиллик маълумот 9-жадвалда келтирилган. ЙТҲнинг аввалги иттифоқ миқ и ёсида таҳлил қилинган натижаларига кўра, автомобилларнинг носозлиги туфайли содир этилган ҳодисалар умумий сонидан 3-5 % ташкил этиши аниқланган. 9-жадвал Йиллар 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Техник носоз автомобиллар содир этган ЙТҲ сони Ж ами, дона 62 27 33 31 12 8 10 % ҳисо- бида 0,57 0,25 0,31 0,29 0,11 0,07 0,08 Йўл ҳаракатини ташкил этишдаги «Автомобил-ҳайдовчи-йўл-пиёда- муҳит» тизимида ҳаракат хавфсизлигини таъминлашнинг асосий гарови - бу ҳайдовчининг йўл ҳаракати қоидаларига мос равишда ҳаракат тартибини танлашдан иборатдир. Профессор В.Ф.Бабков таъкидлаганидек, 75  80 % ЙТҲ

ҳайдовчиларнинг айби билан содир этилади. Бундан ҳайдовчиларнинг маст ҳолатда вужудга келтирган ЙТҲни истисно қилинса, унда камида 45  50 % фалокатлар ҳайдовчининг тартибсиз ҳаракатланиши натижасида бўлади. Ўзбекистон Республикаси бўйича ҳайдовчиларнинг айби билан содир этилган ЙТҲнинг кўп йиллик маълумоти 3.10-жадвалда келтирилган. 10-жадвал Йиллар 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Ҳайдовчилар айби билан ЙТҲни сони Ж ами, дона 8492 8644 8677 8928 9320 9234 9396 % ҳисо- бида 77,6 81,1 81,8 83,6 85,4 85,1 86.8 Йўл шароитининг ЙТҲ содир этилишидаги ўрни тўғрисидаги тадқиқотчилар аниқлаган кўрсаткичлар ва давлат статистикаси ҳисобларида келтирилган кўрсаткичлар ўртасида катта фарқ мавжуд. Масалан, 70-80 йилларда тадқиқотчилар ЙТҲ вужудга келишида йўл шароитининг 65  75 % ўрни бор деб кўрсатган бўлсалар [3], собиқ Иттифоқ статистика ҳисобларида эса 7,1-12,1 % деб келтирилган. Ўзбекистонда бу кўрсаткич 0,27  5,22 % деб аниқланган (3.11-жадвал). Аввалги бутун Иттифоқ ҳаракат хавфсизлиги илмий текшириш маркази ходимлари 1991 йил кенг миқ и ёсда автомобил йўлларида ўтказилган тадқиқотлар натижасида ЙТҲ вужудга келишининг 40  45 %и йўл шароитининг бевосита ёки билвосита сабабчилари эканлигини билдиради [3], лекин давлат статистика ҳисобида эса аввалги кўрсаткичлар даражасида қайд қилинган (11-жадвал). ЙТҲни вужудга келиш сабаблари бўйича мутахассисларнинг фикри билан қайд этилган давлат статистикасидаги маълумотларнинг фарқини қуйидагича тушунтириш мумкин. Юз берган ЙТҲни қайд қиладиган карточка асосан йўл патрул хизмати (ЙПХ) ходими томонидан тўлдирилади. Карточка тўлдирувчи ЙПХ ходимлари йўл шароитини комплекс равишда «А-Ҳ-Й-П-М» тизимнинг ўзаро боғлиқлигини ва ҳар бир тизим элементларининг хусусиятларини тўлалигича тушунмаслиги натижасида содир этилган ЙТҲнинг сабабини тўғри

кўрсата билмайдилар. Бунинг натижасида эса доим ҳам рўй берган ЙТҲга тўғри объектив хулоса қилинмайди. 11-жадвал Йиллар 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Йўл шароити ёмонлиги оқибатида бўлган ЙТҲлар сони Ж ами, дона 4 1 2 0 2 1 2 % ҳисо- бида 0,04 0,01 0,02 0,00 0,02 0,01 0.02 Чет давлатларда йўл шароитининг ёмонлиги оқибатида қуйидаги миқдорда ЙТҲ умумий сонига нисбатан Англия - 6,7 %; Испания - 6,5 %; Франция - 10,8 % Швеция - 6,1%; Югославия - 20,4 %; Япония - 17,3 % содир этилган. ЙТҲнинг вужудга келишида пиёдалар ўрнини алоҳида таъкидлаб ўтиш даркор, чунки кўпчилик ҳодисаларга пиёдаларнинг автомобил йўлларининг белгиланмаган жойлардан ўтишлари, шунингдек, йўл ҳаракати қоидалари бўйича амалий кўникмалари йўқлиги сабаб бўлади. 3.12-жадвалда Ўзбекистон Республикасида пиёдалар айби билан содир этилган ЙТҲ тўғрисидаги маълумотлар келтирилган. 12-жад вал Йиллар 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Пиёдалар айби билан содир этилган ЙТҲ сони Ж ами, дона 2208 1870 1666 1596 1414 1257 1230 % ҳисобида 20,2 17,5 15,7 14,9 12,9 11,6 11,3 Ўзбекистон Республикаси автомобил йўлларида 1971-1998 йиллар мобайнида содир этилган ЙТҲни таҳлил қилиш натижасида техника фанлари номзоди А.А.Назаров ЙТҲ қатнашчиларининг умумий сонидан 25  30 % болалар ташкил этишини аниқлади. Аҳоли пунктидан ўтган автомобил йўлининг энг хавфли бўлаги болалар муассасалари минтақаси (250-300 м) бўлиб, болалар иштирокидаги ЙТҲ 50  55 % шундай жойларда содир этилади. 5. Йўл-транспорт ҳодисалари натижасида вужудга келадиган иқтисодий зарарлар

Ҳаракат хавфсизлигини ошириш учун бажариладиган ишлар кўламини ва ЙТҲ натижасида халқ хўжалигига етказиладиган зарарни аниқлаш СҚМ 3-81 «Автомобил йўлларини лойиҳалашда йўл-транспорт ҳодисаларидан халқ хўжалигига келадиган зарарни ҳисобга олиш йўриқномаси»га асосан олиб борилиши мақсадга мувофиқ. Қуйида бу йўриқномага биноан ЙТҲда етказилган зарарни ҳисоблашни келтирамиз. ЙТҲ натижасида бўладиган зарарни аниқлаш. Ҳаракат хавфсизлигини яхшилаш учун бажариладиган ишларнинг кўламини аниқлашда ЙТҲ натижасида халқ хўжалигига келтирилган зарарни баҳолаш зарур. Давлат статистикасига киритилмайдиган битта ЙТҲдан келадиган зарарни қуйидаги формула орқали ҳисоблаш мумкин. бу ерда: S - транспорт воситасининг, йўл шароитларининг ёки ортилган юк лар нинг бузилишидан бўладиган зарар; 1 П - ЙТҲ бўлган жойда бошқа ўтаётган транспортлар йўқотадиган вақтдан ва йўл нинг ҳаракат қисмини тозалашга сарфланадиган ҳ аражатлар; 2 П - ЙҲХБ томонидан кетадиган ҳ аражатлар. Давлат статистикасига киритиладиган битта ЙТҲ бўладиган ўртача зарарни қуйидаги формулага асосан аниқлаш мумкин: 12 11 1 х х о о ее 1 П П S п П п П п П П       ; сўм (5) бу ерда: x å Ï Ï Ï , , 0 - ЙТҲда одам иштирок этган вақтда енгил, оғир жароҳатлардан ва ҳалок бўлиши натижасида халқ хўжалиги кўрадиган зарарлар; x å n n n , , 0 - битта ЙТҲ ўртача енгил, оғир жароҳат кўрганлар ёки ҳалок бўлганлар сонини ҳисобга олувчи коэффициентлар, бу коэффициентлар 2 1 П П S П    (4)

шаҳардан ташқаридаги йўллар учун 06,0 0 n , 758,0 0 n , 182,0 xn ; 12 11 1 П, П, S - мос равишда 2 1, , П П S - олдинги маънодаги кўрсаткичлар. Иқтисодий ҳисобларда халқ хўжалиги кўрадиган жами зарарни қ уйи даги формула бўйича аниқланади: ) Е 1( C N L m 365 П НП 5,7nt 1 Tt 1tt й        (6) бу ерда: t m - жароҳатланиш оғирлигини ҳисобга олувчи жамловчи коэффициент; N - ўртача йиллик ҳаракат миқдори, авт/сут; L - йўл узунлиги, км; 5,7ntC - 7,5 м қатнов қисмига тўғри келадиган зарарнинг ҳисобий миқдори, тийин/авт-км; НПЕ - ҳар хил вақтларга тўғри келадиган ҳ аражатларни келтириш меъёри, 0,08. Юқорида келтирилган НП nt t Е, C, m қийматларини t йиллар ўзгариши бўйича «МШН» 25-05 меъёрий ҳужжатдан янги нархларни ҳисобга олган ҳолда қабул қилиш мумкин.

Адабиётлар 1. Каримов И.А. Жаҳон молиявий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари”/ Тошкент: Ўзбекистон, 2009. -56 б. Автомобильные дороги: безопасность, экологические проблемы, экономика (Российско-Германский ОПМТ)/ под ред. Луканина В.И., Ленц К.Х. М.: Логос, 2002. - 624 с. 2. Чванов В.В. Сравнительный анализ международных статистических данных о дорожно-транспортных происшествиях. Сборник научных трудов МАДИ (ТУ) Проектирование автомобильных дорог. М.: 2000. - 111-120 с. 3. Бабков В.Ф. Дорожные условия и безопасность движения: Учебник для вузов. М.: Транспорт, 1993-271 с. 4. Указания по обеспечению безопасности движения на автомобильных дорогах. МШН 25-2005 ГАК Узавтойул. Ташкент, 2007. - 312 с. 5. Поспелов П.И., Самодурова Т.В., Малофеев А.Г. и др. Основы автоматизированного проектирования автомобильных дорог (на базе программного комплекса CRE ДО), МАДИ (ГТУ). М.: 2007. - 216 с. 6. Рябчинский А.И. Регламентация активной и пассивной безопасности автотранспортных средств: учеб.пособие для студентов высш. учеб.заведений/ А.И.Рябчинский, Б.В.Кисуленко и др. М. изд. центр Академия, 2006. - 432 стр.7. Бозоров Б.И. Экологическая безопасность автотранспортных средств. Т ашкент: ТАДИ, 2005. - 104 с. 8. Рябчинский А.И. и др. Динамика автомобиля и безопасность дорожного движения. Учеб.пособие МАДИ (ГТУ) М.: 2002. - 131 с. 9. Сильянов В.В. Транспортно-эксплуатационные качества автомобильных дорог и городских улиц: учебник для студ.высш.учеб. заведений. Сильянов В.В., Домке Э.Р. М.: Академия, 2007. - 352 с. 10. Романов А.Н. Автотранспортная психология: учеб.пособие для студентов высш. учебных заведений/А.Н.Романов. М.: изд.центр Академия, 2002. - 224 с.

11. Рунэ Эльвих и др. Справочник по безопасности дорожного движения. Пер.с норв.под редакций проф.В.В.Сильянова М.: МАДИ (ГТУ) 2001.- 754 с. 12. Рябчинский А.И. Устойчивость и управляемость автомобиля и безопасность дорожного движения: учеб.пособие/А.И.Рябчинский, В.З.Русаков и др. Шахты издательство ЮРГУЭС, 2003. - 177 с. 13. Кременец Ю.А., Печерский М.П., Афанасьев М.Б. Технические средства организации дорожного движения: учебник для вузов. М.: ИКЦ Академкнига, 2005. - 279 с. 14. Автотранспорт воситалари. Техника ҳ олатига хавфсизлик талаблари. ОzDo’st 1057-2004 . Тошкент: Узстандарт, 2004. - 30 б. 15. Автотранспорт воситалари. Техник кўрик. Назорат усуллари. O ’ z Д St 1058-2004 . Тошкент: Узстандарт, 2004. - 33 б. 16. Конопленко В.И. и др. Организация и безопасность дорожного движения: Учеб.для вузов/ В.И.Конопленко . М.: Высш.шк. 2007. -383 с. 1 7 . Азизов К. Х . Ҳаракат хавфсизлигини ташкил этиш асослари. Тошкент: Ёзувчи, 2002. - 182 б.

O'xshashlar

Йўл-транспорт ҳодисалари

Йўл транспорт ҳодисалари таърифи, турлари ва уларнинг миқдори хақида маълумотлар. ЙТҲ таҳлил қилишнинг асосий вазифалари ва усуллари.

Йўл тушамаси тузилмалари ва уларнинг транспорт-фойдаланиш сифатлари. Йўл тушамасига таъсир этадиган кучлар.

Йўл чизиқлари ва уларнинг характеристикаси

Ишончлилик хусусиятлари ва уларнинг кўрсаткичлари